Verzet tussen de stroken
Wie aan de Tweede Wereldoorlog denkt, beeldt zich eerder pamfletten, kranten of affiches in. klassieke bronnen die rechtstreeks de stem van de bezetter of het verzet laten horen. Daarnaast circuleerden er in diezelfde jaren talloze strips en jeugdtijdschriften, gelezen door een breed en jong publiek. Lange tijd werden die afgedaan als te kinderachtig om serieus te nemen. Mijn onderzoek naar het stripmagazine Robbedoes toont het tegendeel aan: ook een vrolijk ogend kinderblad kan een venster zijn op oorlog, propaganda en de alomtegenwoordige controle. Tegelijk laten de strips zien hoe ze verborgen ontsnappingsroutes waren en zelfs subtiele vormen van verzet lieten doorschemeren.
Drukken onder druk
Robbedoes verscheen voor het eerst in 1938. Wat begon als een vrolijk jeugdtijdschrift vol avonturen, grapjes en spelletjes, kreeg al snel een andere lading toen België in 1940 onder Duitse bezetting kwam. Vanaf dat moment stond uitgeverij Dupuis, die Robbedoes publiceerde, onder streng toezicht van de Propaganda-Abteilung, het Duitse orgaan dat pers en cultuur controleerde. Elk nummer moest langs hun censuur, waardoor openlijke kritiek onmogelijk was.
Toch liet dat de fantasie van de redactie niet verstommen. In de marge van wat toegestaan was, groeiden verhalen waarin een grap, een beeld of een heldhaftige underdog net genoeg dubbelzinnigheid bevatten om meer te zeggen dan de Duitsers vermoedden. Voor kinderen bleef het blad luchtig vermaak, maar wie aandachtig las, merkte dat woorden en verhalen machtiger konden zijn dan wapens. Zulke kleine gebaren maakten van Robbedoes weliswaar geen verzetsblad in strikte zin, maar toch een ruimte waar stille tegenstemmen konden doorschemeren.
Gefluister in de goot
De lege ruimte tussen de kaders waar de lezer zelf betekenis invult, wordt in de stripwereld de “goot” genoemd. Tijdens de oorlog kon zich precies daar een vorm van “verzet tussen de stroken” nestelen. Niet in wat expliciet werd getekend of luid werd gezegd, maar in wat verzwegen of ironisch gesuggereerd werd, schuilde een boodschap. Het blad bood de kinderen een ontsnapping, maar ook een subtiele hint dat er meer speelde dan de officiële boodschap van de bezetter.
Het verzet in Robbedoes was geen kwestie van grote slogans, maar van uitgekiende beeldtaal en symbolische keuzes. De figuur van Robbedoes was een piccolo die zich met spitsvondigheid en lef uit benarde situaties redde. Daarnaast kon hij gelezen worden als meer dan een vrolijke held voor kinderen: hij belichaamde het idee dat slimheid en vindingrijkheid sterker waren dan brute macht.
Een voorbeeld hiervan is het buikspreken in het Robbedoes-avontuur ‘Het Buiksprekend Paard’. In deze strip leert Robbedoes buikspreken en zet hij deze vaardigheid doelgericht in, niet enkel als komisch element, maar ook om anderen te misleiden, te beïnvloeden of zichzelf uit lastige situaties te redden. Het was een perfecte metafoor voor hoe kritiek onder censuur enkel verhuld kon klinken. Ook raadsels, spelletjes en korte rubrieken bevatten soms dubbele lagen die meer suggereerden dan ze expliciet zeiden.
Noch helden, noch schurken
Robbedoes was geen clandestien verzetsblad, maar ook geen loutere propagandamachine. Het bewoog zich in de grijze zone tussen censuur en creativiteit. Soms volgde het de heersende stereotypen, soms brak het er doorheen. Juist die dubbelzinnigheid maakt Robbedoes waardevol: niet als verhaal van grootse helden, maar als getuigenis van hoe kleine gebaren, humor en verbeelding een vorm van verzet konden zijn.
Precies die dubbelzinnigheid toont dat de oorlog niet louter zwart-wit was. Het idee van een heldencultus met een duidelijk onderscheid tussen goed en fout doet geen recht aan de complexiteit van die tijd. Voor veel auteurs en uitgevers was het dagelijkse werk geen heroïsche strijd, maar vaak gewoon overleven. Robbedoes toont zo hoe verzet en censuur naast elkaar konden bestaan.
Die spanning blijkt ook uit de behandeling van buitenlandse strips. Door het importverbod verdwenen Amerikaanse helden zoals Superman grotendeels uit het blad. Wanneer hij toch opdook, werd hij omgevormd tot een brave, “Belgische” versie: minder uitgesproken Amerikaans en minder patriottistisch. Tegelijk kregen Belgische auteurs meer ruimte. Eén van hen was Jijé (Joseph Gillain), die met eigen verhalen en covers een nieuw gezicht aan Robbedoes gaf. Zijn luchtige stijl met subtiele ironie bepaalde mee de creatieve koers van het blad. Zo werd Robbedoes, ondanks de bezetting, een broedplaats voor de Europese stripcultuur.
Buiten de lijntjes kleuren
Robbedoes toont dat verzet niet altijd luidruchtig of heldhaftig hoeft te zijn. Soms zit het in kleine gebaren, in humor, of in het weigeren om je volledig te laten beheersen door opgelegde regels. We zien hoe een samenleving omgaat met beperkingen, hoe censuur niet alleen onderdrukt maar ook creatieve uitwegen kon oproepen en hoe kinderen hun eigen verbeeldingswereld konden behouden in donkere tijden.
In plaats van Robbedoes te zien als puur “apolitiek amusement”, toont mijn onderzoek dat het blad ook een onderhandelingsruimte kon zijn tussen macht, propaganda en verbeelding. Dit onderzoek is een pleidooi om populaire cultuur ernstig te nemen als historische bron. Want juist daar, tussen de stroken, vinden we vaak de meest verrassende vormen van verzet.
Het gaat er niet altijd om netjes binnen de lijntjes te kleuren, maar om de tekening af te krijgen. Precies daar ligt de waarde van dit blad: niet als verhaal van heldendom, maar als getuigenis van hoe mensen creatief en voorzichtig met de oorlog omgingen.
Bibliografie
Bronnen
Archivalische bronnen
CEGESOMA. AA 570. Verslagen van de Propaganda-Abteilung Belgien ("Propagandalage- und Tätigkeitsberichte; Jahresbericht"), 1940-1941.
CEGESOMA. AA MIC T 77/1034. Documenten van het Oberkommando der Wehrmacht en rechtstreeks ondergeschikte geledingen betr. België, 1937-1944. – microfilmen.
CEGESOMA. AA MIC T 77/982. Documenten van het Oberkommando der Wehrmacht en rechtstreeks ondergeschikte geledingen betr. België, 1937-1944. – microfilmen.
CEGESOMA. AA MIC T 77/983. Documenten van het Oberkommando der Wehrmacht en rechtstreeks ondergeschikte geledingen betr. België, 1937-1944. – microfilmen.
Andere bronnen
Schopenhauer, Arthur. Parerga und Paralipomena. Deel 2. Berlin: A. W. Hayn, 1851.
Iconografische bronnen
Afbeelding cover
Afbeelding ontworpen door Robbe Schroyens. Gebaseerd op volgende fragmenten:
Rob-Vel. “Figuur Robbedoes uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 41. Antwerpen: Dupuis, 1. Beeld bewerkt door Robbe Schroyens.
Rob-Vel. “Figuur Robbedoes uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 1, nr. 28. Antwerpen: Dupuis, 1. Beeld bewerkt door Robbe Schroyens.
Rob-Vel. “Figuur Robbedoes uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 37. Antwerpen: Dupuis, 1. Beeld bewerkt door Robbe Schroyens.
Inleiding
Fig. 1:Dupuis. “Cover magazine 9 oktober 1941”. Uit Robbedoes 3, nr. 41. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 2: Shuster, Joseph. Superman nr. 13. New York: DC Comics, 26 augustus 1941. Coverillustratie.
Fig. 3: Buck, Frank. “Prent naar ‘Breng ze Levend Terug’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 12.
Ritt, William en Clarence Gray. “Prent uit ‘Brick Bradford’”. In Robbedoes 2, nr. 31. Antwerpen: Dupuis, 6.
Harman, Fred. “Prent naar ‘Red Ryder’”. In Robbedoes 1, nr. 48. Marcinelle: Dupuis, 3.
Gould, Chester en Mike Curtis. “Prent naar ‘Dick Tracey’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 5.
Fig. 4: Pissavy-Yvernault, Christelle & Bertrand. “‘Robbedoes, le petit frére flamand’”. Uit La véritable histoire de Spirou 1937-1946. Marcinelle: Dupuis, 2013, 86.
Fig. 5: "Bronnenmateraal ‘Robbedoes’". Foto genomen door Robbe Schroyens in Stripotheek, Stripmuseum Brussel, 8 november 2024.
Fig.6: Schroyens, Robbe. Excel-databank gebaseerd op inhoudsanalyse van Robbedoes (1938–1945). Niet-gepubliceerde dataset, 2024-5.
Fig. 7: "Bronnenmateraal repressiedossiers Dupuis". Foto genomen door Robbe Schroyens in ARA 2, Brussel, 15 mei 2025.
Hoofdstuk 1
Fig. 8: Le Vingtième Siècle. “Cover 20e editie ‘Le Petit Vingtième (1930)’”. 15 mei 1930. Afbeelding. Via Wikimedia. Geraadpleegd op 3 mei 2025. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Le_petit_vingti%C3%A8me_15_mai_….
Fig. 9: Dupuis. “Cover 1e editie ‘Les Bonnes Soirées’”. Uit Pissavy-Yvernault, Christelle & Bertrand. La véritable histoire de Spirou 1937-1946. Marcinelle: Dupuis, 2013, 26.
Dupuis. “‘Cover 1e editie ‘Le Moustique’”. Uit Pissavy-Yvernault, Christelle & Bertrand. La véritable histoire de Spirou 1937-1946. Marcinelle: Dupuis, 2013, 31.
Dupuis. “‘Cover 1e editie ‘Humorradio’”. Uit Pissavy-Yvernault, Christelle & Bertrand. La véritable histoire de Spirou 1937-1946. Marcinelle: Dupuis, 2013, 33.
Fig. 10: Dupuis. ‘Cover 1e editie’. Uit Spirou 1, nr. 1. Marcinelle: Dupuis, 1.
Fig. 11: Opera Mundi. Hoofding 1e editie Le Journal de Mickey. 1934. Afbeelding. Via Wikimedia. Geraadpleegd op 19 april 2025. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marque_du_Journal_de_Mickey_193….
Fig. 12: Dupuis. “Cover 1e editie”. Uit Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 13: Dupuis. “Eerste ‘Rubriek van Snuffeltje’”. Uit Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 14.
Dupuis. “‘Aankondiging ‘Robbedoesclub’”. Uit Robbedoes 1, nr. 7. Antwerpen: Dupuis, 2.
Fig. 14: Dupuis. “Vormende inleiding Snuffeltje”. Naar ‘Rubriek van Snuffeltje’. Uit Robbedoes 2, nr. 18. Antwerpen: Dupuis, 10.
Fig. 15: Dupuis. ‘Spelletjes- en Raadselrubriek’. Uit Robbedoes 2, nr. 21. Antwerpen: Dupuis, 11.
Dupuis. “Aardrijkskunde raadsel in ’Spelletjes- en Raadselrubriek’”. Uit Robbedoes 2, nr. 23. Antwerpen: Dupuis, 11.
Fig. 16: Dupuis. “Fragment ‘Het Geheim Van Den Witten Bison’”. Uit Robbedoes 1, nr. 2. Antwerpen: Dupuis, 9.
Dupuis. ‘Sport- en Postzegelpagina’. Uit Robbedoes 1, nr. 8. Antwerpen: Dupuis, 2.
Dupuis. ‘Robbedoes Vlieger’. Uit Robbedoes 2, nr. 24. Antwerpen: Dupuis; 13.
Fig. 17: Rob-Vel. “Figuur Robbedoes uit ‘Robbedoes’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 1.
Bozz. “Figuur Lowieke uit ‘Lowieke.’” In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis: 2.
Rob-Vel. “Figuur Janmaat en de Sinjoor uit ‘Janmaat en de Sinjoor’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis,7.
Dineur, Ferdinand. “Figuur Baard en Kale uit ‘De Baard en de Kale’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 14.
Van Straelen, J. “Figuur Will Sparrow uit ‘Will Sparrow, de Luchtpiraat’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 15.
Fig. 18: Dupuis. “Hoofding 1e editie”. Uit Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 1.
Dupuis. “Hoofding laatste editie voor bezetting”. Uit Robbedoes 2, nr. 29. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 19: Dineur, Ferdinand. “Prent uit ‘Tif et Tondu’”. In Spirou 2, nr. 5. Marcinelle: Dupuis, 14.
Dineur, Ferdinand. “Prent uit ‘De Baard en de Kale’”. In Robbedoes 1, nr. 15. Antwerpen: Dupuis, 14.
Fig. 20: Jijé. “Prent uit ‘Theo en Theo’”. In Robbedoes 3, nr. 10. Antwerpen: Dupuis, 6.
Jijé. “Prent uit ‘Trin et Trinette’”. In Spirou 3, nr. 10. Marcinelle: Dupuis, 10.
Fig. 21: Davine. “Eerste aflevering ‘Liesje’s Avonturen’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 9.
Davine. “Eerste aflevering ‘Les Aventures de Zizette’”. In Spirou 1, nr. 28. Antwerpen: Dupuis, 9.
Hoofdstuk 2
Fig. 22: Bundesarchiv. BArch RW 36/283. Verordnungsblätter des Militärbefehlshabers in Belgien u. Nordfrankreich, Brussel, 20 augustus 1940, 178.
Fig. 23: CEGESOMA. AA0570. Jahresbericht der Propaganda-Abteilung Belgien beim Militärbefehlshaber in Belgien und in Nordfrankreich, Brussel, 31 januari 1941, 28.
Fig. 24: Dupuis.”Messerschmitt ME-110 uit ‘Robbedoes Vlieger’”. Uit Robbedoes 2, nr. 28. Antwerpen: Dupuis; 13.
Fig. 25: Archives de l’État à Mons. Auditorat 10.107–20393. Aanvraag vergunning drukken Robbedoes, Antwerpen, 12 juni 1942.
Fig. 26: Dupuis. “Belangrijke aankondiging na bezetting”. Uit Spirou 3, nr. 34. Marcinelle: Dupuis, 2.
Fig. 27: POLITICUS. “L’utopie communiste”. Spirou 4, nr. 36. Marcinelle: Dupuis, 9.
Fig. 28: Dupuis. “Kruiswoordraadsel in de vorm van een swastika in ‘Spelletjes- en Raadselrubriek’”. Uit Robbedoes 2, nr. 47. Antwerpen: Dupuis, 9.
Dupuis. “Kruiswoordraadsel in de vorm van een swastika in ‘Spelletjes- en Raadselrubriek’”. Uit Robbedoes 3, nr. 7. Antwerpen: Dupuis, 6.
"Flag of the NSDAP (1920–1945)".1935. Afbeelding. Via Wikimedia. Geraadpleegd op 21 mei 2025. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Flag_of_the_NSDAP_(1920–1945,_1-1).svg.
Fig. 29: Dupuis. “Kruiswoordraadsel”. Uit Robbedoes 2, nr. 30. Antwerpen: Dupuis, 2.
Dupuis. “Kruiswoordraadsel”. Uit Robbedoes 3, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 7.
Dupuis. “Kruiswoordraadsel 150”. Uit Robbedoes 4, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 8.
Dupuis. “Kruiswoordraadsel”. Uit Robbedoes 5, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 7.
Fig. 30: Dupuis. “Postzegels nazi-Duitsland naar ‘Postzegelnieuws”. Uit Robbedoes 2, nr. 44. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 31: Dupuis, “Rassenkunde en postzegels ‘Postzegelnieuws’”. Uit Robbedoes 3, nr. 21. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 32: Dupuis. “Postzegels Derde Rijk naar ‘Postzegelnieuws”. Uit Robbedoes 3, nr. 29. Antwerpen: Dupuis, 5.
Fig. 33: Harman, Fred. “Nieuwe Layout ‘Red Ryder’/’De Roode Ruiter’”. Uit Robbedoes 2, nr. 44. Antwerpen: Dupuis, 3.
Fig. 34: Jijé. “Theo en Thea in de Himalaja”. Uit Robbedoes 2, nr. 42. Antwerpen: Dupuis, 6-7.
Jijé. “Trinet et Trinette dans l’Himalaja”. Uit Spirou 2, nr. 46. Marcinelle: Dupuis, 8-9.
Fig. 35: Vanhamme, François. “Hoofding ‘Het Spookschip’”. Uit Robbedoes 3, nr. 7. Antwerpen: Dupuis, 12.
Jijé en Doisy, Jean. “Hoofding ‘Jan Kordaat’”. Uit Robbedoes 3, nr. 40. Antwerpen: Dupuis, 12.
Robbins, Frank. “Hoofding ‘Vlieger Bob’”. Uit Robbedoes 3, nr. 46. Antwerpen: Dupuis, 11.
Fig. 36: Sirius. “Fragment ‘de Blauwe Sperwer’”. Uit Robbedoes 4, nr. 30. Antwerpen: Dupuis, 7.
Jijé. “Fragment ‘Don Bosco”. Uit Robbedoes 4, nr. 53. Antwerpen: Dupuis, 7.
Fig. 37: Eigen databank opgesteld door Robbe Schroyens. ‘Grafiek : Gemiddeld aantal pagina’s per jaar (1938–1943)’. Databank Robbedoes 1938–1944. Excelbestand. Versie 15 april 2025. Niet gepubliceerd. In bezit van de auteur.
Fig. 38: Eigen databank opgesteld door Robbe Schroyens. ‘Grafiek prijs per Robbedoes per jaar (1938-1944). Databank Robbedoes 1938–1944. Excelbestand. Versie 15 april 2025. Niet gepubliceerd. In bezit van de auteur.
Fig. 39: Deutscher Verlag. “Cover ‘Signaal’”. 2 oktober 1943. Foto. Via Wikimedia. Laatst gewijzigd op 6 juni 2017. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Jean_de_Mayol_de_Lup%C3%A9_(dan….
.jpg){kind=link}
Fig. 40: “Cover ‘L’Éspiegle au grand coeur’”. L’Éspiegle au grand coeur. Marcinelle: Dupuis, oktober 1943.
“Cover ‘Robbedoes Almanak’”. Almanak 44. Antwerpen: Dupuis, december 1943.
Fig. 41: Jijé. “Afbeelding kalender 44”. Uit Almanak 44, Antwerpen: Dupuis, december 1943.
Fig. 42: “Onze Eerewet”. Uit Almanak 44. Antwerpen: Dupuis, december 1943, 6.
Fig. 43: Jijé. “Onze Eerewet in Actie”. Uit Almanak 44, Antwerpen: Dupuis, december 1943, 24-25.
Hoofdstuk 3
Fig. 44: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Prent uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 1, nr. 50. Antwerpen: Dupuis, 6.
Fig. 45: Buck, Frank. “Prent naar ‘Breng ze Levend Terug’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Marcinelle: Dupuis, 12.
Ritt, William en Clarence Gray. “Prent uit ‘Brick Bradford’”. In Robbedoes 2, nr. 31. Marcinelle: Dupuis, 6.
Harman, Fred. “Prent naar ‘Red Ryder’”. In Robbedoes 1, nr. 48. Marcinelle: Dupuis, 3.
Gould, Chester en Mike Curtis. “Prent naar ‘Dick Tracey’”. In Robbedoes 1, nr. 1. Marcinelle: Dupuis, 5.
Fig. 46: Shuster, Joseph. Action Comics no. 1. New York: DC Comics, juni 1938. Coverillustratie.
Fig. 47: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Origins Story Superman (1938)”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume I. New York: Sterling Publishing, 2006, 13-15.
Fig. 48: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Eerste aflevering ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 1, nr. 49. Antwerpen: Dupuis, 6.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Eerste aflevering ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 2, nr. 16. Marcinelle: Dupuis, 4.
Fig. 49: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Prent uit ‘How Superman Would End the War’”. Strip in Look Magazine. 27 februari 1940, 16-17.
Fig. 50: “De klient heeft opnieuw gelijk: - Zij zeggen dat hij niet meer schuimt en naar Vodka smaakt". Cartoon. De Standaard (Brussel), 3 april 1940, 8.
Fig. 51: Shuster, Joseph. Superman nr. 13. New York: DC Comics, 26 augustus 1941. Coverillustratie.
Shuster, Joseph. Superman nr. 23. New York: DC Comics, 27 april 1943. Coverillustratie
Fig. 52: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Prent uit Superman: ‘Kent Disappears (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006,16.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Prent uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 35. Marcinelle: Dupuis, 5.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Prent uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 17. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 53: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Prent uit ‘Marc, de Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 19. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 54: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Prent uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Robbedoes 3, nr. 21. Antwerpen: Dupuis, 4.
Zhukov, Pavel. “Lenin in 1920 (cropped)”. Foto. Russian State Archive of Film and Photo Documents (RGAKFD). Via Wikimedia. Geraadpleegd op 10 mei 2025. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Lenin_in_1920_(cropped).jpg.
.jpg){kind=link}
“Lenin spreekt tot een boerenvergadering in 1917". Cartoon. De Rode Vaan (Brussel), 30 oktober 1936, 1.
Fig. 55: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 27. Marcinelle: Dupuis, 5.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Stroken uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 39. Antwerpen: Dupuis, 5.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: ‘A treacherous Move (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 22.
Fig. 56: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: ‘One Good Deed a Day (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 33.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: ‘Disarmed! (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 35.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: ‘Cease Fire! (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 36.
Fig. 57: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: No Hit With Louis (1940)”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 40.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 26. Antwerpen: Dupuis, 5.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 45. Marcinelle: Dupuis, 5.
Fig. 58: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 26. Antwerpen: Dupuis, 5.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 44. Marcinelle: Dupuis, 5.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 45. Marcinelle: Dupuis, 5.
Fig. 59: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 2, nr. 15. Antwerpen: Dupuis, 7.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 2, nr. 42. Marcinelle: Dupuis, 4.
Fig. 60: Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 2, nr. 25. Antwerpen: Dupuis, 7.
Fig. 61: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit Superman: ‘A Sham Battle (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 39.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Superman: The End of the War (1940)’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 40.
Fig. 62: “Cartoon Churchill en Hitler". Cartoon. De Standaard (Brussel), 14 februari 1940, 8.f
Fig. 63: Jijé. “Einde strip ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 4, nr. 5. Marcinelle: Dupuis, 9.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Quick Change’, ‘Richman, Poor Man’ en ‘His Own Medicine’ ”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume I. New York: Sterling Publishing, 2006,59-60.
Fig. 64: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Strip ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 3, nr. 5. Antwerpen: Dupuis, 4.
Siegel, Jerome en Joseph Shuster. “Strip uit ‘Marc, Hercule Moderne’”. In Spirou 3, nr. 13. Marcinelle: Dupuis, 4.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Superman Acts as Valet’, ‘The Confession’ en ‘A Though Argument’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume I. New York: Sterling Publishing, 2006, 155-156.
Fig. 65: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Strip ‘Marc, Moderne Herkules’”. In Robbedoes 4, nr. 41. Antwerpen: Dupuis, 7.
Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Ultimatum!’ en ‘Unpredictable Lois’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 144-145.
Fig. 66: Jijé. “Einde strip ‘Superman’ deel 1”. In Robbedoes 4, nr. 42. Antwerpen: Dupuis, 7.
Jijé. “Einde strip ‘Superman’ deel 2”. In Robbedoes 4, nr. 43. Antwerpen: Dupuis, 7.
Fig. 67: Siegel, Jerry en Joseph Shuster. “Fragment uit ‘Puzzle Fan’”. Overdruk uit Superman: The Dailies: Volume II. New York: Sterling Publishing, 2006, 146.
Hoofdstuk 4
Fig. 68: Rob-Vel. “Spirou au pays minier uit ‘Spirou’”. In Spirou 1, nr. 9. Marcinelle: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Spirou patriote uit ‘Spirou’”. In Spirou 1, nr. 14. Marcinelle: Dupuis, 1.
Fig. 69: Rob-Vel. “Le Journal de Spirou Album 1”. Marcinelle: Dupuis, 1938. Coverillustratie.
Fig. 70: Rob-Vel. “Spirou et le coup de l’ascenseur uit ‘Spirou’”. In Spirou 1, nr. 27. Marcinelle: Dupuis, 1.
Fig. 71: Rob-Vel. “’De Avonturen van Robbedoes’ een geheimpje”. In Robbedoes 1, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “’Les Aventures de Spirou’ une confidence”. In Spirou 1, nr. 28. Marcinelle: Dupuis, 1.
Fig. 72: Rob-Vel. “’De Avonturen van Robbedoes’ De Folterkamer”. In Robbedoes 1, nr. 33. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “’Les Aventures de Spirou’ La Chambre des Tortures”. In Spirou 2, nr. 23. Marcinelle: Dupuis, 1.
Fig.73: Rob-Vel. “Fragment uit ’De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 43. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ’De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 46. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ’De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 32. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ’De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 4, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 74: Jijé. “Cover Paaseditie”. In Robbedoes 3, nr. 15. Antwerpen: Dupuis, 1.
Jijé. “Cover Paaseditie”. In Robbedoes 3, nr. 52. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 75: Jijé. “Robbedoes Album 7”. Marcinelle: Dupuis, 1941. Coverillustratie.
Jijé. “Robbedoes Album 8”. Marcinelle: Dupuis, 1941. Coverillustratie.
Fig. 76:Davine, “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 38. Antwerpen: Dupuis, 1.
Jijé. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 39. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 77: Davine en Rob-Vel “Hoofding ‘Het Einde van hun Vijand, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 4. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 78: Jijé. “Fragment uit ‘Theo en Thea in de Himalaja’”. In Robbedoes 2, nr. 43. Antwerpen: Dupuis, 7.
Jijé. “Fragment uit ‘Jan Kordaat’”. In Robbedoes 3, nr. 40. Antwerpen: Dupuis, 12.
Jijé. “Fragment uit ‘Don Bosco’”. In Robbedoes 4, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 7.
Jijé. “Fragment uit ‘Christoffel Columbus’”. In Robbedoes 4, nr. 1. Antwerpen: Dupuis, 8.
Fig. 79: Jijé. “ Pochette des Cartes sportif (1941)”. Uit Pissavy-Yvernault, Christelle & Bertrand. La véritable histoire de Spirou 1937-1946. Marcinelle: Dupuis, 2013, 123.
Fig. 80: Jijé. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 11. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 12. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 81: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 5, nr. 35. Antwerpen: Dupuis, 8.
Jijé. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Almanak 44. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 82: Jijé. “Robbedoes Album 8”. Marcinelle: Dupuis, 1941. Coverillustratie.
Fig. 83: Jijé. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes”. In Robbedoes 2, nr. 42. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 84: Jijé. “Fragment uit ‘Theo en Thea in de Himalaja’”. In Robbedoes 2, nr. 46. Antwerpen: Dupuis, 6-7.
Fig. 85: Davine. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 16. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 86: “Aankondiging theater ‘Robbedoes Kindermeid’”. In Robbedoes 5, nr. 20. Antwerpen: Dupuis, 2.
Fig. 87: “De Amerikaansche neutraliteitswet werd opgeheven". Cartoon. Volk en Staat (Antwerpen), 16 november 1941, 1.
Fig. 88: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Doodende Straal, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 1, nr. 36. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ’Spip de Redder, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 1, nr. 38. Antwerpen: Dupuis, 1.
Davine en Rob-Vel “Fragment uit ‘Het Einde van hun Vijand, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 4. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 89: Davine en Rob-Vel “Fragment uit ‘Gered!, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 11. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 90: Davine en Rob-Vel. “‘In de lucht! uit De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 14. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 91: Davine en Rob-Vel. “Fragment uit ‘Vervlogen Hoop, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 14. Antwerpen: Dupuis, 1.
Davine en Rob-Vel. “Fragment uit ‘In de lucht!, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 14. Antwerpen: Dupuis, 1.
Davine en Rob-Vel. “Fragment uit ‘In de lucht!, De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 2, nr. 14. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 92: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 13. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig.93 : Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 17. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 94: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 16. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 19. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 25. Antwerpen: Dupuis, 1.
Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 29. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 95: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 39. Antwerpen: Dupuis, 1.
Fig. 96: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 5, nr. 26. Antwerpen: Dupuis, 6.
Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 5, nr. 7. Antwerpen: Dupuis, 4.
Fig. 97: Rob-Vel. “Fragment uit ‘De Avonturen van Robbedoes’”. In Robbedoes 3, nr. 28. Antwerpen: Dupuis, 1.
Epiloog
Fig. 98: Morvan, Jean-David en David Evrard. “‘Een Robbedoesvriend is moedig en eerlijk. 1’”, De Robbedoesvrienden. Marcinelle: Dupuis, 2023. Coverillustratie.
Fig. 99: Bravo, Émile. Hoop in bange dagen: Integraal. Marcinelle: Dupuis, 2024. Coverillustratie.
Fig. 100: Kaliski, Chaïm. “Fragment Kuifje”. In Jim d’ d’Etterbeek – Bruxelles les annees noires. Brussel: La 5e Couche, 2024, Avenue de la reine jan 43.
Kaliski, Chaïm. “Fragment Kuifje”. In Jim d’ d’Etterbeek – Bruxelles les annees noires. Brussel: La 5e Couche, 2024, Mai-juin 1942.
Fig. 101: Kaliski, Chaïm. Jim d’ d’Etterbeek – Bruxelles les annees noires. Brussel: La 5e Couche, 2024, Bruxelles-Midi 4 juin 1944.
Kaliski, Chaïm. “Fragment Spirou”. In Jim d’ d’Etterbeek – Bruxelles les annees noires. Brussel: La 5e Couche, 2024, 2 Limauge sept 43.
Tijdschriften en kranten
Nationalsozialistische Deutsche Arbeiter-Partei Schutzstaffel. ‘Jerry Siegel greift ein!‘. Das schwarze Korps 6, nr. 17.
Robbedoes. Marcinelle: Dupuis, Doorlopend weekblad. Geraadpleegde jaargangen: 1938–1944.
Spirou. Marcinelle: Dupuis, Doorlopend weekblad. Geraadpleegde jaargangen: 1938–1944.
Andere strips
Bravo, Émile. Robbedoes – Hoop in bange dagen: Integraal. Brussel: Dupuis, 2024.
Kaliski, Chaïm. Jim d’ d’Etterbeek – Bruxelles les annees noires. Met een inleiding van Joël Kotek en Didier Pasamonik en een voorwoord van Jonathan Zaccaï. Brussel: La 5e Couche, 2024.
Morvan, Jean-David en David Evrard. Een Robbedoesvriend is moedig en eerlijk. 1, De Robbedoesvrienden. Marcinelle: Dupuis, 2023.
Werken
Adler, Les K. en Thomas G. Paterson. “Red Fascism: The Merger of Nazi Germany and Soviet Russia in the American Image of Totalitarianism, 1930s–1950s.” The American Historical Review 75, nr. 4 (1970): 1046–1064.
Anthoni, Tine. "Vlaamse klassieke strips in hun editoriale context." In Over krantenstrips en striptijdschriften in Vlaanderen en Franstalig België, geredigeerd door Jan Baetens, 106–107. Leuven: Stichting Neerlandistiek Leuven, 2010.
Anthoni, Tine. "Vlaamse klassieke strips in hun editoriale context." In Over krantenstrips en striptijdschriften in Vlaanderen en Franstalig België, edited by Jan Baetens. Leuven: Stichting Neerlandistiek Leuven, 2010.
Arendt, Hannah. The Origins of Totalitarianism. New York: Harcourt, Brace & World, 1951.
Baetens, Jan, and Pascal Lefèvre. Strips anders lezen: De taal van het beeldverhaal. Leuven: LannooCampus, 2001.
Baker, Mona. Translation and Conflict: A Narrative Account. London: Routledge, 2006.
Bassnett, Susan, and André Lefevere. “Introduction: Proust’s Grandmother and the Thousand and One Nights.” In Translation, History and Culture, edited by Susan Bassnett and André Lefevere, 1–13. London: Cassell, 1990.
Bocquet, José-Louis en Serge Honorez. La Fabrique de Héros : 100 ans d’Édition chez Dupuis. Marcinelle: Dupuis, 2022.
Bonnell, Victoria E. Iconography of Power: Soviet Political Posters under Lenin and Stalin. Berkeley: University of California Press, 1997.
Caestecker, Frank. Ongewenste gasten: Joodse vluchtelingen en migranten in de dertiger jaren in België. Brussel: VUB Press, 1993.
Ceuleers, Jan. De Belgische Pers in de 20e Eeuw. Leuven: Lannoo, 2006.
Chapman, Jane, Anna Hoyles, Andrew Kerr en Adam Sherif. Comics and the World Wars: A Cultural Record. New York: Palgrave Macmillan, 2015.
Chomsky, Noam, and Edward S. Herman. Manufacturing Consent: The Political Economy of the Mass Media. New York: Pantheon Books, 1988.
Cooren, François. “Studying Agency from a Ventriloqual Perspective.” Management Communication Quarterly 29, no. 3 (2015): 475–80.
Corse, Edward, and Marta García Cabrera, eds. Propaganda and Neutrality : Global Case Studies in the 20th Century. 1st ed. London: Bloomsbury Academic, 2023.
De Bens, Els. De Belgische dagbladpers onder Duitse censuur (1940–1944). Antwerpen/Utrecht: De Nederlandsche Boekhandel, 1973.
De Haven, Tom. Our Hero: Superman on Earth. New Haven: Yale University Press, 2010.
Fano, Daniel. Compagnons d’enfance. In Animaux en cases: apprivoisés par Thierry Groensteen : une histoire critique de la bande animalière, 14–15. Paris: Futuropolis, 1987.
Feldman, Daniel. “Reading Poison: Science and Story in Nazi Children’s Propaganda.” Children’s Literature in Education 53, no. 2 (May 25, 2021): 199–220. https://doi.org/10.1007/s10583-021-09454-9.
Fortemps, Louis en Roel Vande Winkel. "The German Military Propaganda Department Belgium (Propaganda-Abteilung Belgien) vis-à-vis ‘Cultures of Spectacle’ in Occupied Belgium (1940–1944)." Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis 53, nr. 1-2 (2023): 170–200.
Foucault, Michel. The Archaeology of Knowledge. Translated by A.M. Sheridan Smith. New York: Pantheon Books, 1972.
Gabilliet, Jean-Paul. Of Comics and Men: A Cultural History of American Comic Books. Translated by Bart Beaty and Nick Nguyen. Jackson: University Press of Mississippi, 2010.
Geerts, Danny. De Jeugdpers en het Belgische Stripverhaal (1940-1950). Leuven: KU Leuven, 2004.
Gilman, Sander L. The Jew’s Body. New York: Routledge, 1991.
Gordon, Ian. Comic Strips and Consumer Culture (1880-1945). Washington: Smithsonian Institution Press, 1998.
Gordon, Ian. Superman: The Persistence of an American Icon. New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 2017.
Groensteen, Thierry. La bande dessinée: son histoire et ses maîtres. Angoulême: Musée de la bande dessinée, 2009.
Haas, François. "German Science and Black Racism—Roots of the Nazi Holocaust." The FASEB Journal 22, no. 2 (2008): 332–337.
Hermans, Theo. Translation in Systems: Descriptive and System-Oriented Approaches Explained. Manchester: St. Jerome Publishing, 1999.
Kotek, Joël, and Dan Kalenberg. Cartoons and Extremism: Israel and the Jews in Arab and Western Media. London: Vallentine Mitchell, 2009.
Lambeau, Frans. Dictionnaire illustré de la bande dessinée belge sous l’Occupation. Bruxelles: Versaille, 2013.
Lefevere, André. “Translation: Its Genealogy in the West.” In Translation, History and Culture, bewerkt door Susan Bassnett en André Lefevere. London: Cassell, 1990, 14–28.
Lefèvre, Pascal. "European Comics." In Comics through Time: A History of Icons, Idols, and Ideas, edited by Keith Booker, 127–131, 569–573, 1020–1024, 1477–1481. Santa Barbara, CA: Greenwood, 2014
Lefèvre, Pascal, Kim Aerts, Tim Caenepeel, and Dieter Minet. “De Doorbraak Van De Strip Als Populair Medium in De Vlaamse Pers Van De Jaren Dertig”. TMG Journal for Media History 14, nr. 1 (1 juni 2011).
Lefèvre, Pascal. "Historical Overview of European Comics." 2018. Herziene versie van bijdragen in Comics Through Time: A History of Icons, Idols, and Ideas, geredigeerd door Keith Booker. Santa Barbara: Greenwood, 2014.
Lefèvre, Pascal. "Narration in Comics." Word and Image 1 (2000): 4–7.
Lefèvre, Pascal. "The Importance of Being 'Published': A Comparative Study of Different Comics Formats in Belgium." In The Comics of Hergé: When the Lines Are Not So Clear, bewerkt door Joe Sutliff Sanders, 91–106. Jackson: University Press of Mississippi, 2016.
Lefèvre, Pascal. "Picturing the Past: Visual Strategies in Belgian Comics on WWII." In Forging a Past: War and Nationhood in Modern Europe, 1945–2015, edited by Karin Tilmans and Frank van Vree, 205. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2020.
Lefèvre, Pascal. 2010. “Researching Comics on a Global Scale.” In Global Manga Studies, Vol. 1: Kyoto Conference Proceedings Comics Worlds and the World of Comics: Towards Scholarship on a Global Scale, edited by Jaqueline Berndt, 85–96. Kyoto: International Manga Research Center, Kyoto Seika University.
Lefèvre, Pascal. Het Belgische Stripverhaal: Een Geschiedenis. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 1999.
Lefèvre, Pascal. Historical Overview of European Comics. 2018. Herziene versie van bijdragen in Comics Through Time: A History of Icons, Idols, and Ideas, onder redactie van Keith Booker. Santa Barbara: Greenwood, 2014.
Lund, Martin. Re-Constructing the Man of Steel: Superman 1938–1941, Jewish American History, and the Invention of the Jewish-Comics Connection. Cham: Springer International Publishing, 2016.
Martens, Thierry. Histoire de la Bande Dessinée en Belgique. Brussel: Lombard, 1978.
Martens, Thierry. Le Journal de Spirou. Marcinelle : Dupuis, 1988.
Ory, Pascal. La bande dessinée: une médiaculture. Paris: Éditions du CNRS, 1993.
Pasamonik, Didier en Caroline François, eds. Spirou dans la tourmente de la Shoah. Marcinelle: Dupuis, 2023.
Pauwels, Luc. “Researching ‘Found’ or ‘Pre-Existing’ Visual Materials.” Hoofdstuk in Reframing Visual Social Science: Towards a More Visual Sociology and Anthropology, 47–64. Cambridge: Cambridge University Press, 2015.
Peeters, Benoît. Hergé: Son of Tintin. Vertaald door Tina A. Kover. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2012.
Pissavy-Yvernault, Bertrand en Christelle. La véritable histoire de Spirou (1937-1946). Marcinelle: Dupuis, 2013.
Postema, Barbara. Narrative Structure in Comics: Making Sense of Fragments. Rochester, NY: RIT Press, 2013.
Saerens, Lieven. Vreemdelingen in een wereldstad: een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (1880–1944). Tielt: Lannoo, 2000.
Schwartz, Roy. “Men of Steel: Superman vs Übermensch.” Philosophy Now 148, nr. 3 (2022).
Scott, James C. Domination and the Arts of Resistance: Hidden Transcripts. New Haven: Yale University Press, 1990.
Screech, Matthew. Masters of the Ninth Art: Bandes Dessinées and Franco-Belgian Identity. Liverpool: Liverpool University Press, 2005.
Smolderen, Thierry. The Origins of Comics: From William Hogarth to Winsor McCay. Translated by Bart Beaty and Nick Nguyen. Jackson: University Press of Mississippi, 2014.
Swerts, Kas. 100 jaar trippen. De Vlaamse Toeristenbond 1922–2022. Antwerpen: Ertsberg, 2022.
Van de Vijver, Herman. België in de Tweede Wereldoorlog. Deel 8: Het cultureel leven tijdens de bezetting. Kapellen: DNB/Uitgeverij Peckmans, 1990.
Verheirstraeten, Michiel. De evolutie van de Belgische stripreeks Robbedoes en Kwabbernoot: een Studie van de personages. Licentiaatsverhandeling, KU Leuven, 2001.
Weinstein, Simcha. Up, Up, and Oy Vey! How Jewish History, Culture, and Values Shaped the Comic Book Superhero. Baltimore: Leviathan Press, 2006.
Welch, David. The Third Reich: Politics and Propaganda. London: Routledge, 2002.
Windsor, Tara Talwar. 2020. “Empire, Authorship and Völkisch Fairy Tales: Hans Friedrich Blunck and the Re-Invention of Tradition after World War I.” Oxford German Studies 49 (4): 363–79. https://doi.org/10.1080/00787191.2020.1840814.
Zanettin, Federico. “Translation, Censorship and the Development of European Comics Cultures.” Perspectives: Studies in Translatology 26, nr. 6 (2018): 868–84.
Zeman, Z. A. B. Nazi Propaganda. Reprint. London: Oxford University Press, 1965.
Tentoonstellingen
Couvreur, Daniel en Sarfati, Eva. Een eeuw van Belgische strips. Tentoonstelling. Brussel, Stripmuseum, 2024.
Digitale Werken
"Episode 10: The Secret of Superman." The Speeding Bullet. Geraadpleegd op 13 april 2025. http://www.thespeedingbullet.com/daily/ep01_15/ep10.html.
“Comics History Spirou, the Classic Period (1938–1969).” Lambiek.net. Geraadpleegd op 25 mei 2025. https://www.lambiek.net/magazines/spirou.htm.
Baumann, Roland. “La bande dessinée belge en 40-45.” La Revue Nouvelle, mei 2013. Geraadpleegd op 7 mei 2025. https://revuenouvelle.be/La-bande-dessinee-belge-en-40-45/.
CegeSoma. "Verslagen van Propaganda-Abteilung betreffende België." Laatst bijgewerkt in 2025. Geraadpleegd op 31 mei 2025. https://www.cegesoma.be/nl/verslagen-van-propaganda-abteilung-betreffen….
De Wever, Bruno. “Jeugdbeweging.” www.belgiumwwii.be. CegeSoma, 25 september 2020. https://www.belgiumwwii.be/nl/belgie-in-oorlog/artikels/jeugdbeweging.h….
Gilles Ratier. “Le Coin du Patrimoine BD: Les ‘Spirou’ de Jijé (2ème Partie).” BDZoom, gepubliceerd op 4 mei 2011. Geraadpleegd op 18 maart 2025. https://www.bdzoom.com/7521/patrimoine/le-coin-du-patrimoine-bd-les-%C2….
Loi n° 49-956 du 16 juillet 1949 sur les publications destinées à la jeunesse. Geraadpleegd op 27 maart 2024. https://www.legifrance.gouv.fr.
Maerten, Fabrice. "Clandestiene pers in WO II." Belgische Oorlogspers. CegeSoma. Laatst gewijzigd op 1 juni 2025. https://warpress.cegesoma.be/nl/node/13.
Meyer, Romain. “Superman, Aux Confins Du Mythe.” Le Temps, 10 juni 2023. https://www.letemps.ch/culture/livres/superman-aux-confins-mythe.
Schuddeboom, Bas. “Robert Velter (Rob-Vel, Bozz).” Lambiek.net. Laatst geüpdate op 10 maart 2025. https://www.lambiek.net/artists/r/rob_vel.htm.
Schuddeboom, Bas. “Tif et Tondu.” Lambiek.net, gepubliceerd op 5 januari 2025. https://www.lambiek.net/artists/d/dineur_f.htm.
The Economist. “A Very European Hero.” The Economist, 18 december 2008. https://www.economist.com/christmas-specials/2008/12/18/a-very-european….
Van De Wiele, Eva. " United in Times of War: Reading Mickey in 1940-1944 France." Strenæ, no. 25 (2024). Gepubliceerd op 1 november 2024. http://journals.openedition.org.kuleuven.e-bronnen.be/strenae/11222.
Van Loo, Pieter. Antisemitisme in de Belgische Franstalige pers? Le Peuple, La Libre Belgique en Le Soir in 1938–1940. Masterproef, Universiteit Antwerpen, 2010. https://scriptiebank.be/scriptie/2010/antisemitisme-de-belgische-franst….
