HET LICHAAM ALS GEVANGENIS, HET LICHAAM ALS LEVEN

Is het mogelijk dat, eeuwen na de Klassieke, Renaissance- en Expressionistische kunst, de lichaamsperceptie nog steeds wordt geleid door ongeschreven canons en regels, doorgegeven door de tijd, waarop de huidige wereldbevolking blijft bepalen wat mooi wordt gevonden en wat niet?

Kunst is de geschiedenis van het lichaam, maar het lichaam is nooit slechts een lichaam geweest: het is een canon, een symbool, een muze, een gevangenis en zelfs een kooi geweest. In een wereld die perfectie eist op werk-, familie- en sociaal vlak, vindt het lichaam geen ruimte voor falen.

Sinds de Klassieke Oudheid is de voorstelling van de menselijke figuur gebaseerd op esthetische canons: uit de Griekse kunst leerden we dat schoonheid ligt in proportie, balans en harmonie—denk aan Polykleitos’ Doryphoros of Praxiteles’ Aphrodite van Knidos.

In de Renaissance, dankzij de studie van de menselijke anatomie, komen we uit bij de Vitruviusman, een perfecte belichaming van de ideale verhoudingen tussen hemel (cirkel) en aarde (vierkant).

Pas in de negentiende eeuw, met Munch, werd het lichaam afgebeeld als een menselijke kooi. Dit opende de eerste glimp van licht, waarin zowel man als vrouw een leeg doek werden waarop schilders hun verdriet, nachtmerries en existentiële kwellingen konden projecteren. Onder hen Egon Schiele, die meer dan anderen stilstond bij zijn eigen angst, vrees en gevoel van bedreiging. 

Als kunst ons heeft geleerd het lichaam te verbeelden volgens regels van harmonie en perfectie, laat de wetenschap zien dat een dergelijk beeld nooit neutraal is. In 1905 introduceerde de Franse psychiater Paul Bonnier voor het eerst het concept lichaamsschema om de relatie tussen het lichaam en de externe ruimte te beschrijven, terwijl Paul Schilder sprak over het lichaamsbeeld: het lichaam wordt nooit gezien zoals het werkelijk is, maar altijd als symbolische representatie.

Dit wordt ook aangetoond door Eric Kandel, Nobelprijswinnaar in de geneeskunde, die verwijst naar het “oog van de geest”, waar wat wij zien verder gaat dan het netvliesbeeld.

Het lichaam is zowel een neurologische als een culturele constructie. Zoals Merleau-Ponty uitlegt, is het eigen lichaam het instrument waarmee wij zijn, kennen en de wereld waarnemen. Wanneer lichaamsperceptie vervormd raakt, wordt het lichaam vaak gefragmenteerd, mentaal verdeeld volgens dezelfde rasters van de klassieke kunst. 

We benadrukken details zoals buik, benen en gezicht, waarbij we het geheel en de primaire  functie uit het oog verliezen.

Hoeveel we ook rennen of ons verbergen, de kooi die we met ons meedragen zal ons altijd vergezellen. Michel Foucault noemt dit een “meedogenloze topos”, een gesloten, ondoordringbare visie die alleen in een utopie kan veranderen als we leren het niet langer te zien als een gevangenis maar als het leven zelf.

Zo vindt het concept van de menselijke kooi ruime voedingsbodem voor discussie in verschillende disciplines: Pirandello en Kafka spreken erover in hun romans als een masker, een barrière tussen wie we zijn en hoe we verschijnen.

In de kunstgeschiedenis is het vrouwelijk lichaam gevormd om te voldoen aan de mannelijke blik, waarbij vrouwen worden gereduceerd tot esthetische oppervlakken en objecten van verlangen.

Zoals John Berger ons herinnert: “Mannen kijken naar vrouwen. Vrouwen zien zichzelf bekeken worden.” De mannelijke blik is niet beperkt gebleven tot het domein van de kunst, maar heeft via de opkomst van media en moderne technologieën zijn weg gevonden naar het heden, waarbij diëten, trainingsregimes en ongeschreven regels worden opgelegd die zowel fysieke als psychologische schade kunnen veroorzaken.

“Ik had echt zo’n honger, maar je hebt altijd honger.”

Deze zin, afkomstig uit een van de twaalf interviews met studenten van de KASK Universiteit, benadrukt hoe esthetische canons—nu verspreid via sociale media—de zelfperceptie beïnvloeden en frustratie, schuldgevoel, depressie en zelfs obsessie genereren, wat kan leiden tot de ontwikkeling van eetstoornissen.

Maar als het lichaam gecontroleerd kan worden, kan het ook bevrijd worden.

Deze thesis heeft niet de bedoeling absolute, voor iedereen geldige antwoorden te bieden, maar wil eerder een stimulans zijn voor reflectie en begrip: het lichaam mag niet worden gereduceerd tot de projectie van een beeld.

Het lichaam moet levend zijn, echt zijn.

Een lichaam dat genoeg is op zichzelf.