Kunst in de klas: wanneer klimaat jongeren écht raakt

Jongeren zijn begaan met het klimaat, maar weten er vaak te weinig over. Correcte informatie helpt, maar kennis alleen is niet voldoende. Lesinhouden in de klas missen daartoe vaak het belangrijkste ingrediënt: emoties en zintuiglijke ervaringen. Welkom kunst in de klas!

Kunst als doelwit van klimaatprotest

Twee jongeren bezoeken de National Gallery in Londen. Ze openen enkele blikken tomatensoep en gooien het goedje uit over het wereldberoemde schilderij ‘De Zonnebloemen’ van Vincent Van Gogh. ‘Wat is meer waard, kunst of leven?’, roept één van de activisten. Het gebeurde écht, in oktober 2022. Hun actie, hoewel controversieel, kreeg navolging in verschillende landen. Kunst werd plots een doelwit in de strijd tegen klimaatverandering. 

Bezorgdheid groot, klimaatkennis beperkt

Jongeren zijn bezorgd om het klimaat, ook in ons land. Denk maar aan de vele klimaatspijbelaars en de klimaatmarsen. Tegelijk blijkt uit onderzoek dat Vlaamse jongeren zelf verrassend weinig weten over klimaatverandering. Hun kennis is beperkt, deels foutief en het blijft voor velen toch vooral een abstract en vaag begrip. Bij jongeren die helemaal geen geloof hechten aan klimaatverandering, is er een sterk verband met het ontbreken van kennis en het begrijpen ervan.

"Kunst blijkt een ideaal, educatief middel tot een breder bewustzijn van de klimaatverandering." (Pieter Verstraete)

Kennis + emoties = bewustzijn

Meer klimaateducatie! Een apart vak ‘klimaat’ op elke school! Ja, dat leidt ongetwijfeld tot een bredere kennis van de klimaatproblematiek. Er is echter één probleem: kennis alleen is niet voldoende. Verschillende onderzoeken tonen aan dat méér klimaatkennis zelfs kan leiden tot het verhinderen van klimaatengagement. Het blijft dan iets theoretisch en moeilijk vatbaar als een concreet gevaar. Klimaatverandering is dan iets dat we weten zonder het te voelen. En, zo wist Aristoteles al, emoties zijn belangrijk om tot handelen te komen. En emoties komen voort uit zintuiglijke ervaringen.

Klimaatverandering moeten we dus horen, voelen, zien, ruiken en/of proeven. Welkom kunst in de klas! Een film, muziekstuk, gedicht, dansvoorstelling, een beeldhouwwerk of schilderij: kunst raakt ons. Het prikkelt één of meerdere zintuigen, wekt emoties en gevoelens op, geeft betekenis en voedt onze verbeelding. Kunst blijkt een ideaal, educatief middel tot een breder bewustzijn van de klimaatverandering.

Een klas vol kunst, een hoofd vol engagement.

In dit onderzoek werden twee lesuren uitgewerkt voor een kunstbeschouwend vak, waarin klimaateducatie centraal staat. De lessen werden getoetst in de praktijk. Leerlingen van de 3e graad secundair aan de Scholen Da Vinci in Sint-Niklaas lazen een fragment uit een officieel klimaatrapport. De wetenschappelijke feiten rond zeespiegelstijging en smeltende gletsjers. “Saai, moeilijk en teveel afkortingen”, was een veel gehoorde reactie. Slechts 1 op 3 leerlingen beoordeelde de wetenschappelijke tekst als relevant. Eenzelfde minderheid was zich door de tekst bewust van de ernst van het probleem.

Vervolgens kwamen beeldhouwwerk, installatiekunst en een muziekstuk in beeld. Het resultaat? Een klas waar je een speld hoort vallen tijdens een pianostuk, op een achtergrond van afbrokkelende gletsjers. Waar jongeren reflecteren over de stijgende zeespiegel bij het analyseren van een stapel betonnen zandzakken. Waar zij geraakt worden door het beeld van smeltende ijsblokken in het centrum van Parijs.

“De wetenschappelijke tekst was voor leerlingen saai en moeilijk. De kunstwerken maakten hen meer bewust van de ernst van het probleem.” (Pieter Verstraete)

Drie didactische wegen naar een sterker klimaatbewustzijn

Hoe dat concreet aangepakt werd? Door onderwijsdoelen voor kunst én klimaat aan elkaar te koppelen. Het literatuuronderzoek bracht bovendien een handige opdeling aan: kunst kan op drie manieren ingezet worden bij klimaateducatie. De leraar kiest de kunstwerken in functie van de concrete lesdoelen en leeractiviteiten.

Wil je als leerkracht inzetten op meer klimaatkennis? Kies dan voor klimaatverandering in kunst. Kunst wordt dan ingezet als communicatiemiddel. 

Denk maar aan de klimaatstrepen van Ed Hawkins. Dat de wereld opwarmt weten we, hoe uitzonderlijk snel dat verloopt lezen we treffend af op de klimaatstrepen. Een beeld zegt meer dan duizend woorden, nietwaar?

Nood aan debat of reflectie? Kies dan voor klimaatverandering met kunst. De leerlingen aan Scholen Da Vinci kregen foto na foto geprojecteerd van het werk ‘Pillage of The Sea’ van Barba Rosa. De leerlingen waren intrinsiek gemotiveerd om het werk te analyseren. Ze achterhaalden zelf, puzzelstuk na puzzelstuk, de betekenis van het werk. Ze reflecteerden over de stijgende zeespiegel en debatteerden over de impact ervan op zoveel mensen. De leerlingen gaven bovendien aan dat ze wisten dat de zeespiegel stijgt, maar niet dat de impact zo groot was. Het kunstwerk was voor hen een eyeopener.

“Ik wist wel dat de zeespiegel stijgt, maar niet dat de impact zó groot was”.
(Leerling 3e graad, Scholen Da Vinci, Sint-Niklaas)

Bij klimaatverandering via kunst tenslotte bied je een zuiver, zintuiglijke ervaring. De leerlingen keken en luisterden naar Elegy For The Arctic. De klas viel stil. Alleen de heldere pianoklanken van Ludovico Einaudi weerklonken, terwijl op de achtergrond gletsjers afbrokkelden. In diezelfde les kregen ze beelden te zien van Ice Watch, een kunstwerk dat grote ijsblokken uit de Arctische Zee laat smelten op een stedelijk plein van een wereldstad, in dit geval Parijs. Ze zien en horen het ijs smelten. Uit het interview met de kunstenaar merken de leerlingen bovendien op dat er ‘elke seconde meer dan 10.000 van deze ijsblokken afsmelten’. Ze lijken verschrikt van de getallen.

Bijna 3 op 4 leerlingen beoordeelden de kunstwerken als relevant. Evenveel leerlingen gaven aan dat ze daardoor bewuster werden van de ernst van het probleem. Aristoteles kreeg gelijk: emoties versterken het bewustzijn.

Kunst en wetenschap combineren? Win-win in het onderwijs!

Kunst legt een extra laag bovenop wetenschappelijke data. Kunst heeft niet alleen het potentieel om de klimaatkennis te versterken, het laat leerlingen ook ervaren wat de impact van klimaatverandering is. De Vlaamse onderwijscontext faciliteert en stimuleert bovendien vakoverschrijdend lesgeven bij klimaateducatie. Dit onderzoek toont aan dat klimaateducatie perfect te integreren is in kunstbeschouwende vakken. Daarnaast blijkt kunst een ideaal medium binnen de exacte wetenschappen. Kunst als brug tussen cognitieve kennis en bewustzijn. Kunst hoeft niet met soep belaagd te worden om een gesprek over klimaatverandering te voeren. Het volstaat om kunst doordacht in te zetten in het onderwijs.