Vrouwelijk leiderschap in de Eeuw van de Rede: het vergeten verhaal van Bianca Laura Saibante (1723-1797)
Inleiding
In de achttiende eeuw verkregen vrouwen voor het eerst officiële toegang tot de academische wereld. Maar leidinggeven binnen deze kringen? Dat was voor een vrouw nog ondenkbaar. Behalve in een klein stadje in de Italiaanse Alpen, waar deze norm getrotseerd werd. Hier, in Rovereto, zat Bianca Laura Saibante (1723-1797) mee aan ta
fel bij de oprichting van een nieuwe academie – de Accademia Roveretana degli Agiati. Sterker nog, ze bekleedde er zelfs meermaals het hoogste ambt van presidente.
Het vergeten verhaal van Bianca Laura Saibante toont dat vrouwen niet langs de zijlijn stonden, maar mee richting gaven aan de intellectuele cultuur van de Verlichtingsperiode. Haar erfenis roept ook een actuele vraag op: hoe zorgen we er vandaag voor dat kennis en leiderschap niet langer gezien worden als een 'mannenzaak'?
De Arcadia Academie in Rome: een poort naar gelijkheid?
De achttiende eeuw staat bekend als de Eeuw van de Rede. Dit was een tijd waarin oude waarheden ter discussie werden gesteld en kennis als de sleutel tot vooruitgang werd gezien. In Italië bracht deze tijdsperiode een bloei van academies voort – ledenorganisaties waar geleerde mannen samenkwamen om te spreken over literatuur, wetenschap en filosofie.
In het jaar 1700 bracht de literaire Arcadia Academie in Rome echter een revolutie teweeg in het academische veld: een herziening van de Arcadische grondwet gaf vrouwen namelijk voor het eerst de kans om officiële en gelijkwaardige leden van een academische instelling te worden. Ongeacht de bredere toetreding van vrouwelijke leden tot Arcadia in de eerste helft van de achttiende eeuw, bleven de sleutelfuncties stevig in handen van mannen. Voor vrouwen was er dus een plek in de Arcadia Academie, maar hun ideeën kregen nog geen plaats in het beleid.
Arcadia achterna: Bianca Laura Saibante en de Agiati Academie in Rovereto
De revolutie die door de Arcadia Academie op gang was gebracht bij de eeuwwisseling, werd voortgezet in het noorden van Italië. Een halve eeuw na de uitbreiding van het Arcadische toelatingsbeleid werd in Rovereto de Agiati Academie opgericht. Uitzonderlijk genoeg was één van de vijf oprichters een vrouw, Bianca Laura Saibante. Zij was mede-auteur van de statuten waarmee de Agiati Academie haar officiële start kreeg.
Met een achtergrond als gastvrouw van haar eigen literaire salon bracht Saibante organisatorische kwaliteiten mee. In maart 1751, al kort na de oprichting van de Agiati Academie, begon ze dan ook aan haar eerste termijn als presidente. Zo werd Saibante één van de eerste vrouwen in Italië die aan het hoofd kwam te staan van een academische ledenorganisatie. Maar haar rol binnen de Agiati Academie was niet beperkt tot bestuur en administratie. Tijdens de maandelijkse academische zittingen breidde ze ook haar literair talent verder uit. Meer nog, ze was zelfs één van de meest actieve deelnemers.
De bestuursperiodes van Saibante worden gekenmerkt door de brede aanwerving van vrouwen voor de Agiati Academie. In de beginjaren, ruwweg tussen 1750 en 1756, werden maar liefst tien vrouwen toegelaten. Dat is een groot aantal, gezien de beperkingen van de tijdsperiode. Saibante’s egalitair beleid zette zich verder in haar literaire productie: haar favoriete onderwerp bij uitstek was de intellectuele rol van de vrouw.
De hoofdpunten van Saibante’s beleid – de brede toelating van vrouwelijke leden en het bespreekbaar maken van hun posities binnen academische kringen – waren controversieel in deze periode. Toch vond Saibante een manier om ermee weg te komen. Hoe? Door haar beleid te baseren op strategieën die elders gewerkt hadden, namelijk aan de Arcadia Academie. Zo zou ze vrouwen rekruteren aan de hand van een gelijkheidsprincipe naar het voorbeeld van het Arcadische uit 1700. Ook zou Saibante haar leden stimuleren om te werken met genres en stijlen die karakteristiek waren voor Arcadia. Door binnen geaccepteerde normen te blijven, wist ze dus vernieuwing te brengen.
Een actuele erfenis: in dialoog met de huidige presidente van de Agiati Academie
Het verhaal van Saibante is geen historische voetnoot. Het is actualiteit, want ook vandaag gaat het debat omtrent vrouwen in academische kringen verder. Maar hoe kan het nalatenschap van vrouwen zoals Saibante invulling geven aan huidige kwesties?
Met deze prangende vraag in het achterhoofd, trad ik in dialoog met Patricia Salomoni (°1947), de huidige presidente van de Agiati Academie. Zij is de eerste vrouw die die rol vervult sinds Bianca Laura Saibante en daarmee de uitgelezen persoon om ons verder inzicht te verschaffen.
"Ik zie buitengewone vrouwen om me heen, die hopelijk een voorbeeld zullen zijn voor toekomstige generaties."
In het interview benadrukt Presidente Salomoni de actuele waarde van Saibante’s verhaal door het in verband te brengen met haar eigen ervaringen. Zo vertelt ze ons dat, ondanks de vele positieve ontwikkelingen sinds de achttiende eeuw, de professionele ambities van vrouwen nog steeds gehinderd worden door traditionele vooroordelen en verwachtingen. De presidente concludeert dat de vroegere generaties van academische leidsters de huidige zal inspireren om het werk op het gebied van inclusie in de toekomst verder te zetten.
Slot
Bianca Laura Saibante is vandaag de dag geen bekende naam. Toch was zij een pionier. In een tijd waarin mannen nog officieel de leiding voerden, trotseerde Saibante de normen: ze stichtte een academie, bekleedde het voorzitterschap en leverde een rijke bijdrage aan publieke literair-wetenschappelijke activiteiten. Meer dan 250 jaar later, blijft haar verhaal van vrouwelijk leiderschap nog steeds actueel.
Bibliografie
Primaire literatuur
Adriano, Frisanco. “Riproduzione di un ritratto a disegno di Bianca Laura Saibante Vannetti.” In Scrittori ed artisti trentini, 41. Zippel, 1883.
Attività scientifico-letterari: manoscritti (1750-1987), Archivio Storico dell’Accademia Roveretana degli Agiati, Rovereto, Italy.
Baitelli, Giulia. “Epistola ad Antonium Vulpium.” In Joannis Antonii Vulpii carminum libri quinque, edited by Antonio Volpi. Giammaria Rizzardi, 1746.
Brognoli, Antonio. “Elogio della nobile Signora Giulia Baitelli. 1768. E della nobile Signora Camilla Solar d’Asti Fenaroli. 1769.” In Elogio di Bresciani per dottrina eccellenti del secolo XVIII, 170-214. Vescovi, 1785.
Cataloghi degli Arcadi 4, Biblioteca Angelica, Archivio dell’Arcadia, Rome, Italy.
Componimenti detti in una letteraria adunanza nel nuovo tempio de’ p.p. di s. Filippo Neri della congregazione di Brescia. Giammaria Rizzardi, 1746.
Crescimbeni, Giovanni Mario. I Giuochi Olimpici celebrati in Arcadia nell’Olimpiade DCXXII in Lode degli Arcadi Defunti, 91, 144-156. Antonio de Rossi, 1710.
Crescimbeni, Giovanni Mario. “Elettra Citeria.” In Rime degli Arcadi. Tomo Terzo, edited by Giovanni Mario Crescimbeni, 107-122. Antonio Rossi, 1716.
Crescimbeni, Giovanni Mario. Notizie Istoriche degli Arcadi Morto. Tomo Terzo. Antonio de Rossi, 1721.
Crescimbeni, Giovanni Mario. Storia dell’Accademia degli Arcadi in Roma Istituita In Roma l’Anno 1690 per la Coltivazione delle Scienze delle Lettere Umane e della Poesia. Bulmer e Co., 1804.
Faini, Diamante Medaglia. Versi e prose di Diamante Medaglia Faini con altri componimenti di diversi autori e colla vita dell’autrice: il tutto insieme raccolto, e dato alla luce, edited by Giuseppe Pontara, 1. Bartolomeo Righetti, 1774.
Gravina, Giovanni Vincenzo. “Leges Arcadum.” In Orationes et Opuscula, 242-248. Gulielmum vande Water, 1713.
Saibante Vannetti, Bianca Laura. Discorsi, e lettere di Bianca Laura Saibante Vannetti fra gli agiati di Roveredo Atalia, lette nell’Academia de’ medesimi, con una lettera alla stessa della Signora Contessa Francesca Roberti Franco, edited by Francesca Roberti Franco. Stamperia Coleti, 1781.
Secundaire literatuur
Accademia Roveretana degli Agiati. Memorie dell’I.R. Accademia di Scienze Lettere ed Arti degli Agiati in Rovereto. Pubblicate per commemorare il suo centocinquantesimo anno di vita. Stabilimento Tipografico Grigoletti, 1901.
Accademia Roveretana degli Agiati. “Patricia Salomoni, Presidente (2022 – in carica).” https://agiati.org/profilo-patricia-salomoni.
Accademia Roveretana degli Agiati “Intellettuale, moglie, madre. Bianca Laura Saibante, una donna del Settecento.” https://agiati.org/bianca-laura-saibante-convegno-2023.
Allaire, Gloria. “Introduction.” In The Italian Novella, edited by Gloria Allaire, 1-14. Routledge, 2003.
Antonelli, Francesca, Antonella Romano and Paolo Savoia. Gendered Touch. Women, Men, and Knowledge-making in Early Modern Europe. Brill, 2022.
Armitage, Susan H., Patricia Hart and Karen Weathermon. Women’s Oral History. The Frontier’s Reader. University of Nebraska Press, 2002.
Badinter, Élisabeth. Maria Theresia van Oostenrijk (1717-1780). Heerseres over de Zuidelijke Nederlanden en het Heilige Roomse Rijk. Noordboek, 2023.
Bertoldi, Alfonso. Studio su Gian Vincenzo Gravina. Zanichelli, 1885.
Bettella, Patrizia. “Women and the Academies in Seventeenth-Century Italy: Elena Lucrezia Cornaro Piscopia’s Role in Literary Academies.” Italian Culture 36, no. 2 (2018): 100-119.
Bolufer, Mónica and Laura Guinot-Ferri. “Towards a Gendered, Decentred History of Cultural Mediation in the Eighteenth Century.” In Gender and Cultural Mediation in the Long Eighteenth Century: Women across Borders, edited by Mónica Bolufer, Laura Guinot-Ferri, Carolina Blutrach, 1-33 (Palgrave Macmillan, 2024).
Bonazza, Marcello. L’Accademia Roveretana degli Agiati. Accademia Roveretana degli Agiati, 1998.
Bonazza, Marcello. Accademia Roveretana degli Agiati. Inventario dell’archivio. Accademia Roveretana degli Agiati, 1999.
Cantucci, Marco. “Giuseppina Naturani.” Treccani, https://www.treccani.it/enciclopedia/giuseppina-naturani_(Dizionario-Biografico)/.
Capriotti, Marco. L’improvvisazione poetica nel Settecento italiano: la storia e le forme. Accademia dell’Arcadia, 2020.
Capriotti, Marco. L’improvvisazione poetica nel Settecento italiano: un catalogo. Accademia dell’Arcadia, 2020.
Crivelli, Tatiana. “Archiviare in rete per non archiviare il caso: note sulle poetesse d’Arcadia.” Dimensioni e problemi della ricerca storica 1 (2010).
Cuevas, Efrén. Filming History from Below. Microhistorical Documentaries. Columbia University Press, 2022.
Cypess, Rebecca. Women and Musical Salons in the Enlightenment. University of Chicago Press, 2022.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Bianca Laura Saibante Vannetti.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=354.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Camilla Fenaroli Solar d’Asti.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=165.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Diamante Medaglia Faini.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=260.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Isabella Pignone del Carretto.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=310.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Livia Accarigi,” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=1.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Laura Bassi Veratti.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=28.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Luisa Bergalli Gozzi.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=37.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Maria Maddalena Trotti Bevilacqua Cantelli.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=403.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Maria Giovanna Marcello.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=248.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Francesco Roberti Franco.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=343.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Anna Paltrinieri Vettori.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=291.
Donne in Arcadia (1690-1800). “Profilo dell’autrice: Paolina Secco Suardi Grismondi.” https://www.arcadia.uzh.ch/donnedetails.php?id=368.
Dixon, Susan M. “Forum: Women in Arcadia.” Eighteenth-Century Studies 32, no. 3 (1999): 371-375.
Dixon, Susan M. Between the Real and the Ideal: The Accademia Degli Arcadi and Its Garden in Eighteenth-century Rome. University of Delaware Press, 2006.
Doglio, Maria Luisa and Manlio Pastore Stocchi. Rime degli Arcadi I-XIV. 1716-1781. Un repertorio. Edizioni di Storia e Letteratura, 2012.
Drisko, James W. and Tina Maschi, “Introduction.” In Content analysis, 1-20. Oxford University Press, 2016.
European Women Rectors Association. “EWORA Conference 2025.” https://www.ewora.org/events/84.
Everson, Jane E. and Lisa Sampson. “L’Unica – and others. Women and the Italian academies, 1525-1700.” TLS. Times Literary Supplement, no. 5740 (2013): 14-15.
Everson, Jane E. and Lisa Sampson. “Introduction.” In The Italian Academies 1525-1700. Networks of Culture, Innovation and Dissent, edited by Jane E. Everson, Denis V. Reidy and Lisa Sampson. Taylor & Francis, 2016.
Findlen, Paula. “A Forgotten Newtonian: Women and Science in the Italian Provinces.” In The Sciences in Enlightened Europe, edited by Jan Golinski, Simon Schaffer, William Clark. University of Chicago Press, 1999. 313-348.
Findlen, Paula. “Becoming a Scientist: Gender and Knowledge in Eighteenth-Century Italy.” Science in Context 16, no. 1-2 (2003): 59-87.
Findlen, Paula and Rebecca Messbarger. The Contest for Knowledge. Debates Over Women’s Learning in Eighteenth-Century Italy. The University of Chicago Press, 2005.
Frize, Monique. Laura Bassi and Science in 18th Century Europe. The Extraordinary Life and Role of Italy’s Pioneering Female Professor. Springer, 2013.
Gasperoni, Gaetano. Scipione Maffei e Verona settecentesca. contributo alla storia della cultura italiana. Edizioni Valdonega, 1955.
Gibson, Susannah. Bluestockings. The First Women’s Movement. John Murray Press, 2024.
Gluck, Sherna Berger. “What’s So Special about Women?” In Women’s Oral History. The Frontiers Reader, edited by Susan H. Armitage, Patricia Hart and Karen Weathermon, 3-20. University of Nebraska Press, 2002.
Graziosi, Elisabetta. “Revisiting Arcadia: Women and Academies in Eighteenth-Century Italy.” In Italy’s Eighteenth Century. Gender and Culture in the Age of the Grand Tour, edited by Paula Findlen, Wendy Wassyng Roworth and Catherine M. Sama, 103-124. Stanford University Press, 2009.
Giuli, Paola. ““Monsters of Talent”: Fame and Reputation of Women Improvisers in Arcadia.” In Italy’s Eighteenth Century: Gender and Culture in the Age of the Grand Tour, edited by Paula Findlen, Wendy Wassyng Roworth and Catherine M. Sama, 303-330. Stanford University Press, 2009.
Horn Melton, James Van. The Rise of the Public in Enlightenment Europe. Cambridge University Press, 2001.
Hunt, Margaret. “Civil Society and the State.” In Women in Eighteenth-Century Europe, 287-332. Pearson Education Limited, 2010.
Klein, Viola. The Feminine Character: History of an Ideology. University of Illinois Press, 1971.
Krippendorf, Klaus. “Conceptualizing Content analysis.” In Content Analysis: An Introduction to Its Methodology, 3-78. University of Pennsylvania, 2004.
Kulessa, Rotraud von. “Between Defence and Affirmation: The Discursive Self-Representation of Eighteenth-Century Women Authors in France and Italy.” In Portraits and Poses: Female Intellectual Authority, Agency and Authorship in Early Modern Europe, edited by Beatrijs Vanacker and Lieke van Deinsen, 73-91. Leuven University Press, 2022.
Labbe, Jacqueline. The History of British Women’s Writing, 1750-1830, edited by Jacqueline Labbe. Palgrave Macmillan, 2010.
Levy, Miriam J. Governance and Grievance. Habsburg Policy and Italian Tyrol in the Eighteenth Century. Purdue University Press, 1988.
Lilti, Antoine. The World of the Salons. Sociability and Worldliness in Eighteenth-century Paris. Oxford University Press, 2015.
Messbarger, Rebecca. The Century of Women. Representations of Women in Eighteenth-Century Italian Public Discourse. University of Toronto Press, 2002.
Ray, Meredith. Twenty-Five Women Who Shaped the Italian Renaissance. Taylor & Francis, 2023.
Ricorda, Ricciarda. “Travel writing, 1750-1860.” In A History of Women’s Writing in Italy, edited by Letizia Panizza and Sharon Wood, 107-119. Cambridge University Press, 2000.
Robertson, Ritchie. “Sociability.” In The Enlightenment. The Pursuit of Happiness, 1680-1790. Penguin Books Limited, 2020.
Santoni, Barbara Tellini. Inventario dei Manoscritti. La Meridiana Editori, 1991.
Tatti, Silvia. “I Giuochi olimpici in Arcadia.” In Atti e Memorie dell’Arcadia 1, edited by Pietro Petteruti Pellegrino, 63-80. Edizioni di Storia e Letteratura, 2012.
Testa, Simone. Italian Academies and Their Networks, 1525-1700. From Local to Global. Palgrave Macmillan, 2017.
Vanacker, Beatrijs and Lieke Van Deinsen. “Portraying Female Intellectual Authority. An Introduction.” Portraits and Poses: Female Intellectual Authority, Agency and Authorship in Early Modern Europe, 7-26. Leuven University Press, 2022.
Wolf, Alexis. Transnational Women Writers in the Wilmot Coterie, 1798-1840: Beyond Borders and Boundaries. Boydell & Brewer, 2024.
Zendri, Christian. “Clemente Baroni Cavalcabò.” Società di Studi Trentini. https://www.studitrentini.eu/clemente-baroni-cavalcabo/.
