Wanneer stilte spreekt: over terugkeren naar Burundi
Bij terugkeermigratie denken we vaak aan “teruggaan”, aan het einde van ontheemding en geweld. Maar wat betekent terugkeer, en hoe wordt dit beleefd?
Tot op heden geven regeringen en de Verenigde Naties voorkeur aan terugkeermigratie als de meest “duurzame oplossing” voor ontheemding. Een standpunt dat aan belang wint, vooral omdat dit politiek gemakkelijk te verdedigen valt. Hoe mensen zelf deze terugkeer ervaren, daar is echter weinig over bekend.
In mijn scriptie onderzocht ik terugkeerervaringen in Burundi. Ik laat zien dat terugkeer meer is dan een administratieve handeling of zogenaamde oplossing voor ontheemding. Elke terugkeer vertelt een verschillend verhaal, nog te vaak gepaard met geweld en onzekerheid, en dat buiten het zicht van beleid en beleidsdebatten blijft omdat ze gehuld zijn in stilte.
Terugkeren naar Burundi
Burundi kent een lange geschiedenis van geweld en politieke repressie, die telkens nieuwe golven van vlucht en terugkeer veroorzaakte. De moord op president Ndadaye in 1993 en de politieke crisis van 2015 dwongen honderdduizenden Burundezen hun land te verlaten. Velen keerden later terug, soms onder internationale druk, soms in de hoop op een nieuw begin. Terugkeer blijkt zelden een eenvoudige thuiskomst; returnees dragen onvermijdelijk een verleden van ballingschap, en politieke keuzes met zich mee, wat hen kwetsbaar maakt. De overheid beschouwt hen geregeld als potentiële tegenstanders, waardoor terugkeer automatisch een politiek statement wordt.
Spreken of zwijgen?
In mijn onderzoek probeerde ik te begrijpen hoe Burundese returnees betekenis geven aan hun ervaringen van geweld, ontheemding en terugkeer - en vooral hoe ze daarover zwijgen. Vragen over het verleden riepen ontwijkende blikken op; soms een beleefde lach, soms slechts een gefluisterd “Daarover praten we niet”. Stilte was hier luid en centraal; een sleutel tot het begrijpen van terugkeer en de grenzen van wat wel en niet besproken kan worden. Aanvankelijk probeerde ik deze stiltes te doorbreken en de ontbrekende details te vullen. Gaandeweg verschoof ik mijn focus: ik luisterde naar wat niet werd gezegd zocht naar de betekenis van de stilte zelf.
Luisteren naar stilte
In maart 2025 verbleef ik enkele weken in Bujumbura, de hoofdstad van Burundi, waar ik sprak met een twintigtal returnees - mensen die ooit het land hadden verlaten en intussen waren teruggekeerd. Sommigen keerden terug na de burgeroorlog van de jaren negentig, anderen na de politieke crisis van 2015.
Toegang tot deze verhalen was allesbehalve vanzelfsprekend. De politieke gevoeligheid van het onderwerp wekte wantrouwen; sommigen vroegen me rechtuit of ik een spion was of voor de regering werkte. De timing van mijn onderzoek maakte het extra complex: Burundi stond aan de vooravond van parlementsverkiezingen, in buurland Congo werden etnische verschillen opnieuw op scherp gezet, en nabij de grens vocht het Congolese leger tegen de M23-rebellen. In dit klimaat hing de angst voor hernieuwd geweld voelbaar in de lucht.
Onvertelde verhalen
In gesprekken over het verleden viel op hoe selectief herinnering werkt, niet alleen wat mensen zeiden, maar ook wat ze weglieten. Dezelfde historische gebeurtenissen, vaak aan de oorsprong van hun vlucht, werden door verschillende mensen anders verteld: uitvergroot, ontkend of gebanaliseerd. Voor sommigen was 1993 vooral een etnisch conflict, voor anderen draaide het vooral “om het belang van de politici”. Over 2015 werd vaak gesproken alsof het minder ernstig was: “niet één groep tegen de andere”. Weer anderen erkenden dat het etnisch geladen was, maar dat die dimensie “te politiek” was om openlijk te bespreken. Het verleden werd niet zomaar herinnerd, maar zorgvuldig samengesteld - gecureerd. Zo ontstaat een web van uiteenlopende verhalen dat samen vormgeeft aan hoe returnees niet alleen hun geschiedenis begrijpen, maar ook hun eigen plaats daarin.
Stilte in het dagelijks leven
Ook in het heden nam stilte een belangrijke plaats in binnen de verhalen van mijn gesprekspartners, vaak als middel om hun ervaringen van terugkeer onzichtbaar te maken. Zo weigerde Joseph om over zijn vlucht te spreken. Zijn zwijgen kwam niet enkel voort uit angst, maar was selectief: hij koos z
orgvuldig wat hij deelde, met wie en in welke context. Een ander voorbeeld is Francine, die naar Rwanda vluchtte en daar de taal leerde. Sinds haar terugkeer in Burundi vermijdt ze het gebruik van Kinyarwanda, de officiële taal van Rwanda, in het openbaar. Niet alleen om zich beter aan te passen en “meer Burundees” te lijken, maar ook om zichzelf te beschermen. “Omdat mensen dan weten dat ik daar was, en dat kan gevaarlijk zijn”. In dit verbergen van een taal schuilt zowel letterlijk als figuurlijk stilte, een manier waarop de sporen van vroegere ontheemding nog altijd doorwerken in het heden.
Angst voor herhaling
In gesprekken over de toekomst werd een bredere terugtrekking in stilte merkbaar. In een context van beperkte politieke oppositie en verslechterende levensomstandigheden lijkt publieke kritiek vrijwel verdwenen. Zoals een gesprekspartner opmerkte, is deze stilte geen teken van tevredenheid, maar van uitputting en angst: de angst dat de geschiedenis zich zal herhalen en spreken opnieuw een bedreiging kan vormen voor iemands veiligheid. Stilte wordt zo een aangeleerde reactie op een erfenis van geweld en ontheemding, en leidt tot een vorm van terugtrekking, niet alleen uit de politiek, maar ook uit het geloof in een gedeelde toekomst.
“Je went niet aan het kwaad, maar je weet dat, wanneer het komt, het weer voorbijgaat”.
Stilte als taal
Terugkeer in Burundi wordt gekenmerkt door een taal van stilte: niet louter de afwezigheid van taal, maar een vorm van expressie waardoor terugkeer wordt begrepen en beleefd. Dit roept de vraag op: hoe kunnen we zulke vormen van stilte rond terugkeer begrijpen als een vorm van geweld?
Door stilte als taal te analyseren, hoop ik nieuw licht te werpen op de ervaringen van returnees. In beleidsrapporten en politieke debatten ligt de focus vooral op terugkeer als geslaagde migratieoplossing, terwijl de dagelijkse, persoonlijke dimensie van terugkeer - hoe mensen navigeren tussen verleden, heden, en toekomst - zelden aandacht krijgt. Toch is deze dimensie cruciaal om te begrijpen hoe terugkeer werkelijk wordt ervaren.
Aan alle gesprekspartners zijn pseudoniemen toegekend, en alle identificerende gegevens zijn verwijderd of aangepast om hun veiligheid en privacy te waarborgen.
Bibliografie
Akin-Aina, Sinmi. 2025. “Enacting Power, Articulating Voice: Acts of Citizenship as a Decolonial Approach.” In Inclusive Citizenship, edited by Steve Kenner, Malte Kleinschmidt, Dirk Lange, Frank Reichert and Christiane Schröder. Springer.
Amnesty. 1995. Burundi: Struggle for Survival Immediate Action Vital to Stop Killings. July 16. https://www.amnesty.org/en/wp-content/uploads/2021/06/afr160071995en.pdf.
Anthias, Floya. 2002. “Where Do I Belong? Narrating Collective Identity and Translocational Positionality.” Ethnicities 2 (4): 491-514. https://10.1177/14687968020020040301.
Argenti, Nicolas, and Katharina Schramm. 2012. Remembering Violence: Anthropological Perspectives on Intergenerational Transmission. Berghahn.
Banshimiyubusa, Denis. 2022. “Crispations identitaires et « identités légitimatrices » en période de crise politique: Un regard rétrospectif sur la crise du 3ème mandat au Burundi.” IOB, January. https://medialibrary.uantwerpen.be/files/8518/38953aa3-43f7-422c-90b7-a….
Berckmoes, Lidewyde H. 2014. “Elusive Tactics: Urban Youth Navigating the Aftermath of War in Burundi.” PhD-diss., Vrije Universiteit Amsterdam.
Bigirimana, Stanislas. 2021. “The Meaning of Violence and the Violence of Meaning: The Politics of Knowledge in Burundi.” In Knowledge for Peace: Transitional Justice and the Politics of Knowledge in Theory and Practice, edited by Briony Jones and Ulrike Lühe. Edward Elgar Publishing.
Black, Richard, and Khalid Koser. 1999. The End of the Refugee Cycle? Refugee Repatriation and Reconstruction. Berghahn.
Black, Richard, and Saskia Gent. 2006. “Sustainable Return in Post-Conflict Contexts.” International Migration 44 (3): 15-38. https://10.1111/j.1468-2435.2006.00370.x.
Buckley-Zistel, Susanne. 2006. “Remembering to Forget: Chosen Amnesia as a Strategy for Local Coexistence in Post-Genocide Rwanda.” Africa 76 (2): 131-50. https://doi.org/10.3366/afr.2006.76.2.131.
Chimni, Bhupinder S. 2004. “From Resettlement to Involuntary Repatriation: Towards a Critical History of Durable Solutions to Refugee Problems.” Refugee Survey Quarterly 23 (3): 55-73. https://doi.org/10.1093/rsq/23.3.55.
Chrétien, Jean-Pierre, and Jean-François Dupaquier. 2007. Burundi 1972: Au bord des génocides. Khartala.
Chrétien, Jean-Pierre, and Gérard Prunier. 1989. Les ethnies ont une histoire. Khartala.
Chrétien, Jean-Pierre, and Melchior Mukuri. 2002. Burundi, la fracture identitaire. Khartala.
Clair, Robin P. 1998. Organizing Silence: A World of Possibilities. State University of New York Press.
Cohen, Stanley. 2001. States of Denial: Knowing about Atrocities and Suffering. Polity.
Commissariat général aux réfugiés et aux apatrides. 2025. “Burundi: Situation sécuritaire.” February 14. https://www.cgra.be/sites/default/files/rapporten/coi_focus_burundi._si….
Crisp, Jeff, and Katy Long. 2018. “Safe and Voluntary Refugee Repatriation: From Principle to Practice.” Journal on Migration and Human Security 4 (3): 141-47. https://doi.org/10.1177/233150241600400305.
Curtis, Devon E.A. 2019. “What Is Our Research For? Responsibility, Humility and the Production of Knowledge about Burundi.”Africa Spectrum 54 (1): 4-21. https://doi.org/10.1177/0002039719852229.
Daley, Patricia. 2006. “Ethnicity and Political Violence in Africa: The Challenge to the Burundi State.” Political Geography 25 (6): 657-79. https://doi.org/10.1016/j.polgeo.2006.05.007.
Danahay, Martin A. 1991. “Breaking the Silence: Symbolic Violence and the Teaching of Contemporary ‘Ethnic’ Autobiography.” College Literature 18 (3): 64-79.
Das, Veena. 2007. Life and Words: Violence and the Descent into the Ordinary. University of California Press.
Dauenhauer, Bernard. 1980. Silence: The Phenomenon and Its Ontological Significance. Indiana University Press.
Dave, Nomi. 2014. “The Politics of Silence: Music, Violence and Protest in Guinea.” Ethnomusicology 58 (1): 1-29. https://doi.org/10.5406/ethnomusicology.58.1.0001.
Donnan, Hastings, and Kirk Simpson. 2007. “Silence and Violence among Northern Ireland Border Protestants.” Ethnos 72 (1): 5-28. https://doi.org/10.1080/00141840701219494.
Dotson, Kristie. 2011. “Tracking Epistemic Violence, Tracking Practices of Silencing.” Hypatia 26 (2): 236-57. https://doi.org/10.1111/j.1527-2001.2011.01177.x.
Dragojlovic, Ana, and Annemarie Samuels. 2021. “Tracing Silences: Towards an Anthropology of the Unspoken and Unspeakable.” History and Anthropology 32 (4): 417-25. https://doi.org/10.1080/02757206.2021.1954634.
Dragojlovic, Ana. 2023. “Affective Silences: Violence, Heteropatriarchy, Intergenerationality.” American Anthropologist 125 (4): 884-87. https://doi.org/10.1111/aman.13920.
Eastmond, Marita, and Johanna M. Selimovic. 2012. “Silence as Possibility in Postwar Everyday Life.” The International Journal of Transitional Justice 6 (3): 502-24. https://doi.org/10.1093/ijtj/ijs026.
Eastmond, Marita. 2007. “Stories as Lived Experience: Narratives in Forced Migration Research.” Journal of Refugee Studies 20 (2): 248-64. https://doi.org/10.1093/jrs/fem007.
___ 2016. “Shifting Sites: Memories of War and Exile across Time and Place.” In Memories on the Move, edited by Monika Palmberger and Jelena Tošić. Palgrave Macmillan.
Fassin, Didier. 2017. If Truth Be Told: The Politics of Public Ethnography. Duke University Press.
Ferguson, Kennan. 2003. “Silence: A Politics.” Contemp Polit Theory 2: 49-65. https://doi.org/10.1057/palgrave.cpt.9300054.
Ferrari, Martina. 2020. “Questions of Silence: On the Emancipatory Limits of Voice and the Coloniality of Silence.” Hypatia 35: 123-142. https://doi.org/10.1017/hyp.2019.9.
Fisher Onar, Nora, James H. Liu, and Mark Woodward. 2014. “Critical Junctures? Complexity and the Post-Colonial Nation-State.” International Journal of Intercultural Relations 43: 22-34. https://doi.org/10.1016/j.ijintrel.2014.08.009.
Foucault, Michel. 1977. Truth and Power. Pantheon Books.
Foucault, Michel. 1978. The History of Sexuality: An Introduction. Pantheon Books.
Fransen, Sonja. 2017. “The Socio‐Economic Sustainability of Refugee Return.” Population Space and Place 23 (1): 1-16. https://doi.org/10.1002/psp.1976.
Gammeltoft, Tine M. 2016. “Silence as a Response to Everyday Violence: Understanding Domination and Distress Through the Lens of Fantasy.” Ethos 44 (4): 427-47. https://doi.org/10.1111/etho.12140.
Gatugu, Joseph. 2018. “Burundi : les identités narratives Hutu et Tutsi en question.” In Conjonctures de l’Afrique Centrale, edited by Ansoms, An, Aymar Nyenyezi Bisoka, and Stef Vandeginste. L’Harmattan.
Hammond, Laura. 1999. “Examining the Discourse of Repatriation: Towards a More Proactive Theory of Return Migration.” In The End of the Refugee Cycle, edited by Richard Black and Khalid Koser. Berghahn.
Hansen, Hans. 2020. “On Agonistic Narratives of Migration.” International Journal of Cultural Studies 23 (4): 547-63. https://doi.org/10.1177/136787791988837.
Hirsch, Eric, and Charles Stewart. 2005. “Introduction: Ethnographies of Historicity.” History and Anthropology 16 (3): 261-74. https://doi.org/10.1080/02757200500219289.
Hooser, Kara Ann, Marie Chantal Kanyange, and Beatrice Nijebariko. 2023. “When the Hen Sings: The Role of Silence in Women’s Participation in Peacebuilding in Burundi.” In Conjonctures de l’Afrique Centrale, edited by Jamar, Astrid, Denis Augustin Samnick, Lucien Ramazani Kalyongo, and Benjamin Chemouni. L’Harmattan.
Human Rights Watch. 2000. Vider les collines : camps de regroupement au Burundi. https://www.hrw.org/legacy/french/reports/burundi.
Ingold, Tim. 2014. “That’s Enough about Ethnography.” HAU Journal of Ethnographic Theory 4 (1): 383-95. https://doi.org/10.14318/hau4.1.021.
International Refugee Rights Initiative. 2019. “They Don’t Even Understand Why We Fled: The Difficult Path to Reintegration in Burundi.” February, http://refugee-rights.org/wp-content/uploads/2019/02/Burundi-returns-re….
Jamar, Astrid. 2022. “Accounting for Which Violent Past? Transitional Justice, Epistemic Violence, and Colonial Durabilities in Burundi.” Critical African Studies 14 (1): 73-95. https://doi.org/10.1080/21681392.2022.2039733.
Lazar, Sian. 2014. “Historical Narrative, Mundane Political Time, and Revolutionary Moments: Coexisting Temporalities in the Lived Experience of Social Movements.” The Journal of the Royal Anthropological Institute: 91-108. https://doi.org/10.1111/1467-9655.12095.
Lemarchand, René, and David Martin. 1974. Selective Genocide in Burundi. Minority Rights Group.
Lemarchand, René. 1994. Burundi: Ethnocide as Discourse and Practice. Woodrow Wilson Press.
___ 2013. “Reflections on the Recent Historiography of Eastern Congo.” The Journal of African History 54 (3): 417-37. https://doi.org/10.1017/s002185371300073x.
Long, Katy. 2013. “Statebuilding Through Refugee Repatriation.” Journal of Intervention and Statebuilding 6 (4): 369-86. https://doi.org/10.1080/17502977.2012.714236.
Lukunka, Barbra N. 2018. “They Call Us Witches: Exclusion and Invisibility in the Burundian Returnee Reintegration Process.” Journal of Peace Psychology 24 (3): 315-19. http://dx.doi.org/10.1037/pac0000319.
Macdonald, Anna, and Holly Porter. 2020. “The Politics of Return: Understanding Trajectories of Displacement and the Complex Dynamics of ‘Return’ in Central and East Africa.” Journal of Refugee Studies 33 (4): 639-62. https://doi.org/10.1093/jrs/feaa118.
Malkki, Liisa H. 1995. Purity and Exile: Violence, Memory, and National Cosmology among Hutu Refugees in Tanzania. University of Chicago Press.
Mathys, Gilian. 2017. “Bringing History Back In: Past, Present, and Conflict in Rwanda and the Eastern Democratic Republic of Congo.” The Journal of African History 58 (3): 465-87. https://doi.org/10.1017/S0021853717000391.
Mayblin, Lucy, Mustafa Wake, and Mohsen Kazemi. 2020 “Necropolitics and the Slow Violence of the Everyday: Asylum Seeker Welfare in the Postcolonial Present.” Sociology 54 (1): 107-23. https://doi.org/10.1177/0038038519862124.
Mbazumutima, Théodore. 2023. “Staying in Tanzania or Returning to Burundi Is All the Same.” Refugee Survey Quarterly 42 (3): 336-60. https://doi.org/10.1093/rsq/hdad011.
Mencütek, Zeynep Şahin. 2021. “Governing Practices and Strategic Narratives for Syrian Refugee Returns.” Journal of Refugee Studies 34 (3): 2804-26. https://doi.org/10.1093/jrs/feaa121.
Motsemme, Nthabiseng. 2004. “The Mute Always Speak: On Women’s Silences at the Truth and Reconciliation Commission.” Current Sociology 52 (5): 909-32. https://doi.org/10.1177/0011392104045377.
Murray, Amy Jo, and Kevin Durrheim. 2019. “Introduction: A Turn to Silence.” In Qualitative Studies of Silence: The Unsaid as Social Action, edited by Amy Jo Murray and Kevin Durrheim. Cambridge University Press
Napolitano, Valentina. 2015. “Anthropology and Traces.” Anthropological Theory 15 (1): 47-67. https://doi.org/10.1177/1463499614554239.
Navaro, Yael. 2020. “The Aftermath of Mass Violence: A Negative Methodology.” Annual Review of Anthropology 49: 161-73. https://doi.org/10.17863/CAM.52623.
Passerini, Luisa. 2003. “Memories Between Silence and Oblivion.” In Memory, History, Nation: Contested Pasts, edited by Susannah Radstone. Routledge.
Purdeková, Andrea. 2017. “Displacements of Memory: Struggles against the Erosion and Dislocation of the Material Record of Violence in Burundi.” International Journal of Transitional Justice 11 (2): 339-58. https://doi.org/10.1093/ijtj/ijx012.
___ 2019. “#StopThisMovie and the Pitfalls of Mass Atrocity Prevention: Framing of Violence and Anticipation of Escalation in Burundi’s Crisis (2015-2017).” Genocide Studies and Prevention 13 (2): 22-37. https://doi.org/10.5038/1911-9933.13.2.1700.
___ 2020. “An Unsettling Peace: Displacement and Strategies of Invisibility in Post-War Burundi.” In Invisibility in African Displacements: From Structural Marginalisation to Strategies of Avoidance, edited by Jasper Bjarnesen and Simon Turner. Zed Books.
___ 2025. “Does Memory Make Safe in the Wake of Atrocity? Pacification of Violent Pasts, Memory Labor, and Everyday Security.” International Studies Quarterly 69 (2): 1-13. https://doi.org/10.1093/isq/sqaf011.
Reyntjens, Filip. 1994. L’Afrique des grands lacs en crise: Rwanda, Burundi, 1988-1994. Karthala.
___ 2005. “Briefing: Burundi: A Peaceful Transition After a Decade of War?” African Affairs 105 (418): 117-35. https://doi.org/10.1093/afraf/adi092.
___ 2015. “Burundi: Institutionalizing Ethnicity to Bridge the Ethnic Divide.” In Constitutions and Conflict Management in Africa: Preventing Civil War Through Institutional Design, edited by Alan J. Kuperman. University of Pennsylvania Press.
Rivoal, Isabelle, and Noel B. Salazar. 2013. “Contemporary Ethnographic Practice and the Value of Serendipity.” Social Anthropology 21 (2): 178-85. https://doi.org/10.1111/1469-8676.12026.
Robyn, Fivush. 2010. “Speaking Silence: The Social Construction of Silence in Autobiographical and Cultural Narratives.” Memory 18 (2): 88-98. https://doi.org 10.1080/09658210903029404.
Rugigana, Joseph. 2024. Ma vérité sur l’assassinat de Ndadaye. Editions Iwacu.
Russell, Aidan. 2019a. Politics and Violence in Burundi. Cambridge University Press.
___ 2019b. Truth, Silence, and Violence in Emerging States: Histories of the Unspoken. Routledge.
Samuels, Annemarie. 2023. “Silence at the End of Life: Multivocality at the Edges of Narrative Possibility.” American Anthropologist 125 (4): 892-95. https://doi.org/10.1111/aman.13922.
Schwartz, Stephanie. 2019. “Home, Again: Refugee Return and Post-Conflict Violence in Burundi.” International Security 44 (2): 110-45. https://doi.org/10.1162/isec_a_00362.
Selimovic, Johanna M. 2020. “Gendered Silences in Post-Conflict Societies: A Typology.” Peacebuilding 8 (1): 1-15. https://doi.org/10.1080/21647259.2018.1491681.
Sheriff, Robin E. 2000. “Exposing Silence as Cultural Censorship: A Brazilian Case.” American Anthropologist 102 (1): 114-32. https://doi.org/10.1525/aa.2000.102.1.114.
Shohet, Merav. 2023. “Silenced Resentments and Regrets: Aging in a Changing Kibbutz.” American Anthropologist 125 (4): 896-99. https://doi.org/10.1111/aman.13921.
Sigona, Nando. 2014. “The Politics of Refugee Voices: Representations, Narratives, and Memories.” In The Oxford Handbook of Refugee and Forced Migration Studies, edited by Elena Fiddian-Qasmiyeh et al. Oxford University Press.
Sontag, Susan. 1967. “The Aesthetics of Silence.” https://www.ubu.com/aspen/aspen5and6/index.html.
Spivak, Gayatri Chakravorty. 1988. “Can the Subaltern Speak?” Die Philosophin 14 (27): 42-58.
Stewart, Charles. 2016. “Historicity and Anthropology.” Annual Review of Anthropology 45: 79-94. https://doi.org/10.1146/annurev-anthro-102215-100249.
Sue, Christina A. 2014. “Hegemony and Silence: Confronting State-Sponsored Silences in the Field.” Journal of Contemporary Ethnography 44 (1): 113-40. https://doi.org/10.1177/0891241614540211.
Tegenbos, Jolien, and Koen Vlassenroot. 2018. “Going Home? A Systematic Review of the Literature on Displacement, Return and Cycles of Violence.” Conflict Research Programme. https://eprints.lse.ac.uk/89151/7/Vlassenroot_Going_home_Published_2018….
Trouillot, Michel-Rolph. 1995. Silencing the Past: Power and the Production of History. Beacon.
Turner, Simon. 2005a. “Suspended Spaces - Contesting Sovereignties in a Refugee Camp.” In Sovereign Bodies: Citizens, Migrants, and States in the Postcolonial World, edited by Thomas Blom Hansen and Finn Stepputat. Princeton University Press.
___ 2005b. “The Tutsi are Afraid We Will Discover Their Secrets - On Secrecy and Sovereign Power in Burundi.” Social Identities 11 (1): 37-54. https://doi.org/10.1080/13504630500100571.
___ 2021. “Times of Violence: The Shifting Temporalities of Long-Term Ethnographic Engagement with Burundi.” Conflict and Society 7 (1): 143-59. https://doi.org/10.3167/arcs.2021.070110.
UNHCR. 2018. “Burundi Risks Becoming a Forgotten Refugee Crisis Without Support.” Accessed February 8, 2025. https://www.unhcr.org/news/briefing-notes/burundi-risks-becoming-forgot….
___ 2024. “Presence of Returnees by Province.” December 31. https://data.unhcr.org/en/documents/
details/113748.
___ 2025. “Burundi Situation.” https://data.unhcr.org/en/situations/burundi.
Uvin, Peter. 1999. “Ethnicity and Power in Burundi and Rwanda: Different Paths to Mass Violence.” Comparative Politics 31 (3): 253-71. https://doi.org/10.2307/422339.
___ 2009. Life after violence: A people’s story of Burundi. Zed Books.
Vermylen, Aurore, and Julien Moriceau. 2021. “Ensilencement et insécurité sur les rives du lac Tanganyika. Une étude par le bas du faire politique au Burundi.” In Conjonctures de l’Afrique Centrale, edited by Réginas Ndayiragije, Sahawal Alidou, An Ansoms and Sara Geenen. L’Harmattan.
Vinitzky-Seroussi, Vered, and Chana Teeger. 2010. “Unpacking the Unspoken: Silence in Collective Memory and Forgetting.” Social Forces 88 (3): 1103-22. https://doi.org/10.1353/sof.0.0290.
Vircoulou, Thierry. 2018. “L’arme de la communication dans la crise burundaise.” Institut français des relations internationales. https://www.ifri.org/fr/notes/larme-de-la-communication-dans-la-crise-b….
Vorrath, Judith. 2008. “From Refugee Crisis to Reintegration Crisis? The Consequences of Repatriation to (Post-) Transition Burundi.” In L’Afrique des Grands Lacs: Annuaire, edited by Stefaan Marysse, Filip Reyntjens and Stef Vandeginste. L’Harmattan.
Weller, Robert. 2017. “Salvaging Silence: Exile, Death, and the Anthropology of the Unknowable.” Anthropology of this Century, May. https://aotcpress.com/articles/salvaging-silence.
Zerubavel, Eviatar. 2006. The Elephant in the Room: Silence and Denial in Everyday Life. Oxford University Press.
