Het geheime recept: hoe leraren en leerondersteuners inclusie mogelijk maken
Elk schooljaar opnieuw maken heel wat leerlingen de overstap van het gewoon onderwijs naar het buitengewoon onderwijs. Hoewel Vlaanderen, samen met vele andere landen inzet op het recht op inclusief onderwijs, blijft de realisatie in de praktijk een uitdaging. Waar leerlingen met leerstoornissen of fysieke beperkingen vaker hun plek vinden in de gewone klas, blijkt de weg naar inclusie voor leerlingen met een verstandelijke beperking bijzonder hobbelig.
Toch verdienen ook zij een plaats binnen een reguliere klaspraktijk, toch?
Bo Matton, onderzoeker (Universiteit Antwerpen)
Het Vlaamse onderwijs droomt van inclusie. Maar hoe komt die droom tot leven in de klas, en welke rol spelen leraren en leerondersteuners in dit proces?
Onderzoekster Bo Matton (Universiteit Antwerpen) onderzocht negen samenwerkingen binnen het Vlaamse basisonderwijs om te ontrafelen hoe leraren en leerondersteuners een inclusief onderwijs aanbod realiseren voor leerlingen met een verstandelijke beperking. Ze sprak 18 professionals tijdens individuele, diepgaande interviews over hun ervaringen, wat zij waardevol vinden in de samenwerking en hoe ze deze in de toekomst verder willen ontwikkelen. De gesprekken gingen over het maken van afspraken, het vormgeven van het aanbod, het in kaart brengen van de ontwikkeling van de leerling en over hoe inclusie en participatie in het bredere klasgebeuren worden aangepakt. Tot slot werd ingegaan op de houding van leraren en leerondersteuners tegenover leerlingen met een verstandelijke beperking en hun zelfvertrouwen om met deze leerlingen te werken.
Variatie in samenwerking
De interviews tonen aan dat niet elke samenwerking hetzelfde verloopt. Sommige duo’s wisselen slechts af en toe ideeën uit en stemmen hun werking of aanbod nauwelijks op elkaar af. Andere duo’s overleggen over hoe ze samen het individueel aangepast curriculum (IAC) kunnen vormgeven, hebben vertrouwen in elkaars expertise en zoeken actief naar een balans tussen de individuele ondersteuning van de leerling en het onderwijsaanbod voor de rest van de klas. Nog andere samenwerkingen gaan een stap verder: zij werken intensief samen, overleggen regelmatig, delen kennis en ontwikkelen gezamenlijk nieuwe materialen. Deze laatste groep vormt een hecht team met een sterk “wij-gevoel” en een gedeelde missie: elk kind vooruit helpen.
uit de interviews blijkt dat leraren zich vaak onzeker voelen, een gebrek aan kennis of tijd ervaren en twijfelen of leerlingen met een verstandelijke beperking volledig tot hun recht kunnen komen in de klas. Leerondersteuners zijn daarom cruciaal: zij begeleiden de leerling én empoweren de leerkracht, zodat deze ook zelfstandig verder kan werken wanneer de leerondersteuner niet aanwezig is. Zoals een leerondersteuner het verwoordde:
“Ik ben daar eigenlijk ook wel aanwezig, ook al ben ik er niet fysiek… al mijn hulpmiddelen liggen daar, al dat materiaal dat in het kastje van de leerling ligt is van mij. Dus elke dag ben ik daar toch onrechtstreeks aanwezig.”
(Leerondersteuner)
De boodschap uit het onderzoek van Matton is duidelijk: wie inclusie wil waarmaken, kan dat niet alleen. Goede samenwerking die bestaat uit afstemming, gedeelde kennis, wederzijds vertrouwen en een gezamenlijke identiteit is de sleutel.
De invloed van samenwerking op houding en zelfvertrouwen
Het onderzoek laat zien dat samenwerking het zelfvertrouwen, ook wel zelfeffectiviteit genoemd, van leraren kan versterken. Zo durven leraren meer uit te proberen en voelen ze zich zekerder in hun aanpak. Twee leraren gaven zelfs aan dat hun houding tegenover inclusie positiever is geworden en dat ze nu meer openstaan voor leerlingen met een verstandelijke beperking. Tegelijkertijd blijkt dat samenwerking de houding van leraren niet automatisch verandert: voor de meeste blijft inclusie een complex vraagstuk, afhankelijk van de specifieke noden van de leerling. Een goede samenwerking biedt echter wel een kader waarin leraren zich ondersteund voelen, nieuwe strategieën kunnen uitproberen en de leerling beter leren kennen.
Eigenlijk zou ik ze liefst alle dagen in de klas hebben zodat we ook alle twee zoveel mogelijk uit de kinderen kunnen halen, zowel zij bij de leerling als ik bij de leerling en de andere kinderen. Het is wel een heel grote meerwaarde.
(Leraar)
Ongeacht de intensiteit of vorm van samenwerking, blijkt dat dit een positieve invloed heeft op zowel leraren als leerlingen. Leraren ervaren meer zelfvertrouwen en mogelijkheden om inclusie praktisch te realiseren, terwijl leerlingen profiteren van een aanbod, verwachtingen en ondersteuning op maat.
Het geheime recept voor inclusief onderwijs
Het onderzoek van Matton maakt duidelijk dat wie inclusie wil waarmaken dit niet alleen kan. Goede samenwerking, gebaseerd op afstemming, gedeelde kennis, wederzijds vertrouwen en een gezamenlijke identiteit, is de sleutel tot succes. Voor leraren betekent dit meer zelfvertrouwen en nieuwe mogelijkheden, inzichten en vaardigheden om tegemoet te komen aan de noden van leerlingen ... van alle leerlingen.
Wie is Bo Matton?
Bo Matton behaalde in juni 2025 haar master in de Opleidings- en Onderwijswetenschappen aan de Universiteit Antwerpen. Voor en tijdens haar opleiding was ze vier jaar klastitularis in het buitengewoon onderwijs type 2 (verstandelijke beperking) en type 4 (fysieke beperking), waarvan één jaar in een basale werking. Vanuit haar dagelijkse praktijk groeide haar nieuwsgierigheid naar de realisatie van een passend onderwijsaanbod voor leerlingen met een verstandelijke beperking binnen het gewoon onderwijs, en naar hoe leraren en leerondersteuners samen inclusie kunnen waarmaken. Deze nieuwsgierigheid vormde de inspiratie voor haar masterproef.
Meer informatie?
Masterproefstudent: Bo Matton (bo.matton@uantwerpen.be)
Promotor: Prof. Dr. Jan Vanhoof (jan.vanhoof@uantwerpen.be)
Co-promotor: Prof. Dr. Elke Struyf (elke.struyf@uantwerpen.be)
Bibliografie
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5 ed.). American Psychiatric Publishing, Inc. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
Bandura, A. (1995). Self-efficacy in changing societies. Cambridge University Press. https://doi.org/10.1017/CBO9780511527692
Berger, R. (2015). Now I see it, now I don’t: researcher’s position and reflexivity in qualitative research. Qualitative Research, 15(2), 219-234. https://doi.org/10.1177/1468794112468475
Bizer, Y. G., Barden, C. J., & Petty, E. R. (2006). Attitudes. In L. Nadel (Ed.), Encyclopedia of Cognitive Science. https://doi.org/https://doi.org/10.1002/0470018860.s00483
Blaikie, N. (2010). Designing Social Research: The Logic of Anticipation (2 ed.). Polity.
Bowman, S. L., & Plourde, L. A. (2012). Andragogy for Teen and Young Adult Learners with Intellectual Disabilities: Learning, Independence, and Best Practices. Education, 132(4), 789-798.
Casale-Giannola, D., Delisio, L., Sardo, L., & Kline, K. (2023). Research and Reality: A Survey of Educators’ Perceptions about Evidence-Based Practices in Inclusive Settings for Students with Intellectual Disabilities. Education Sciences, 13(6), 558. https://doi.org/https://doi.org/10.3390/educsci13060558
Cohen, L., Manion, L., & Morrison, K. (2018). Research Methods in Education (8 ed.). Routledge, London.
European Commission. (2021). Communication from the Commission to the European Parliament, the European Council, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Union of Equality: Strategy for the Rights of Persons with Disabilities 2021-2030. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=CELEX:52021DC0101
Forlin, C. (2013). Issues of Inclusive Education in the 21st Century. The Journal of the Learning Sciences, 6, 67-81.
Gerdes, J., Goei, S. L., Huizinga, M., & de Ruyter, D. (2020). Analytic framework for interdisciplinary collaboration in inclusive education. Journal of Workplace Learning, 32(5), 377-388. https://doi.org/https://doi.org/10.1108/JWL-08-2019-0099
Gerdes, J., Goei, S. L., Huizinga, M., & de Ruyter, D. (2021). Creating an optimal environment for inclusive education: co-location and transformation in interdisciplinary collaboration. European Journal of Special Needs Education, 36(5), 700-714. https://doi.org/10.1080/08856257.2020.1786912
Ginevra, M. C., Di Maggio, I., Valbusa, I., Santilli, S., & Nota, L. (2021). Teachers’ attitudes towards students with disabilities: the role of the type of information provided in the students’ profiles of children with disabilities. European Journal of Special Needs Education, 37(3), 357-370. https://doi.org/10.1080/08856257.2021.1878658
Griffiths, A.-J., Alsip, J., Hart, S. R., Round, R. L., & Brady, J. (2020). Together We Can Do So Much: A Systematic Review and Conceptual Framework of Collaboration in Schools. Canadian Journal of School Psychology, 36(1), 59-85. https://doi.org/10.1177/0829573520915368
Guillemot, F., Lacroix, F., & Nocus, I. (2022). Teachers' attitude towards inclusive education from 2000 to 2020: An extended meta-analysis. International Journal of Educational Research Open, 3, 100175. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.ijedro.2022.100175
Heiman, T., & Avissar, G. (2024). Facilitators and impediments in inclusive education for students with intellectual developmental disability: Perceptions of school staff and parents in Israel. Journal of Intellectual Disabilities, 28(1), 67-82. https://doi.org/10.1177/17446295221136355
Het Rekenhof. (2024). Buitengewoon onderwijs: toegang en uitstroom. het Vlaams Parlement, Brussel.
James, N., & Busher, H. (2012). Internet Interviewing. In J. Gubrium, J. Holstein, A. Marvasti, & K. McKinney (Eds.), The SAGE Handbook of Interview Research: The Complexity of the Craft (2 ed., pp. 177-192). SAGE Publications. https://doi.org/https://doi.org/10.4135/9781452218403
Kallio, H., Pietilä, A.-M., Johnson, M., & Kangasniemi, M. (2016). Systematic methodological review: developing a framework for a qualitative semi-structured interview guide. Journal of Advanced Nursing, 72(12), 2954-2965. https://doi.org/https://doi.org/10.1111/jan.13031
Leech, N. L., & Onwuegbuzie, A. J. (2007). An Array of Qualitative Data Analysis Tools: A Call for Data Analysis Triangulation. School Psychology Quarterly, 22, 557-584. https://doi.org/10.1037/1045-3830.22.4.557
Macbeth, D. (2001). On “Reflexivity” in Qualitative Research: Two Readings, and a Third. Qualitative Inquiry, 7(1), 35-68. https://doi.org/10.1177/107780040100700103
McKenzie, K., Milton, M., Smith, G., & Ouellette-Kuntz, H. (2016). Systematic Review of the Prevalence and Incidence of Intellectual Disabilities: Current Trends and Issues. Current Developmental Disorders Reports, 3(2), 104-115. https://doi.org/10.1007/s40474-016-0085-7
Miles, M., Huberman, M., & Saldaña, J. (2014). Research Design and Management. In Qualitative Data Analysis: A Methods Sourcebook (3 ed., Vol. 28). SAGE.
Miles, M. B., & Huberman, A. M. (1994). Qualitative data analysis: An expanded sourcebook, 2nd ed. Sage Publications, Inc.
Morningstar, M. E., Kurth, J., Wehmeyer, M. L., & Shogren, K. A. (2016). High-Quality Educational Programs for Students with Intellectual Disability in High School. In M. L. Wehmeyer & K. A. Shogren (Eds.), Handbook of Research-Based Practices for Educating Students with Intellectual Disability (pp. 432-449). Routledge.
Mulholland, M., & O'Connor, U. (2016). Collaborative classroom practice for inclusion: perspectives of classroom teachers and learning support/resource teachers. International Journal of Inclusive Education, 20(10), 1070-1083. https://doi.org/10.1080/13603116.2016.1145266
NCSE. (2011). Inclusive Education Framework: A guide for schools on the inclusion of pupils with special educational needs. National Council for Special Education.
Newton, P. E., & Shaw, S. D. (2014). Validity And Validation. In P. E. Newton & S. D. Shaw (Eds.), Validity in Educational & Psychological Assessment (pp. 1-26). SAGE Publications Ltd.
Oliveira, R., Bidarra, G., Vaz Rebelo, P., & Alferes, V. (2023). Attitudes and perceptions of teacher self-efficacy and collaborative practices in the context of inclusive education for students with special educational needs in Portuguese schools. European Journal of Special Needs Education, 39, 1-16. https://doi.org/10.1080/08856257.2023.2275407
Ozokcu, O. (2018). The Relationship Between Teacher Attitude and Self-Efficacy for Inclusive Practices in Turkey. Journal of Education and Training Studies, 6(3), 6-12. https://doi.org/doi:http://dx.doi.org/10.11114/jets.v6i3.3034
Patton, M. Q. (2015). Qualitative Research and Evaluation Methods (4 ed.). SAGE publications, Inc.
Petty, R., Wegener, D., & Fabrigar, L. (1997). Attitudes and Attitude Change. Annual review of psychology, 48, 609-647. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.48.1.609
RyanSheehan, H. (2023). Exploring the interpersonal, classroom relationships of mainstream teachers and special needs assistants in Irish primary schools. Irish Educational Studies, 42(4), 507-526. https://doi.org/10.1080/03323315.2023.2261424
Sannen, J., De Maeyer, S., Struyf, E., De Schauwer, E., & Petry, K. (2021). Connecting teacher collaboration to inclusive practices using a social network approach. Teaching and Teacher Education, 97, 103182. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.tate.2020.103182
Savolainen, H., Engelbrecht, P., Nel, M., & Malinen, O.-P. (2011). Understanding teachers’ attitudes and self-efficacy in inclusive education: implications for pre-service and in-service teacher education. European Journal of Special Needs Education,27(1), 51-68. https://doi.org/10.1080/08856257.2011.613603
Schalock, R. L., Luckasson, R., & Tassé, M. J. (2021). An Overview of Intellectual Disability: Definition, Diagnosis, Classification, and Systems of Supports (12th ed.). American Journal on Intellectual and Developmental Disabilities, 126(6), 439-442. https://doi.org/10.1352/1944-7558-126.6.439
Scheerens, J. (1990). School Effectiveness Research and the Development of Process Indicators of School Functioning. School Effectiveness and School Improvement, 1(1), 61-80. https://doi.org/10.1080/0924345900010106
Scheerens, J. (2011). Perspectives on Educational Quality. In J. Scheerens & H. V. R. Luyten, J. (Eds.), Perspectives on Educational Quality. Illustrative Outcomes on Primary and Secondary Schooling in the Netherlands. (pp. 3-33).
Scheerens, J. (2023). Theory on Teaching effectiveness at Meta, General and Partial Level. In A. K. Praetorius & C. Y. Charalambous (Eds.), Theorizing Teaching: Current Status and Open Issues (pp. 97-130). Springer International Publishing.
Scheerens, J., & Blömeke, S. (2016). Integrating teacher education effectiveness research into educational effectiveness models. Educational Research Review, 18, 70-87. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.edurev.2016.03.002
Smeets, E., Ledoux, G., Blok, H., Felix, C., Heurter, A., van Kuijk, J., & Vergeer, M. (2013). Op de drempel van passend onderwijs: beleid en aanbod rond specifieke onderwijsbehoeften in zes samenwerkingsverbanden. ITS, Radboud Universiteit Nijmegen.
Standaert, R., & Valcke, M. (2020). Onderwijsbeleid in Vlaanderen (2 ed.). Acco.
Struyf, E., Claeys, L., & Nijs, S. (2024a). Realiseren van onderwijs op maat en meer inclusief onderwijs: Een onderzoek naar kwaliteitsvolle samenwerkingsverbanden tussen gewoon en buitengewoon onderwijs. UAntwerpen & KU Leuven.
Struyf, E., Claeys, L., & Nijs, S. (2024b). Tussentijdsrapport: Analyse van mechanismen voor de toeleiding naar type 2 en de realisatie van kwaliteitsvol onderwijs op maat van leerlingen met oriëntering naar type 2. UAntwerpen & KU Leuven.
Tesch, R. (1990). Qualitative Research: Analysis Types and Software Tools. Falmer Press.
UN Committee on the Rights of Persons with Disabilities (UNCRPD). (2016). General comment No. 4. Article 24: Right to inclusive education. https://www.refworld.org/legal/general/crpd/2016/en/112080
UNESCO. (2017). A Guide for ensuring inclusion and equity in education. The United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. https://doi.org/https://doi.org/10.54675/MHHZ2237
Van Mieghem, A., Verschueren, K., Petry, K., & Struyf, E. (2018). Dynamieken achter de implementatie van het M-decreet: Een casestudieonderzoek. Steunpunt Onderwijsonderzoek, Gent.
van Steen, T., & Wilson, C. (2020). Individual and cultural factors in teachers’ attitudes towards inclusion: A meta-analysis. Teaching and Teacher Education, 95, 103127. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.tate.2020.103127
Wilson, C., Woolfson, L. M., & Durkin, K. (2019). The impact of explicit and implicit teacher beliefs on reports of inclusive teaching practices in Scotland. International Journal of Inclusive Education, 26(4), 378-396. https://doi.org/10.1080/13603116.2019.1658813
Yada, A., & Savolainen, H. (2017). Japanese in-service teachers’ attitudes toward inclusive education and self-efficacy for inclusive practices. Teaching and Teacher Education, 64, 222-229. https://doi.org/https://doi.org/10.1016/j.tate.2017.02.005
Zimmerman, B. (2000). Self-Efficacy: An Essential Motive to Learn. Contemporary Educational Psychology, 25, 82-91. https://doi.org/10.1006/ceps.1999.1016
