Luisteren, leren, en leren luisteren: de betekenis van luisteren als leerkracht
Hoe beeld jij je een leerkracht in? Als een gepassioneerde prater? Een veelbabbelaar met klinkende stem? Misschien zelfs als een betweter die niets liever doet dan het uitleggen?
Dat is niet meer dan logisch - we delen namelijk een archetypisch beeld van de leerkracht met als kenmerkende handeling het spreken. Informatie verwerken, behapbaar maken en helder overbrengen: daar lijkt het leerkrachten om te gaan.
Maar in dit beeld wordt geen rekening gehouden met de constante wisselwerking die zich afspeelt in het klaslokaal: een gepingpong van leerstof, vragen, verduidelijkingen, persoonlijke inbreng, en ook behoorlijk wat ongerelateerd gebabbel. Hierin speelt luisteren een centrale rol. In meerdere of mindere mate luisteren leerlingen naar leerlingen, leerlingen naar leerkrachten, leerkrachten naar leerkrachten, en leerkrachten naar leerlingen. Hoog tijd om in te zoomen op die laatste luisterrelatie: “Wat betekent luisteren als leerkracht?”
Een bijzondere handeling
De makkelijkste manier om luisteren te definiëren is in relatie tot horen. Horen is het fysieke gebeuren van het waarnemen met het oor; het ontvangen van geluid. Luisteren wordt daarentegen gedefinieerd als het gericht horen zodat iets tot je doordringt, met – en dit is cruciaal – aandacht.
Als leerkracht schenk je je aandacht in unieke omstandigheden, wat het luisteren als leerkracht een bijzondere handeling maakt. Zo is de relatie waarin dit luisteren plaatsvindt één met een sterk afgelijnde, geïnstitutionaliseerde machtsdynamiek. Leerkrachten hebben bijvoorbeeld de macht om de leerling het zwijgen op te leggen, of om bepaalde leerlingen (on)bewust wel of niet aan het woord te laten komen. Daarnaast luistert de leerkracht in bepaalde kenmerkende ruimtes, in een bepaald lichaam, met een bepaalde geest: deze hebben een impact op het luistergeheel. Slechte akoestiek en de opstelling van klaslokalen zijn bewezen impactvolle elementen op het luisteren van leerkrachten.
Maar niet louter deze descriptieve elementen maken het luisteren als leerkracht speciaal. We voelen immers ook - en dit wordt weerspiegeld in bestaande definities van luisteren als leerkracht - dat we op een bepaalde manier moeten luisteren naar leerlingen: empathisch, aandachtig, nieuwsgierig, kritisch… Normativiteit (hoe je iets moet doen) sluipt binnen in het luisteren.
Hoe/of leerkrachten moeten luisteren
Om een duidelijk verschil te maken tussen het descriptieve - hoe je dagdagelijks luistert als leerkracht - en het normatieve - hoe we vinden dat je moet luisteren als leerkracht - wordt dit laatste binnen deze studie bestempeld als ‘leerkrachtluisteren’. Dit is een ideale vorm van luisteren als leerkracht, datgene waar we naartoe moeten streven. De voorlopige definitie, ontworpen op basis van een literatuurstudie en kwalitatief empirisch onderzoek, luidt als volgt:
Leerkrachtluisteren is een type reflectief luisteren, bijzonder aan de relatie leerkracht-leerling, waarbij de leerkracht open, aandachtig en nieuwsgierig luistert, en zo ruimte schept voor groei van zowel de leerling als zichzelf.
Het scheppen van ruimte voor groei, is tevens de reden waarom we moeten - pogen - leerkrachtluisteren. Enerzijds groeit de leerling in hun denken door de ruimte die hen geschonken wordt om te (mis)verstaan, bij te dragen, en luidop te denken. Anderzijds groeit de leerkracht in hun praktijk als leerkracht, hun kennis en hun denken.
Leren luisteren
Maar luisteren als leerkracht – en leerkrachtluisteren - is niet enkel iets waarover we kunnen praten, schrijven of filosoferen – het is iets wat we doen. Om de betekenis van luisteren als leerkracht te achterhalen, werd te rade gegaan bij (student-)leerkrachten secundair onderwijs. Hun ervaringen zijn onmisbaar voor het begrip van het leerkrachtluisteren.
Het gesprek gevoerd tussen student-leerkrachten in kader van dit onderzoek droeg enerzijds bij aan het vormgeven van de definitie van het leerkrachtluisteren, maar legde anderzijds ook een duidelijk pijnpunt bloot. De deelnemers kaartten namelijk het ontbreken van aandacht voor luisteren in hun lerarenopleiding aan. Ze misten handvaten om te leren luisteren.
Het is cruciaal om als leerkracht de juiste tools te hebben om te (leren) luisteren. Luisteren als leerkracht is een complexe bezigheid: hoe en of je luistert, bepaalt hoe individuele leerlingen zich voelen in de klas, vormt mee de klasdynamiek, en creëert of fnuikt leerkansen. Zonder aandacht te geven aan de vaardigheid van het luisteren in de lerarenopleidingen en/of professionalisering laat je (toekomstige) leerkrachten in de steek.
Daarnaast is (leerkracht)luisteren een vaardigheid in alle onderwijsniveaus, waar elk niveau luisternuances in zich draagt. Van kleuterleerkracht tot leerkracht DKO tot docent in het volwassenenonderwijs: allen luisteren ze naar hun leerlingen of cursisten.
Thema’s besproken met deelnemers
Socrates tot de redding
Hoe kan dit leerkrachtluisteren ingeoefend worden? Een vruchtbare optie is het invoeren van socratische gespreksmethoden (SG) in lerarenopleidingen. Een SG is een open dialoog tussen gelijkwaardige gesprekspartners, waarbij het doel is tot een beter begrip van een bepaald concept, ervaring of fenomeen te komen. Je kan hierbij elk mogelijk onderwerp bespreken, maar de kern is het open, aandachtig en nieuwsgierig luisteren (zie definitie leerkrachtluisteren!), om dichter bij de waarheid te komen.
SG zijn al succesvol ingevoerd in het hoger onderwijs, onder meer als keuzevak. Het voorstel dat uit deze thesis vloeit, is het SG te verankeren als onderdeel van lerarenopleidingen in Vlaanderen. Als eerste aanzet werd een handleiding gecreëerd voor het voeren van een SG over de betekenis van luisteren, zowel in het algemeen als als leerkracht.
Weg van de klas als docerend eenrichtingsverkeer, en naar een dynamisch lesgeven waarin luisteren cruciaal is. Om deze sprong succesvol te kunnen landen, moet bewustwording gecreëerd worden over het belang van luisteren, voor zowel leerling als leerkracht, én moeten leerkrachten ondersteund worden in het (leren) luisteren. Zoals één deelnemer het verwoordde:
“Wat dat ik vooral ervaar is dat luisteren iets is wat je bewust moet doen, maar je moet er eerst van bewust worden, dat het een skill is die ge moet opbouwen en dat dat een attitude is die je moet hebben. (...) En hoe kun je je bewust zijn van een attitude als ge het nog... Als ge niet bewust zijt van het feit dat het een attitude is en een skill die je moet blijven opbouwen?”
Tijd om te luisteren.
Bibliografie
Balbay, Seher. ‘Enhancing Critical Awareness through Socratic Pedagogy’. Eurasian Journal of Applied
Linguistics 5, nr. 3 (2019): 515-36. https://doi.org/10.32601/ejal.651348.
Braddock, Clarence H., en David Magnus. ‘Empirical Methods in Bioethics: A Cautionary Tale’. Annals of Internal Medicine 152, nr. 6 (2010): 396. https://doi.org/10.7326/0003-4819-152-6- 201003160-00011.
Byrne, David. ‘A Worked Example of Braun and Clarke’s Approach to Reflexive Thematic Analysis’. Quality & Quantity 56, nr. 3 (2022): 1391-412. https://doi.org/10.1007/s11135-021-01182-y.
Cohen, Daniel. ‘Examining a differentiated science unit through a listening stance’. Thesis, Rowan University, 2011. https://rdw.rowan.edu/etd/38.
Coles, Alf. ‘Listening: A Case Study of Teacher Change’. Proceedings of the British Society for Research into Learning Mathematics 21, nr. 1 (2001).
Collard, Theresa Y. ‘*Hello...Hello? Is anybody listening?": Teacher as Listener in the Classroom’. Conference paper presented bij Annual Meeting of the International Listening Association, Boston, USA. U.S. DEPARTMENT OF EDUCATION, maart 1994.
Cook‐Sather, Alison. ‘“Change Based on What Students Say”: Preparing Teachers for a Paradoxical Model of Leadership’. International Journal of Leadership in Education 9, nr. 4 (2006): 345- 58. https://doi.org/10.1080/13603120600895437.
Cook-Sather, Alison. ‘“I Am Not Afraid to Listen”: Prospective Teachers Learning From Students’. Theory Into Practice 48, nr. 3 (2009): 176-83. https://doi.org/10.1080/00405840902997261.
Cook‐Sather, Alison. ‘The “Constant Changing of Myself”: Revising Roles in Undergraduate Teacher Preparation’. The Teacher Educator 41, nr. 3 (2006): 187-206. https://doi.org/10.1080/08878730609555383.
Copp, David, en Justin Morton. ‘Normativity in Metaethics’. In The Stanford Encyclopedia of Philosophy, onder redactie van Uri Nodelman en Edward N. Zalta, Fall 2024. https://plato.stanford.edu/archives/fall2022/entries/normativity-metaet….
Corradi Fiumara, Gemma. The Other Side of Language: A Philosophy of Listening. Taylor and Francis, 2013.
Davis, Brent. ‘Listening for differences: An evolving conception of mathematics teaching’. Journal for Research in Mathematics Education Vol. 28, Iss. 3 (mei 1997).
De Vocht, Lauren. ‘De invloed van lawaai in de leeromgeving op het gehoor van leerkrachten en hun mentale welzijn’. Masterpraktijkproef, Universiteit Gent, 2024.
Demetriou, Helen. ‘More Reasons to Listen: Learning Lessons from Pupil Voice for Psychology and Education’. International Journal of Student Voice Volume 5, No. 3 (september 2019).
Denzin, Norman K. Interpretive autoethnography. Second edition. SAGE, 2014.
Ende, Michael. Momo en de tijdspaarders. Vijfde druk. Vertaald door Robert Jan van Asch. Lemniscaat, 1984.
45
English, Andrea. ‘Listening as a Teacher: Educative Listening, Interruptions and Reflective Practice’. Paideusis 18, nr. 1 (2020): 69-79. https://doi.org/10.7202/1072340ar.
English, Andrea R., Kersti Tyson, Allison Hintz, Diana Murdoch, en Julie Anderson. ‘Pedagogical Listening: Understanding How Teachers Listen to Student Struggle during Mathematical Sense- Making Discussions’. Teachers and Teaching 31, nr. 2 (2025): 238-62. https://doi.org/10.1080/13540602.2023.2263738.
English, Andrea, en Kersti Tyson. ‘Actualizing the rights of the learner: The role of pedagogical listening’. Democracy and Education Vol. 26 No. 2 (oktober 2018): 1-10.
Flensner, Karin K. ‘Dealing with and teaching controversial issues – Teachers’ pedagogical approaches to controversial issues in Religious Education and Social Studies’. Acta Didactica Norden 14, nr. 4 (2020). https://doi.org/10.5617/adno.8347.
Fraver, Brad. ‘The Teacher as Listener: A Theory of Pedagogical Listening in the Literature Classroom’. Changing English 32, nr. 2 (2025): 105-24. https://doi.org/10.1080/1358684X.2024.2397576.
Friedman, Paul G. ‘Listening Processes: Attention, Understanding, Evaluation. What Research Says to the Teacher.’ National Education Association, 1978. National Education Association, Order Department.
Garrison, Jim. ‘A Deweyan Theory of Democratic Listening’. Educational Theory Vol. 46, No. 4 (Fall 1996): 429-51.
Glüer, Kathrin, Åsa Wikforss, en Marianna Ganapini. ‘The Normativity of Meaning and Content’. In The Stanford Encyclopedia of Philosophy, onder redactie van Uri Nodelman en Edward N. Zalta, Fall 2024. <https://plato.stanford.edu/archives/fall2024/entries/meaning-normativit…;.
Guides, Global Citizenship. ‘Teaching Controversial Issues’. Oxfam, 2006.
Holman Jones, Stacy, Tony E. Adams, en Carolyn Ellis. Handbook of Autoethnography. Left Coast press, 2013.
Kennedy, Nadia Stoyanova. ‘FROM PHILOSOPHICAL TO MATHEMATICAL INQUIRY IN THE CLASSROOM’. Childhood & Philosophy Vol. 3, No. 6 (december 2007): 289-311.
Kittay, Eva. ‘Chapter 6: The Relationality and the Normativity Of an Ethic of Care’. In The Oneness Hypothesis: Beyond the Boundary of Self, onder redactie van Owen J. Flanagan, Victoria S. Harrison, en Philip John Ivanhoe. Columbia University Press, 2018.
Knežić, Dubravka. ‘Socratic Dialogue and Teacher-Pupil Interaction’. Eleven International Publishing, 2011.
Knežić, Dubravka, Ed Elbers, Theo Wubbels, en Maaike Hajer. ‘Teachers’ Education in Socratic Dialogue: Some Effects on Teacher–Learner Interaction’. The Modern Language Journal 97, nr. 2 (2013): 490-505. https://doi.org/10.1111/j.1540-4781.2013.12014.x.
Knežić, Dubravka, en Paulien Meijer. ‘Drie soorten dialogen om actief en constructief van de eigen onderwijspraktijk te leren’. Tijdschrift voor Lerarenopleiders 43, nr. 1 (2022): 103-18.
Knežić, Dubravka, Theo Wubbels, Ed Elbers, en Maaike Hajer. ‘The Socratic Dialogue and Teacher Education’. Teaching and Teacher Education 26, nr. 4 (2010): 1104-11. https://doi.org/10.1016/j.tate.2009.11.006.
46
Kourmousi, Ntina, Kalliope Kounenou, Vasiliki Yotsidi, e.a. ‘Personal and Job Factors Associated with Teachers’ Active Listening and Active Empathic Listening’. Social Sciences 7, nr. 7 (2018): 117. https://doi.org/10.3390/socsci7070117.
Krueger, Richard A., en Mary Anne Casey. Focus groups: a practical guide for applied research. 3. ed., [Repr.]. Sage Publ, 20.
Lindström, Niclas. ‘Controversial Issues in Social Study Subjects: Conveying Values and Facilitating Critical Thinking’. Ethics and Education 19, nr. 4 (2024): 593-611. https://doi.org/10.1080/17449642.2024.2418764.
Lipari, Lisbeth. Listening, Thinking, Being: Toward an Ethics of Attunement. Penn State University Press, 2015.
Lundgren, Robert Emil. The Effects of Listening Training on Teacher Listening and Discussion Skills. Technical Report No. 25. Stanford Univ., Calif. Stanford Center for Research and Development in Teaching., 1972.
Metts, Elizabeth, en Benjamin R. Shapiro. ‘Making Listening Visible: An Exploratory Case of Mathematics Teacher Listening’. 10 juni 2024, 1103-6. https://doi.org/10.22318/icls2024.108932.
Millett, Stephan, en Alan Tapper. ‘Benefits of Collaborative Philosophical Inquiry in Schools’. Educational Philosophy and Theory 44, nr. 5 (2012): 546-67. https://doi.org/10.1111/j.1469- 5812.2010.00727.x.
Murdoch, Diana, Andrea R. English, Allison Hintz, en Kersti Tyson. ‘Feeling Heard: Inclusive Education, Transformative Learning, and Productive Struggle’. Educational Theory 70, nr. 5 (2020): 653-79. https://doi.org/10.1111/edth.12449.
Neumann, Maureen D. ‘Mathematics Teaching: Listening, Probing, Interpreting and Responding to Children’s Thinking’. Investigations in Mathematics Learning, Spring Edition 2014.
Parks, Elizabeth S. The ethics of listening: creating space for sustainable dialogue. Lexington Books, 2019.
Provoost, Veerle. ‘Interdisciplinary Collaborative Auditing as a Method to Facilitate Teamwork/Teams in Empirical Ethics Projects’. AJOB Empirical Bioethics 11, nr. 1 (2020): 14-16. https://doi.org/10.1080/23294515.2019.1705431.
Rasch, Miriam. Luisteroefeningen: over aandacht en ontvankelijkheid. De Bezige Bij, 2024.
Santos, Ieda M., Tasneem Amatullah, Joseph Agbenyega, en Dayse Neri De Souza. ‘The Influence of Student Voice on Teacher Professional Learning: A Systematic Literature Review’. Review of Education 12, nr. 3 (2024): e70014. https://doi.org/10.1002/rev3.70014.
Schultz, Katherine. ‘After the blackbird whistles: Listening to silence in classrooms’. Teachers College Record 112, nr. 11 (z.d.): 2833-49.
Schultz, Katherine. Listening: A Framework for Teaching Across Differences. Teachers College Press, 2003.
Schultz, Katherine, Cheryl E. Jones-Walker, en Anita P. Chikkatur. ‘Listening to Students, Negotiating Beliefs: Preparing Teachers for Urban Classrooms’. Curriculum Inquiry 38, nr. 2 (2008): 155- 87. https://doi.org/10.1111/j.1467-873X.2007.00404.x.
47
Soini, Tiina, Janne Pietarinen, Auli Toom, en Kirsi Pyhältö. ‘What Contributes to First-Year Student Teachers’ Sense of Professional Agency in the Classroom?’ Teachers and Teaching 21, nr. 6 (2015): 641-59. https://doi.org/10.1080/13540602.2015.1044326.
Sparkes, Andrew. ‘Autoethnography: Self-indulgence or something more?’ Ethnographically Speaking: Autoethnography, Literature, and Aesthetics, 1 januari 2002, 209-32.
Stolper, Margreet, Bert Molewijk, en Guy Widdershoven. ‘Learning by Doing. Training Health Care Professionals to Become Facilitator of Moral Case Deliberation’. HEC Forum 27, nr. 1 (2015): 47-59. https://doi.org/10.1007/s10730-014-9251-7.
Thurmond, Veronica A. ‘The point of triangulation’. Journal of nursing scholarship 33(3) (2001): 253- 58.
Van Rossem, Kris. ‘What is a Socratic Dialogue?’ Vereniging voor Filosofische Praktijk Jrg. 16, nr. 1 (2006).
Vinokur, Eli, Guy Itzchakov, en Avinoam Yomtovian. ‘A Possible Dark Side of Listening? Teachers Listening to Pupils Can Increase Burnout’. Education Sciences 14, nr. 10 (2024): 1040. https://doi.org/10.3390/educsci14101040.
Wall, John. ‘Childism. The Challenge of Childhood to Ethics and the Humanities.’ In The Children’s Table. Childhood Studies and the Humanities., onder redactie van Anna Mae Duane. University of Georgia Press, 2013.
Online bronnen:
AHOVOKS. ‘Onderwijsdoelen Secundair onderwijs - 3de graad - na modernisering’. Versie 2.1. 2023. https://onderwijs.api.vlaanderen.be/onderwijsdoelen, geraadpleegd 25 juni 2025.
Braun, Virginia, en Victoria Clarke. ‘Understanding TA. FAQs’. Thematic Analysis. University of Auckland. https://www.thematicanalysis.net/, geraadpleegd 13 juli 2025.
Gratis woordenboek van; Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (16e editie). ‘Betekent’. Van Dale. https://www.vandale.nl/pages/gratis-woordenboek/luisteren.
Gratis woordenboek van; Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (16e editie). ‘Horen’. Van Dale. https://www.vandale.nl/pages/gratis-woordenboek/horen, ger. 17 juni 2025.
Gratis woordenboek van; Van Dale Groot woordenboek van de Nederlandse taal (16e editie). ‘Luisteren’. Van Dale. https://www.vandale.nl/pages/gratis-woordenboek/luisteren, geraadpleegd 17 juni 2025.
KU Leuven. ‘Onderwijsaanbod 2025-2026. Educatieve master in de maatschappijwetenschappen’. https://onderwijsaanbod.kuleuven.be/opleidingen, geraadpleegd 3 augustus 2025.
‘Praktische richtlijnen voor verbatim transcriptie’. Praktijk van het moraalwetenschappelijk onderzoek, Universiteit Gent, Academiejaar -2023 2022, geraadpleegd 13 juli 2025.
