De kracht van creëren op school

Stel je voor: je bent 17 en je volgt de richting Wetenschappen-Wiskunde. Je uurrooster zit bomvol wiskunde, fysica, chemie. Plots staat daar...artistieke vorming. Echt? Wat moet jij, als rationele geest, met een uur tekenen, schilderen of toneel spelen? 

Toch gebeurt het. In sommige scholen krijgen leerlingen in de derde graad nog creatieve ruimte. Niet alleen leren ze over kunst. Ze worden ook uitgedaagd om zelf te schilderen, met houtskool te werken, een theaterstukje te maken, of te experimenteren met licht en schaduw in maquettes. Een uurtje in de week waarin je even niet denkt aan wiskundige formules of de passé composé, maar gewoon maakt. En waar je het risico loopt het klaslokaal buiten te stappen met een verfvlek op je trui of restjes lijm op je vingers.

Utopie of werkelijkheid?

Klinkt als een droom? Voor veel leerlingen is het dat ook. Want sinds de hertekening van de eindtermen in het secundair onderwijs lijkt er steeds minder plaats voor kunst en creatie. In hoeverre bieden Vlaamse scholen in de derde graad effectief nog plaats aan creatieve expressie? Of verdwijnt dit na de eerste en tweede graad naar de achtergrond, opgeslorpt door vakken die ‘rechtstreeks’ nut hebben? In deze masterproef ging ik op zoek naar een antwoord op die vraag. Ik onderzocht de lessenroosters van enkele Gentse secundaire scholen en bevroeg leerlingen van het vijfde middelbaar van de Sint-Bavohumaniora via een enquête. Zo wou ik te weten komen hoe jongeren kunst beleven op school, of net niet.

Wat werd precies onderzocht?

Vier grote vragen stonden centraal: ‘Wat beschouwen leerlingen zelf als kunst?’, ‘Komt creatieve expressie aan bod in kunstvakken, andere vakken of op schoolniveau?’, ‘Hoe ervaren leerlingen de aan- of afwezigheid van kunstvakken?’ en ‘Heeft dit een invloed op hun kijk op kunst én op hun welbevinden?’. Hun antwoorden geven een boeiend beeld van hoe jongeren de aan- of afwezigheid van kunst op school beleven. 

Een groot deel van de leerlingen van het vijfde middelbaar in de ondervraagde school heeft één uur artistieke vorming. Een kleiner deel heeft helemaal geen kunstvak in het lesrooster. Toch waren er weinig verschillen in de interpretatie van kunst tussen beide groepen te zien. De ondervraagde leerlingen gaan voornamelijk uit van een vrij klassieke kijk op kunst. 

Esthetica, artistieke vorming, kunstbeschouwing, ART: what’s in a name?

Kunstvakken kunnen in Vlaamse middelbare scholen verschillende benamingen hebben. Het zijn vooral de leerlingen met het vak artistieke vorming die zelf mogen creëren tijdens de lessen. Bij de andere leerlingen komt deze vaardigheid nauwelijks aan bod. Nochtans staat creatieve expressie wél als competentie in de Vlaamse leerplannen. In theorie zou elke leerling dus de kans moeten krijgen om kunst te beleven én te maken. Een artistiek werk geïnspireerd op het pointillisme zou evenveel aandacht moeten krijgen als integralen in de wiskundeles of de Coopertest in de turnzaal. Toch tonen de uurroosters van negen Gentse scholen een ander beeld. Bepaalde richtingen hebben helemaal geen kunstvak in hun uurrooster, laat staan ruimte om te creëren.

Creatieve expressie maakt het verschil

Hoe ervaren leerlingen de aanwezigheid of afwezigheid van kunst op school? Uit mijn onderzoek blijkt: zodra jongeren de kans krijgen om zelf creatief aan de slag te gaan, verandert hun houding volledig.

Leerlingen zonder kunstvak beweren aanvankelijk dat ze het niet missen. Want, zo zeggen ze, ‘kunst intereseert hen niet’. Maar wanneer hen wordt gevraagd hoe ze zouden reageren als ze tijdens zo’n les ook zelf iets mochten creëren, verandert die onverschilligheid in nieuwsgierigheid en enthousiasme. Het vooruitzicht om actief met kunst bezig te zijn, om niet enkel te leren over kunst, maar ook door kunst, blijkt het verschil te maken.

De meerderheid van de leerlingen ziet creatieve expressie dan ook als een echte meerwaarde op school. Wie de kans krijgt om zelf te creëren, zegt kunst beter te begrijpen en de theorie erachter gemakkelijker te onthouden. Creatief bezig zijn helpt hen om kunst intenser te beleven en hun begrip en interesse voor kunst te wekken. 

Nog opvallender: leerlingen geven aan dat kunst een positieve invloed heeft op hun welbevinden. Het is een moment van rust, ontspanning en zelfexpressie in een drukke schoolweek vol theorie. Steeds meer onderzoek bevestigt bovendien dat actieve kunstbeleving niet alleen leerzaam is, maar ook bijdraagt aan het mentaal welzijn van jongeren.

Tabel. Invloed op humeur

Meer mens door kunst

Ondanks de bewezen effecten van kunst en actieve kunstbeleving op jongeren, blijft het moeilijk om kunstvakken een evidente plaats te geven in lesroosters. Vaak probeert men hun waarde te verdedigen door te wijzen op voordelen voor andere vakken, zoals wiskunde of taal. Maar dat is niet het belangrijkste argument. Kunst is niet enkel nuttig, ze is ‘levens’noodzakelijk. Kunst is een manier om de wereld te begrijpen én jezelf te ontdekken. Ze helpt jongeren groeien als mens.

Oorspronkelijk was het doel van de humaniora jongeren voorbereiden op het leven, niet enkel op een job. Dat kan niet zonder hen in contact te brengen met kunst, cultuur, symbolen en rituelen die onze wereld betekenis geven.

En om die ervaring volledig te maken, moeten jongeren niet alleen kijken naar kunst, maar ook zelf kunst maken. Wie creëert, ervaart hoe verbeelding werkt, hoe een idee vorm krijgt, en hoe expressie helpt om iets van jezelf te begrijpen. Zo worden jongeren niet enkel intellectueel gevormd, maar ook menselijk.

Conclusie? Creatieve expressie verdient een vaste plaats in de derde graad. De Griekse filosoof Aristoteles zei ooit dat het doel van onderwijs niet alleen is om kennis te vergaren, maar om te leren ‘goed leven’: in evenwicht, met verstand, gevoel én verbeelding. Meer dan tweeduizend jaar later heeft hij nog steeds gelijk.