Zinnen en zintuigen
Zinnen en zintuigen: de vreemde vogels van Max Porter
Nils Van den Keybus
Inleiding
Wat zorgt ervoor dat we opgaan in verhalen? Hoe verplaatsen we ons in het lichaam van personages die soms sterk van onszelf verschillen? Volgens 4E (embodied, enactive, embedded, extended) narratologie, dat bijzondere aandacht heeft voor de lichamelijke dimensie van lezen en verbeelding, ontstaat betekenis in de eerste plaats door een soort lichamelijke herkenning, eerder dan door abstracte interpretatie. We begrijpen zintuigelijke, lichamelijke en emotionele ervaringen van personages door onszelf in hun plaats te stellen. We combineren hiervoor onze eigen herinneringen van soortgelijke ervaringen met signalen uit de tekst. Zo slagen we er als lezers in om ook dat wat niet wordt verteld in te vullen. Wanneer we bijvoorbeeld over een lopend personage lezen, kunnen we ons het contact met de ondergrond of een versnelde ademhaling inbeelden, omdat we zoiets zelf al hebben meegemaakt. Het wordt pas echt interessant om te onderzoeken hoe literatuur ook ongewone ervaringen kan oproepen die onbekend zijn voor de lezers ervan. Welke middelen kunnen verhalen inzetten om bijvoorbeeld dierlijke of bovennatuurlijke wereldbelevingen te portretteren?
Eerst voelen, dan denken
Max Porters Grief Is the Thing with Feathers en Lanny lenen zich uitstekend om zulke vragen te onderzoeken. Beide romans bevatten immers niet-menselijke vertellers die hun ervaringen met de lezer delen. In Grief Is the Thing with Feathers daagt Crow lezers uit om zich in te beelden hoe een kraai de wereld beleeft. Lanny’s Dead Papa Toothwort nodigt dan weer uit tot een verbeelding waar zien, horen, ruiken, voelen, en proeven belangrijker zijn dan interpreteren. Om zulke ongewone lichamelijke bewegingen en zintuiglijke indrukken over te brengen, mobiliseert Porter tegelijkertijd taal en materiële vorm (opmaak, typografie, afbeeldingen, etc.). Op die manier toont zijn werk aan hoe lezers zich niet alleen op talige, maar ook op materiële elementen van een narratief baseren om betekenis te vormen.
Vreemde vogel
In Grief Is the Thing with Feathers beperkt de vormelijke experimentatie zich (op enkele uitzonderingen na) voornamelijk tot creatief gebruik van witruimte (of het gebrek daaraan). Porter wilde Crow als echte vogel portretteren, die huppelde en vloog zoals kraaien doen. Crow vertelt dan ook in snelle, korte zinnen, boordevol zintuiglijke indrukken. Die indrukken op zich zijn (meestal) niet ongebruikelijk voor mensen, maar het snelle tempo doet denken aan de schokkerige hoofdbewegingen van vogels, van een waarneming die nauwelijks de beweging kan bijbenen. Bovendien lijkt Crow op een gelijkaardige manier met taal te spelen, waarbij zijn woorden soms eerder door hun klank verbonden worden, met als resultaat een aaneenrijging van auditieve indrukken zonder diepere betekenis. Ook de opmaak draagt bij aan het drukke, gehaaste gevoel. Crow’s vertelling begint meteen in één grote blok tekst, terwijl de menselijke perspectieven in de roman aanzienlijk meer witruimte bevatten. Zo werken taal en vorm samen om en gevoel van snelle bewegingen en korte indrukken teweeg te brengen.
Porter, M. 2015. Grief Is the Thing with Feathers. Faber and Faber, 9.
Synesthetische metaforen
In Lanny bereikt Porters vormelijke en narratologische experimentatie een (voorlopig) hoogtepunt. Lezers worden geconfronteerd met gefragmenteerde vertelling, niet-talige tekens, vetgedrukte tekst, zwevende tekst, witruimte, etc. Zeker de secties die door Dead Papa Toothwort worden gefocaliseerd, wijken af van traditionele leesverwachtingen. Onmiddellijk is het duidelijk dat we door de ogen van een ander soort wezen kijken. Meer nog, zelfs dat kijken vervaagt samen met onze andere zintuiglijke categorieën tot een gevoel van synesthesie, een soort perceptie waar indrukken van verschillende zintuigen overlappen. Dead Papa Toothwort voelt geluiden, wikkelt zichzelf in zinnen, en wil woorden op zijn tong laten pruttelen. Wat Lanny zo bijzonder maakt, is dat het lezers er ook op wijst dat lezen zelf altijd een synesthetisch aspect heeft: niet alleen vertolken visuele letters hoorbare taal, ook wekken verhalen allerlei andere zintuiglijke verbeelding op.
Porter, M. 2019. Lanny. Faber and Faber, 7.
De vormelijke eigenschappen van Lanny zijn cruciaal voor deze synesthetische stijl. Literaire materialiteit is onlosmakelijk verbonden met het narratief dat erin vervat zit en speelt een rol in betekenisvorming die niet kan worden genegeerd. Een verschillende vorm zorgt voor een andere tekstinterpretatie, net zoals wijzigende woorden de betekenis van de vorm beïnvloeden. We geven enkele voorbeelden om deze centrale onderzoeksconclusie te illustreren.
Wanneer dezelfde woorden (“There are bees up here!”) in groeiende tekengrootte worden gedrukt, lijken lezers uitgenodigd om zich de gesproken woorden als steeds luider in te beelden. Hiervoor kunnen ze steunen op hun eigen ervaring van iets dat visueel groeit als naderend en, aangezien het hier om gesproken woord gaat, dus ook steeds luider wordt.
Porter, M. 2019. Lanny. Faber and Faber, 56.
Een verschillende talige invulling kan echter ook het effect van op elkaar lijkende vormelijke constructies totaal veranderen. Wanneer we bijvoorbeeld in Grief Is the Thing with Feathers een herinnering aan liefde en vleugels in een diagonaal dalende constructie lezen, wordt een beeld van lichtheid, zweven en vliegen gecreëerd (een bekende metafoor voor liefde).
Porter, M. 2015. Grief Is the Thing with Feathers. Faber and Faber, 36.
Door een talige associatie met ziekte geeft een gelijkaardige vorm in Lanny echter een indruk van neergang of ondergang weer.
Porter, M. 2019. Lanny. Faber and Faber, 21.
Conclusie
Het is dus het samenspel tussen taal en vorm, die onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, dat lezers uitdaagt om narratieve teksten op creatieve manieren te interpreteren. Wanneer teksten ons confronteren met vreemde lichamelijke en zintuiglijke indrukken, ontstaat betekenis door de combinatie van talige en niet-talige elementen met onze eigen ervaringen. Waar 4E narratologie belangrijke inzichten opleverde over de interactie tussen belichaamde lezers en talige signalen, zag het vaak de belichaming van narratief zelf, de materiële vorm, over het hoofd. Deze masterthesis is dan ook een aanzet om literaire materialiteit opnieuw in 4E narratologie te integreren, om de interactie tussen tekst en lezer, ervaring en verbeelding, en taal en materialiteit vollediger in kaart te brengen.
[1] Gebruik van fragmenten uit Lanny en Grief Is the Thing with Feathers in dit artikel gebeurt binnen de voorwaarden van Fair use van Faber and Faber en onder expliciete voorafgaandelijke toestemming van de uitgeverij.
Bibliografie
Ahmed, S. (2010). 1 Happy Objects. In M. Gregg & G. Seigworth (Ed.), The Affect Theory Reader (pp. 29-51).
Armstrong, P. B. (2020). Stories and the brain: the neuroscience of narrative. Johns Hopkins University Press.
Auyoung, E. (2013). Partial cues and narrative understanding in Anna Karenina. In L. Bernaerts, D. de Geest, L. Herman, & B. Vervaeck (Eds.), Stories and minds: Cognitive approaches to literary narrative (pp. 59–78). University of Nebraska Press.
Baldry, A., & Thibault, P. J. (2006). Multimodal transcription and text analysis: A multimodal toolkit and coursebook with associated online course. Equinox.
Bernini, M. (2021). Beckett and the cognitive method: Mind, models, and exploratory narratives. Oxford University Press.
Biebuyck, B., & Martens, G. (2011). Literary metaphor between cognition and narration: The Sandman revisited. In M. Fludernik (Ed.), Beyond cognitive metaphor theory: Perspectives on literary metaphor (pp. 58–76). Routledge.
Bogdashina, O. (2011). Autism and the edges of the known world: Sensitivities, language and constructed reality. Jessica Kingsley Publishers.
Bolens, G. (2012). The style of gestures: Embodiment and cognition in literary narrative. Johns Hopkins University Press.
Calder, A. J. (2024). “Peace, my stranger is a tree”: Compassionate experimentalism in Lanny. In W. Drąg, D. Rudrum, & P. Wojtas (Eds.), Critical perspectives on Max Porter (1st ed., Vol. 1, pp. 70–89). Routledge.
Caracciolo, M. (2014). The experientiality of narrative: An enactivist approach. De Gruyter.
Caracciolo, M. (2016). Obsessive narrators, unstable knowledge. In Strange narrators in contemporary fiction (pp. 178–217). University of Nebraska Press.
Caracciolo, M. (2020). Flocking together: Collective animal minds in contemporary fiction. PMLA, 135(2), 239–253.
Caracciolo, M. (2023). Contemporary narrative and the spectrum of materiality. De Gruyter.
Caracciolo, M., & Kukkonen, K. (2021). With bodies: narrative theory and embodied cognition. The Ohio State University Press.
Cave, T. C. (2018). Thinking with literature: towards a cognitive criticism. Oxford University Press.
Cheong, A. (2024). The uneasiness of emotion and its representations in Max Porter’s Grief Is the Thing with Feathers. Textual Practice, 1–24.
Clark, A. (2016). Surfing uncertainty: Prediction, action, and the embodied mind. Oxford University Press.
Coplan, A. (2004). Empathic engagement with narrative fictions. The Journal of Aesthetics and Art Criticism, 62(2), 141–152.
Cytowic, R., & Eagleman, D. (2011). Wednesday is indigo blue: Discovering the brain of synesthesia. MIT Press.
Day, S. (1996). Synaesthesia and synaesthetic metaphors. Psyche, 2(32), 1–16.
Decety, J., & Cowell, J. M. (2015). Empathy, justice, and moral behavior. AJOB Neuroscience, 6(3), 3–14.
Drager, L. (2024). “Pitiful narrative creatures”: Grief-haunted temporalities in the work of Max Porter. . In W. Drąg, D. Rudrum, & P. Wojtas (Eds.), Critical perspectives on Max Porter (1st ed., Vol. 1, pp. 37–51). Routledge.
Duthoy, L., & Silva, E.-L. (in press). Age, memory, and empathy through David Almond's My Name Is Mina: A cognitive inquiry into reader response data. In B. Milland-Bove & M. Sorel (Eds.), Littérature de jeunesse, éducation et formation. Artois Presses.
Fernyhough, C. (2012). Pieces of light: How the new science of memory illuminates the stories we tell about our pasts. Harper Collins.
Fjällström, E., & Kokkola, L. (2015). Resisting focalisation, gaining empathy: Swedish teenagers read Irish fiction. Children’s Literature in Education, 46(4), 394–409.
Forceville, C. (2006). Non-verbal and multimodal metaphor in a cognitivist framework: Agendas for research. In G. Kristiansen, M. Achard, R. Dirven, & F. Ruiz de Mendoza Ibáñez (Eds.), Cognitive linguistics (pp. 379–402). De Gruyter Mouton.
Forceville, C. (2009). Non-verbal and multimodal metaphor in a cognitivist framework: Agendas for research. In C. Forceville & E. Urios-Aparisi (Eds.), Multimodal metaphor (pp. 19–44). De Gruyter Mouton.
Gallese, V. (2005). Embodied simulation: From neurons to phenomenal experience. Phenomenology and the Cognitive Sciences, 4(1), 23–48.
Ganis, G. (2013). Visual mental imagery. In S. Lacey & R. Lawson (Eds.), Multisensory imagery (pp. 9–28).
Ghazanfar, A. A., & Schroeder, C. E. (2006). Is neocortex essentially multisensory? Trends in Cognitive Sciences, 10(6), 278–285.
Gibbons, A. (2012). Multimodality, cognition, and experimental literature. Routledge.
Gibbs, R. W., Jr. (2005). Embodiment in metaphorical imagination. In D. Pecher & R. A. Zwaan (Eds.), Grounding cognition: The role of perception and action in memory, language, and thinking (pp. 65–92). Cambridge University Press.
Gibson, J. J. (2015). The ecological approach to visual perception: Classic edition (Original work published 1979). Psychology Press.
Haker, H., Kawohl, W., Herwig, U., & Rössler, W. (2013). Mirror neuron activity during contagious yawning—an fMRI study. Brain Imaging and Behavior, 7(1), 28–34.
Hallet, W. (2009). The multimodal novel: The integration of modes and media in novelistic narration. In S. Heinen & R. Sommer (Eds.), Narratology in the age of cross-disciplinary narrative research (pp. 129–153). De Gruyter.
Hayles, N. K. (1999). Toward embodied virtuality. In How we became posthuman: Virtual bodies in cybernetics, literature, and informatics (pp. 1–24). University of Chicago Press.
Heholt, R., & Downing, N. (2016). Haunted landscapes: Super-nature and the environment. Rowman & Littlefield.
Herman, L., & Vervaeck, B. (2009). Vertelduivels: handboek verhaalanalyse. Vantilt.
Hurlburt, R. T., Alderson-Day, B., Fernyhough, C., & Kühn, S. (2017). Can inner experience be apprehended in high fidelity? Examining brain activation and experience from multiple perspectives. Frontiers in Psychology, 8, Article 43.
Hutto, Daniel D. (2000). Beyond Physicalism. Benjamins.
Hutto, D. D. (2006). Impossible problems and careful expositions: Reply to Myin and De Nul. In R. Menary (Ed.), Radical enactivism: Focus on the philosophy of Daniel D. Hutto (pp. 45–64). John Benjamins.
Hutto, D. D., & Myin, E. (2013). Radicalizing enactivism: Basic minds without content (1st ed.). MIT Press.
Hutto, D. D., Kirchhoff, M. D., & Myin, E. (2014). Extensive enactivism: Why keep it all in? Frontiers in Human Neuroscience, 8, 1–11.
Hutto, Daniel D. and Myin, Erik. (2023, October 28). 10 years of Radical Enactivism. Antwerp, Belgium.
Irigaray, J. (2024). “An English totem”: Constructions of Englishness in Lanny. . In W. Drąg, D. Rudrum, & P. Wojtas (Eds.), Critical perspectives on Max Porter (1st ed., Vol. 1, pp. 52–69). Routledge.
Jeannerod, M. (2006). Motor cognition: What actions tell the self. Oxford University Press.
Keen, S. (2011). Empathetic Hardy: Bounded, ambassadorial, and broadcast strategies of narrative empathy. Poetics Today, 32(2), 349–389.
Kilgore, C. D. (2012). “Allways our rush returning renewed”: Time, narrative, and conceptual blending in Danielewski’s Only Revolutions. In R. Schneider & M. Hartner (Eds.), Blending and the study of narrative: Approaches and applications (pp. 295–324). De Gruyter.
Kosslyn, S. M., Ganis, G., & Thompson, W. L. (2001). Neural foundations of imagery. Nature Reviews Neuroscience, 2(9), 635–642.
Kukkonen, K. (2014a). Presence and prediction: The embodied reader’s cascades of cognition. Style, 48(3), 367–384.
Kukkonen, K. (2014b). Bayesian narrative: Probability, plot and the shape of the fictional world. Anglia, 132(4), 720–739.
Kukkonen, K., & Garratt, P. (2016). Bayesian bodies: The predictive dimension of embodied cognition and culture. In The cognitive humanities (pp. 153–167). Palgrave Macmillan UK.
Lacey, S., Stilla, R., & Sathian, K. (2012). Metaphorically feeling: Comprehending textural metaphors activates somatosensory cortex. Brain and Language, 120(3), 416–421.
McGrath, L. (2015). “Only a book”: Reading the footnotes in House of Leaves. In R. Ahrens & K. Stierstorfer (Eds.), Symbolism, 15 (pp. 121–136). De Gruyter.
Nagel, T. (1974). What is it like to be a bat? The Philosophical Review, 83(4), 435–450.
Nibakure, C. (2021). The poetics of fidelity in Max Porter’s Grief Is the Thing with Feathers (2015) and Nicholas Royle’s Quilt (2010). Études britanniques contemporaines, 60(60).
Noë, A. (2004). Action in perception. MIT Press.
Norgaard, N. (2009). The semiotics of typography in literary texts: A multimodal approach. Orbis Litterarum, 64(2), 141–160.
Ong, W. J. (1982). Orality and literacy: The technologizing of the word. Methuen.
Page, R. (Ed.). (2009). New perspectives on narrative and multimodality (1st ed.). Routledge.
Porter, M. (2015). Grief is the thing with feathers. Faber & Faber.
Porter, M. (2019). Lanny. Faber & Faber.
Porter, M. (2019b, February 23). Max Porter: The Waterstones interview [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=TjpqVchFrsI
Pulvermüller, F. (2005). Brain mechanisms linking language and action. Nature Reviews Neuroscience, 6(7), 576–582.
Ramachandran, V. S., & Hubbard, E. M. (2001). Synaesthesia — A window into perception, thought and language. Journal of Consciousness Studies, 8(12), 3–34.
Ramachandran, V., & Brang, D. (2008). Synesthesia. Scholarpedia, 3(6).
Rivera-Izquierdo, Á. (2025). Literary masculinities and men’s emotionality: Max Porter’s Grief Is the Thing with Feathers as a case study. Men and Masculinities, 28(1), 86–105.
Rudrum, D., & Underwood, J. (2024). Ornithology as intertextuality: A guide to Max Porter’s birds (and where to find them). In W. Drąg, D. Rudrum, & P. Wojtas (Eds.), Critical perspectives on Max Porter (1st ed., Vol. 1, pp. 173–194). Routledge.
Ryan, M.-L. (2005). Possible-worlds theory. In D. Herman, M. Jahn, & M.-L. Ryan (Eds.), Routledge encyclopedia of narrative theory (pp. 446–450). Routledge.
Savarese, R. J. (2015). What some autistics can teach us about poetry: A neurocosmopolitan approach. In L. Zunshine (Ed.), The Oxford handbook of cognitive literary studies (online ed., March 4, 2015). Oxford University Press.
Shen, Y., & Aisenman, R. (2008). ‘Heard melodies are sweet, but those unheard are sweeter’: Synaesthetic metaphors and cognition. Language and Literature, 17(2), 107–121.
Silva, E.-L. (2024). Reconstructing childhood via reimagined memories: Life writing in children’s literature. Literature, 4(4), 214–233.
Sheets-Johnstone, M. (2011). The primacy of movement (Expanded 2nd ed.). John Benjamins Publishing Company.
Stanitzek, G. (2005). Texts and paratexts in media. Critical Inquiry, 32(1), 27–42.
Stockwell, P. (2002). Cognitive poetics: An introduction. Routledge.
Stockwell, P. (2009). Texture: A cognitive aesthetics of reading. Edinburgh University Press.
Tsur, R. (2007). Issues in literary synaesthesia. Style, 41(1), 30–51.
Tsur, R. (2012a). The neurological fallacy. Pragmatics & Cognition, 20(3), 429–446.
Tsur, R. (2012b). Playing by ear and the tip of the tongue: Precategorial information in poetry. John Benjamins Publishing Company.
Tversky, B. (1991). Spatial mental models. In G. H. Bower (Ed.), The psychology of learning and motivation: Advances in research and theory (Vol. 27, pp. 109–145). Academic Press.
Tversky, B. (1996). Spatial perspectives in descriptions. In P. Bloom, M. A. Peterson, L. Nadel, & M. F. Garrett (Eds.), Language and space (pp. 462–491). MIT Press.
Van Leeuwen, T. (2005). Typographic meaning. Visual Communication, 4(2), 137–143.
Van Leeuwen, T. (2006). Towards a semiotics of typography. Information Design Journal: IDJ, 14(2), 139–155.
White, G. (2005). Reading the graphic surface: The presence of the book in prose fiction. Manchester University Press.
Whitwham, A. (2016, June 3). Max Porter’s mis-remembrance of things past. Interview Magazine. https://www.interviewmagazine.com/culture/max-porter
Williams, D. (1998). Autism and sensing: The unlost instinct. Jessica Kingsley.
Wojtas, P. (2024). Narrative vision and scopic injustice in Lanny. In W. Drąg, D. Rudrum, & P. Wojtas (Eds.), Critical perspectives on Max Porter (1st ed., Vol. 1, pp. 90–107). Routledge.
Zwaan, R. A. (2008). Experiential traces and mental simulations in language comprehension. In M. de Vega, A. Glenberg, & A. Graesser (Eds.), Symbols and embodiment: Debates on meaning and cognition (pp. [pages if known]). New York, NY: Oxford University Press.
