Thuis in onzekerheid en hoop: ruimtelijke verhalen van asielzoekers.

"A temporary solution. After that, our home, our life, our dreams. Of course it is not like your own home, or your own life, but finally we are refugees, and we need a place to sleep in."

Met deze woorden beschreef een vrouw, die ondertussen al meer dan drie jaar in België verblijft in een opvangcentrum voor asielzoekers, haar dagelijkse realiteit. Het leven in een voortdurende staat van wachten wordt hier tastbaar: leven op hoop, maar tegelijk verbonden en gehecht aan een tijdelijke verblijfplaats, in de zoektocht naar stabiliteit en houvast.

Wat betekent het om jezelf thuis te moeten proberen voelen in een wachtkamer, voor een onbepaalde duur?

Deze scriptie werpt licht op het leven van asielzoekers in Vlaamse opvangcentra vanuit een intersectioneel, socio-ruimtelijk en architecturaal perspectief. Centraal staat hoe welzijn en het gevoel van ‘thuis’ gevormd of juist verhinderd worden door de fysieke en ruimtelijke context. Precies daar komt de rol van de architect in beeld: hoe kan architecturale praktijk bijdragen aan zorg, erkenning en een meer humane omgang met ruimte?

bell hooks’ margin 

Aan de basis van deze scriptie staat de denkwijze van bell hooks over de margin. Waar de margin - “de marge” - vaak wordt opgevat als een plek van uitsluiting en gemarginaliseerde aanwezigheid, benadrukt hooks in haar theorie dat deze ruimte aanzien moet worden als een bron van potentieel. In beperkte, kritieke en kwetsbare omstandigheden ontstaan immers vaak de meest inventieve en onverwachte oplossingen. Zo kan ook het opvangcentrum een ruimte zijn die nieuwe deuren opent.

Dit theoretisch kader sluit immers aan bij mijn eigen ervaringen tijdens vrijwilligerswerk met mensen op de vlucht. De gesprekken die ik daar voerde, lieten mij inzien hoe hun situatie, manier van denken en handelen een betekenisvolle bijdrage kunnen leveren aan het hedendaagse architectuurdiscours. Deze scriptie beoogt daarom de margin niet enkel zichtbaar te maken, maar ook te erkennen als een ruimte vol mogelijkheden.

Ik, en u wellicht ook, beweeg mij doorgaans binnen vertrouwde en comfortabele kringen. Wat buiten die grenzen valt, lijkt vaak een ver-van-ons-bed-verhaal, of we achten onszelf niet gerechtigd er een standpunt over in te nemen. Toch ligt er grote waarde in het betreden van contexten die ongemakkelijk aanvoelen en ons confronteren met onze eigen privileges. Het zijn juist deze confrontaties die leiden tot nieuwe inzichten.

Het gaat daarbij niet om een wij-zij verhaal. Integendeel, het is door luisteren, aanwezig zijn, empathie en oprechte interesse dat er een gedeelde ruimte kan ontstaan voor broodnodige verandering. 

luisteren en observeren 

Hoe veranderen en geven mensen vorm aan hun omgeving? Om hier inzicht in te krijgen, heb ik mij ondergedompeld in twee Vlaamse opvangcentra die sterk van elkaar verschillen in schaal, ligging en context, maar allebei het resultaat zijn van een ingrijpende herbestemming van respectievelijk een belastingskantoor en een legerbasis. Door langdurige aanwezigheid, aandachtige observaties, schetsen en conversaties met de bewoners, ontstond een visuele interpretatie van de ruimte. In deze interpretatie ligt de nadruk op de mate waarin mensen zich aanpassen aan het gebouw, maar ook hoe het gebouw zich aanpast aan hen.

Het zijn vaak kleine, maar betekenisvolle ingrepen die deze dynamiek zichtbaar maken. Dankzij het handelingsvermogen - de agency - van de bewoners ontstaat de mogelijkheid om fysieke ruimte naar eigen behoeften te herdefiniëren. Het kan daarbij gaan om een herinrichting van een kamer, een creatieve herbestemming van meubilair, of subtiele veranderingen die comfort en eigenheid toevoegen. Deze veranderingen, hoe bescheiden ook, tonen hoe bewoners de macht kunnen opeisen om de architecturale ruimte naar hun hand te zetten, en op die manier steun, houvast en vertrouwheid te vinden in een anders onzekere situatie.

Hierdoor wordt een gebouw dat oorspronkelijk niet bedoeld was om als huis te functioneren, toch getransformeerd tot een verblijfplaats, en meer: tot een tijdelijke thuis.  

tijdelijke thuis

Voor mensen op de vlucht speelt tijdelijkheid een allesoverheersende rol. Hun bestaan wordt getekend door wachten, door onzekerheid en door het gevoel dat hun leven op pauze wordt gezet. Het maakt toekomstgericht plannen bijna onmogelijk en versterkt de ervaring van afhankelijkheid en kwetsbaarheid.

Tegelijkertijd blijft er binnen die omstandigheden ruimte voor het opbouwen van betekenis. Mensen ontwikkelen nieuwe gewoontes, zoeken manieren om structuur te geven aan hun dagen, en vinden kleine vormen van controle terug in hoe ze tijd en ruimte naar hun hand zetten. Zo wordt duidelijk dat “thuis” geen vastomlijnde statische plek is, maar eerder een gevoel dat men met zich meedraagt, en dat steeds opnieuw kan ontstaan, zelfs in fragiele en tijdelijke situaties.

Het vinden van een (tijdelijke) thuis is dan ook geen vanzelfsprekendheid, maar een daad van veerkracht en verbeeldingskracht. Het laat zien hoe, zelfs in contexten die gekenmerkt worden door onzekerheid en afhankelijkheid, toch mogelijkheden ontstaan om geborgenheid en eigenheid te creëren. 

een pleidooi voor ruimtelijk bewustzijn 

Deze scriptie tracht niet alleen de marge in kaart te brengen en daaruit te leren, maar stelt ook de rol van de architect in vraag. De socio-politieke en intersectionele impact van architectuur wordt vaak onderschat. Ruimte beïnvloedt mensen, niet enkel op fysiek, maar ook op emotioneel en sociaal vlak. Gebouwen kunnen druk uitoefenen of juist ruimte bieden voor herkenning en comfort.

Wanneer architecten of ruimtelijk ontwerpers de tijd nemen om een plaats in haar volle gelaagdheid te begrijpen, door interactie, aanwezigheid en geduld, kan een waardevolle wisselwerking ontstaan tussen de gebouwde omgeving en de mensen die zich daarin bewegen. Het op een menselijke schaal benaderen van gemarginaliseerde contexten maakt het mogelijk om samen betekenis te geven aan ruimte en een gedeelde basis te creëren voor gesprek en reflectie. 

Deze benadering is onvermijdelijk subjectief en persoonlijk, maar net in die transparantie schuilt kracht. Subjectiviteit hoeft niet te leiden tot een verlies aan waarde of legitimiteit, integendeel, het kan inzichten verdiepen en discussies verrijken.

Een van de belangrijkste conclusies die ik uit het traject van deze thesis heb getrokken, is dat een gevoel van comfort of “thuis” minder afhankelijk is van objecten of muren (al kunnen die dat gevoel wel versterken), maar bovenal van de relaties die we aangaan met anderen. Het zijn de interacties, de dagelijkse routines en de zorg voor elkaar die geborgenheid en verbondenheid creëren. Dit besef, en de dankbaarheid die daaruit voortvloeit, maakt ons menselijk en vormt misschien wel de meest fundamentele les van dit onderzoek.