Wat leert bouwfysisch onderzoek ons over de toekomst van brutalistische huiskerken?
In de naoorlogse periode verrijzen in Vlaanderen nieuwe kerken die de moderne Kerk belichamen: ruw, robuust en radicaal anders dan hun neogotische voorgangers. Architect Marc Dessauvage was één van de sleutelfiguren in deze vernieuwingsgolf. Vandaag kampen zijn gebouwen echter met betonrot, vochtschade en energieverlies. Hoe kon het zover komen?
Brutalistische huiskerken
Een brutalistische huiskerk is een kerkgebouw dat na de Tweede Wereldoorlog ontstaat in brutalistische stijl én aansluit bij het vernieuwde kerkbeeld van die tijd: sober in aankleding, open grondplannen, een sterke contextuele verankering en zonder hiërarchische afstand tussen priester en gelovige.
Veel van deze kerken ontstaan in nieuwe parochies van uitbreidende gehuchten, waarvoor vaak een architectuurwedstrijd wordt georganiseerd. Daardoor realiseren veel architecten slechts één of twee kerken in hun oeuvre. Marc Dessauvage is in Vlaanderen hierop de uitzondering, én de bekendste ontwerper van zulke kerken. Hij wordt informeel aangesteld door het Aartsbisdom. Zijn gebouwen gebruiken beton als expressief, dragend element en functioneren tegelijk als huis van de gemeenschap.
Meerdere studies erkennen de architecturale en religieuze waarde van deze kerken en besteden veel aandacht aan hun liturgische en vormelijke kwaliteiten. Toch blijft het technische aspect lange tijd onderbelicht. Maar wat is de huidige bouwfysische toestand van deze kerken?
Marc Dessauvage
Deze typologie bereikt haar hoogtepunt in het werk van één figuur: Marc Dessauvage. Dessauvages werk krijgt in zijn tijd veel lof omwille van de liturgische vernieuwing en sobere esthetiek, maar vandaag staan veel van zijn kerken letterlijk op barsten. Hun vatbaarheid voor ernstige structurele en bouwfysische problemen roept vragen op over hun erfgoedwaarde en toekomstperspectief. Maar vooral: wat zijn de mogelijke oorzaken?
Op basis van literatuuronderzoek, archiefanalyse, sitebezoeken en gesprekken met lokale beheerders ontstaan ‘bouwtechnische paspoorten’ die per kerk de huidige bouwfysische toestand. Elk paspoort bundelt bouwfysische informatie, schadebeelden en mogelijke oorzaken per gebouw. In totaal worden veertien kerken geanalyseerd, waarvan twee, de Sint-Jozef-Arbeiderkerk in Vosselaar en de Verrijzeniskerk in Lauwe, dienen als dieptecases. Uit het onderzoek komt een verontrustend en wederkerig schadepatroon naar voren. De oorzaken zijn meervoudig.
De meeste kerken kampen met vochtproblemen, betonrot door uitloging van de wapening, thermische gebreken zoals koudebruggen en enkel glas. Dessauvage werkt met niet-gecoat zichtbeton, waardoor het extra gevoelig is voor weersinvloeden. De technische kennis over betonbouw is in de jaren ’60 bovendien nog beperkt; veel constructiemethoden ontstaan via trial-and-error. Daardoor vertonen de kerken vaak ontoereikende dakhellingen, gebrekkige regenwaterafvoer en ontbreekt degelijke isolatie. Ook de beperkte budgetten en het uitblijven van structureel onderhoud dragen bij aan de schade die vandaag zichtbaar wordt.
Van schadebeeld naar erfgoedstrategie
Deze kerken, hoewel nog relatief jong, bereiken nu al een kritieke fase. Veel gebouwen zijn te jong om formeel beschermd te worden, maar voelen te oud aan om nog als modern of functioneel beschouwd te worden. De architecturale en maatschappelijke betekenis van deze kerken is onmiskenbaar. Ze ontstaan in een periode van liturgische vernieuwing en sociale heroriëntatie. Die geschiedenis verdient het om bewaard te blijven. De resultaten tonen duidelijk aan dat er nood is aan specialistische kennis en aan een erfgoedbenadering die technische haalbaarheid, esthetiek en maatschappelijke waarde in evenwicht houdt. De brutalistische kerkgebouwen van Dessauvage bevinden zich op een kantelpunt: zonder structureel onderhoud en herwaardering dreigt onomkeerbaar verval.
De brutalistische stijl, met haar massieve betonstructuren, roept vandaag gemengde reacties op. Waar deze kerken ooit symbool stonden voor vooruitgang en gemeenschapszin, worden ze nu vaak ervaren als kil, onaangepast en moeilijk te herbestemmen. Zonder diepgaand inzicht in hun constructie en kwetsbaarheden is het onmogelijk om gefundeerde keuzes te maken. Soms is herstel haalbaar, soms dringt afscheid zich op, maar in beide gevallen is onderbouwde kennis cruciaal.
Brutalistische kerken dwingen ons kritisch na te denken over jong erfgoed en de rol van kennis in restauraties. Omdat technische ingrepen vaak botsen met de visuele integriteit, is er nood aan creatieve oplossingen die esthetiek, duurzaamheid en erfgoedwaarde met elkaar verzoenen. De kerken van Dessauvage herinneren ons eraan dat erfgoedzorg ook een vorm van toekomstzorg is.
Bronnen: zie scriptie
Bibliografie
Primaire bronnen
Archieven
‘Archief Dessauvage’, z.d. Leuven. KADOC.
‘Diocesane Commissie voor Monumenten’, z.d. Mechelen. Aartsbisschoppelijk Archief.
‘Stadsarchief Menen’, z.d. Menen. Stadsarchief Menen. Geraadpleegd 8 mei 2024.
‘Heemkundige kring Vosselaar’, z.d. Vosselaar. Parochiearchief Vosselaar. Geraadpleegd 22 mei 2024.
Interviews
Asselman, Hugo. Gesprek tussen Hugo Asselman, ondervoorzitter Mariavrienden vzw en Lotte Van Hecke, 11 april 2024.
Callewaert, Anias. Gesprek met Anias Callewaert. Mondeling, 29 april 2024.
Devos, Daniël. Gesprek met Daniël Devos. Mondeling, 22 mei 2024.
Guzzone, Mariella. Gesprek met Mariella Guzzone en Raf D’hoker. Mondeling, 8 april 2024.
Knockaert, Steven. Gesprek met Steven Knockaert, diaken parochie Sint-Bavo. Mondeling, 15 april 2024.
Menting, Jos. Gesprek tussen Jos Menting, voorzitter Kerkfabriek Sint-Niklaas Willebroek en Lotte Van Hecke, 4 april 2024.
Merckx, Renaat. Gesprek met Renaat Merckx, beheerder infrastructuur en preventie Sint-Lievenscollege. Mondeling, 15 april 2024.
Meskens, Kris. Gesprek tussen Kris Meskens, pastoor Parochie St. Paulus, Vollezele en Lotte Van Hecke, 11 april 2024.
Proost, Famke. Gesprek met Famke Proost, voor De Moer. Mondeling, 3 april 2024.
Rotthier, Guido. Gesprek tussen Guido Rotthier en Lotte Van Hecke, 4 april 2024.
Schouwaerts, Geert. Gesprek tussen koster Geert Schouwaerts en Lotte Van Hecke, 8 april 2024.
Sulmon, Bruno. Gesprek met Bruno Sulmon. Mondeling, 11 april 2024.
Krantenartikelen
BVDL. ‘Vrijetijdshuis De Moer met nieuwe bibliotheek palmt gebouw in: Aannemer start met verbouwing voormalige Sint-Jozefkerk’, 14 december 2018. Nieuwsblad. https://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20181212_04029805.
Het Nieuwsblad. ‘Verbouwing voormalige Sint-Jozefkerk van start (Vosselaar)’, 12 december 2018.
DDKW. ‘Werken voor de herstelling kerk van H.-Kruis’. Het Laatste Nieuws, 3 mei 1995.
Gazet van Antwerpen. ‘Rode Kruis centraliseert inzameling.’ 21 december 1996.
‘Krantenknipsel consecratie’. z.d. Persoonlijk archief Patrick Caenen.
Rymenams, Jan. ‘Sint-Rochusmemoriaal Aarschot’. Kerkententoonstelling: Bezoek de Aarschotse kerken, 2019.
Diversen
Bij ons, rond ons kerkje. VOB, Documentaire. Callewaert Anias, 1975.
Caenen, Patrick. Mailcorrespondentie tussen Patrick Caenen en Lotte Van Hecke. Mail, z.d.
Casneuf, Bob. Mailcorrespondentie tussen Bob Casneuf en Lotte Van Hecke. Mail, 23 mei 2024.
Secundaire bronnen
Academisch werk
Broos, Tine, Stephanie Van de Voorde, en Johanna Vermeir. ‘Marc Dessauvage en de evolutie van het kerkgebouw’. Doctoraat, Universiteit Gent, 2004.
De Brouwer, Wannes, en Daphne de Ruiter. ‘Bouwhistorische nota Sint-Jozefkerk Jette-Dielegem’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Deman, Bruno. ‘De Verrijzeniskerk te Lauwe’. Scriptie, 1981.
Dumon, Margaux, en An Gelan. ‘Bouwhistorische nota Sint-Aldegondiskerk, Ezemaal’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Durant, Aagje. ‘Blokje om de kerk. Ontwerpend onderzoek naar de herbestemming van de Onze-Lieve-Vrouwe van Altijddurende Bijstandkerk in Deurne.’ Masterproef, 2023.
Maes, Maud. ‘Van dorpskerk naar kerkdorp’. Masterproef, KU Leuven, 2021.
Mertens, Jasper. ‘Na(ar) de kerk. De brutalistische Sint-Caroluskerk van Marc Dessauvage als pijler voor een nieuw gemeenschapscentrum in Holsbeek-Plein’. Masterproef, 2023.
Speck, Elke, en Fien Stofferis. ‘Bouwhistorische nota Parochiaal centrum Heilig Don Bosco’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Sterken, Sven. ‘Marc Dessauvage en de Sint-Pauluskerk in Westmalle (1962-1967)’. KU Leuven, 2017.
Thierens, Lotte, en Ellen Tielemans. ‘Bouwhistorische nota Verrijzeniskerk Lauwe’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Van Dorpe, Marieke, en Elke Van den Broecke. ‘Bouwhistorische nota Sint-Jozef-Arbeiderkerk, Vosselaar’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Vanhoutte, Niké, en Lisa Vankeirsbilck. ‘Bouwhistorische nota Sint-Pauluskerk, Westmalle’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Wuyts, Sylvain. ‘Bouwhistorische nota Heilig-Kruiskerk, Willebroek’. Paper, KU Leuven, niet gepubliceerd.
Artikels
Ardui, Charlotte, en Sven Sterken. ‘Pionier tegen wil en dank’. Trajecta. Religion, Culture And Society In The Low Countries, nr. 30.1 (2021): 150-72. https://doi.org/10.5117/TR A2021.1.007.ARD U.
Delmeire, Roger. ‘Ezemaal: Sint-Aldegondis’. Open Monumentendag Vlaanderen 1997 in het kader van het thema arbeid. Eliksem & Ezemaal, 1997.
Join-Lambert, Arnaud. ‘In memoriam Pere Frederic Debuyst o.s.b.’ La Maison-Dieu, nr. 291 (januari 2018): 9-12.
Morel, Anne-Françoise, en Stephanie Van de Voorde. ‘Rethinking the Twentieth-Century Catholic Church in Belgium: The Inter-Relationship between Liturgy and Architecture’. Architectural History, nr. Vol. 55 (2012): 269-97. https://www.jstor.org/stable/43489722.
Rymenams, Jan. ‘Marc Dessauvage en zijn kerken in het Hageland, Brutalisme in dienst van het “huis an de gemeenschap”’. Hagelandgidsen, 2020.
Sterken, Sven. ‘Aan de slag met het archief van Marc Dessauvage: rol en betekenis van architectuurarchieven’. KOORTS: ERFGOEDMAGAZINE VAN KADOC, 2022. KADOC.
Sterken, Sven, en Michel D’hoe. ‘Jong, beschermd en herbestemd: De transformatie van de Sint-Jozef Arbeiderkerk in Vosselaar van Marc Dessauvage tot bibliotheek en vrijetijdshuis’. Monumenten en Landschappen, 2022, 23-36.
Strauven, Francis. ‘In Memoriam Geert Bekaert’. Niet gepubliceerd., 2017.
Boeken
Bekaert, Geert. Marc Dessauvage 1931-1984. Wpmmelgem: Den Gulden Engel, 1987.
———. Staalkaart voor kerkbouw aan de hand van drie voorbeelden. De Standaard der Letteren, 1965.
———. Verzamelde opstellen. Deel 1: Stapstenen 1950-1965. Stichting Monumenten-en Landschapszorg. Brussel, 1985.
De Schutter, Geert. Damage to Concrete Structures. Florida: CRC Press, 2012.
De Vroey, Jozef. Aarschot op woensdag 19 augustus 1914. Aarschot: De Klamper, 1964.
De Wolf, Koenraad. Een halve eeuw Pro Arte Christiana 1957-2007: Geroen De Bruycker & Rik Van Schil. Antwerpen: Halewijn, 2006.
Elsner, Olivier, Philip Kurz, en Peter Cachola Schmal, red. ‘SOS Brutalism: A Global Survey’, Western Europa Beyond Great Britain: Proto-Brutalism and the French situation:334-69. Zurich: Park Books, 2017.
Forty, Adrian. Concrete and Culture. A Material History. Londen: Reaktion books, 2012.
Humberto, Varum, en Teresa Cunha Ferreira, red. Built Heritage Sustainable Reuse. Vol. Reuse and Conservation of Built Heritage in Exposed Concrete. 1 vols. Volume 26. Cham, Zwitserland: Springer, 2023.
M.P.Q. Delgado, João, red. Case Studies of Builiding Pathology in Cultural Heritage. Vol. Brutalist Architecture and Pathologies: How Design Mistakes Can Make a Building ‘Sick’ from the Beginning. Singapore: Springer, 2016.
Nijs, Arthur. Van gehucht tot parochie: Sint-Jozef Vosselaar 1963-1988. Niet gepubliceerd., 1988.
Sterken, Sven. ‘A House for God or a Home for His People? The Church-Building Activity of Domus Dei in the Belgian Archbishopric (1952-82)’. In Architectural History, 387-425. Londen: Society of Architectural Historians of Great Britain, 2013.
Van De Perre, Dirk. Op de grens van twee werelden. Wetteren: drukkerij Erasmus nv, 2003.
