Van schaamte naar stem: Waarom praten over schaamte gezinnen kan bevrijden en hulpverleners kan versterken
Van schaamte naar stem
Waarom praten over schaamte gezinnen kan bevrijden en hulpverleners kan versterken
Wat als het moeilijkste om te zeggen, precies datgene is wat het meest gehoord moet worden? Schaamte is een emotie die vaak onderhuids aanwezig is, maar zeer weinig met woorden wordt benoemd. Het is vaak het onzichtbare slot op de deur van gezinnen die met geweld geconfronteerd worden. In mijn scriptie onderzocht ik hoe we dat slot kunnen openbreken – voor slachtoffers, daders, maar ook voor hulpverleners.
Waarom dit verhaal iedereen aangaat
Iedereen voelt zich wel eens beschaamd. Denk maar aan een pijnlijke discussie met je partner, een uit de hand gelopen ruzie met je collega of misschien een geheim dat je liever met niemand deelt?
Schaamte kan ons het gevoel geven dat we niet goed genoeg zijn. Als we schaamte ervaren, gaan we ons minderwaardig voelen en dat verteren we liever in stilte.
Wanneer schaamte binnensluipt in een gezin waar er sprake is van geweld, wordt de zwaarte van schaamte nog extra beladen. Schaamte kan dan een stevige muur creëren die vaak verhindert dat mensen hulp (durven) zoeken.
Het gaat hier niet alleen over een individueel gevoel, maar over een maatschappelijk probleem. Want helaas komt intrafamiliaal geweld vaker voor dan we denken. En toch praten we er nauwelijks over.
Een casus die blijft hangen
Tijdens mijn stage bij de politie volgde ik het verhaal van Linda en Kris. Een samengesteld gezin met 5 kinderen, waarvan de relatie tussen de partners werd gekenmerkt door spanning, geweld en een overheersend gevoel van schaamte.
De verhalen van Linda, Kris en hun kinderen laten zien hoe diepgewortelde schaamte verweven zit in geweldspatronen, in verstoorde communicatie én in de keuze om wel of geen hulp te zoeken. Deze casus werd geen illustratie, maar een spiegel van de realiteit waarin veel gezinnen zich spijtig genoeg bevinden.
Maar net zo goed maakte de casus duidelijk hoezeer hulpverleners geraakt kunnen worden: in hun vertrouwen, hun professionaliteit en in hun eigen kwetsuren. Schaamte is niet enkel een gevoel dat leeft bij ‘de ander’. Het is een gedeelde realiteit die pas hanteerbaar wordt wanneer ze (h)erkend mag worden.
Onderzoek werkt verhelderend
Om te begrijpen wat schaamte precies met mensen doet en hoe we dat vreselijke gevoel onder woorden kunnen brengen, vertrok mijn onderzoek vanuit 3 invalshoeken:
De psychologische invalshoek laat zien hoe persoonlijkheid en hechting invloed kunnen hebben op hoe iemand omgaat met schaamte. Schaamte raakt aan ons zelfbeeld, aan onze identiteit. We gaan denken dat we niet goed genoeg zijn en dat heeft invloed op ons gedrag en onze relaties met anderen.
De communicatieve invalshoek toont aan hoe gesprekken schaamte kunnen versterken of juist verzachten. Schaamte is een persoonlijke ervaring, maar deze wordt vaak versterkt door maatschappelijke normen, sociale verwachtingen en vooral ook door de angst voor afwijzing of het oordeel van de ander. Als we schaamte toegankelijk kunnen maken, kan dit de verwoestende kracht van schaamte verkleinen.
De invalshoek van de hulpverlening maakt duidelijk dat ook de professional draagt, luistert, voelt en twijfelt, en ook daar kan schaamte sluimerend onder de oppervlakte aanwezig zijn. De zorg voor de hulpverlener is belangrijk en vraagt de nodige aandacht .
Deze inzichten vormden de voedingsbodem voor twee veranderingsstrategieën die een uitnodiging zijn tot anders kijken en handelen.
Twee sleutels tot verandering
- Een brochure als brug naar het gesprek
Ik ontwikkelde een infobrochure die in eenvoudige taal uitlegt wat schaamte is, hoe ze zich uit en wat je ermee kan doen. Geen zware woorden, geen theoretische modellen, maar eenvoudige taal en herkenbare situaties. Een strategie om de drempel te verlagen om in gesprek te gaan over gevoelens van schaamte.
Schaamte blijft vaak verborgen omdat het zo pijnlijk is. De brochure is dan ook een warme uitnodiging om (als mensen er klaar voor zijn) het gesprek aan te gaan, zonder druk of verplichting. Ik hoop dat het een soort ‘veiligheid’ kan bieden waardoor mensen hun kwetsbaarheid durven tonen. Of dat ik mensen woorden kan aanreiken om datgene uit te spreken, wat vaak zo moeilijk onder woorden te brengen is.
- Vorming en intervisie voor hulpverleners
Wanneer hulpverleners regelmatig of langdurig blootgesteld worden aan situaties van geweld, schaamte en trauma, dan is veerkracht, het bewaken van eigen grenzen en mentale ruimte enorm belangrijk. Ook hulpverleners, net zoals cliënten, hebben nood aan een veilige basis.
Deze strategie belicht dan ook de draagkracht van hulpverleners. Vorming en intervisie, bieden hier ruimte om stil te staan, samen te reflecteren en mentaal beschikbaar te blijven in moeilijke situaties.
Waarom bespreekbaarheid van schaamte zo belangrijk is
Schaamte maakt de stap naar hulpverlening vaak moeilijk. Moeilijk bespreekbare onderwerpen worden pas écht bespreekbaar wanneer we durven vertragen, erkennen en taal geven aan datgene wat onderhuids leeft.
Hulpverleners geven aan dat er nood is aan bruikbare, concrete materialen om het gesprek over schaamte aan te gaan. Tegelijkertijd leeft ook de overtuiging dat blijvende ondersteuning van de hulpverlener belangrijk is om burn-out, afstand of handelingsverlegenheid te vermijden.
Ruimte voor herstel
Het bespreekbaar maken van schaamte is geen kwestie van ‘meer praten’, maar van de juiste bedding creëren. Een bedding, of een moment waarin mensen zich veilig genoeg voelen om te zeggen wat ze nooit eerder durfden uitspreken.
Mijn persoonlijke motivatie voor dit thema ligt dan ook in het geloof dat echte hulpverlening niet begint bij het oplossen van problemen, maar bij het erkennen van wat moeilijk is. Bij het durven stilstaan bij datgene waar woorden vaak tekortschieten. Het is mijn hoop dat deze scriptie niet alleen inzichten aanreikt, maar ook bijdraagt aan een hulpverleningscultuur. Een hulpverleningscultuur waarin schaamte niet langer een last is die men alleen draagt, maar een gedeelde ervaring die draaglijker wordt door ze te delen.
Heling begint waar we durven kijken naar wat pijn doet. Niet om het weg te nemen, maar om het samen te dragen. Schaamte is geen vijand die overwonnen moet worden. Ze is een signaal, een spiegel, een uitnodiging.
Als we schaamte niet langer wegduwen, maar verwelkomen, ontstaat er ruimte voor iets dat even krachtig is als kwetsbaar: echte verbinding.
Bibliografie
- Literatuurlijst
Als liefde alleen niet volst. (2006). Lannoo Uitgeverij.
Andrus, J. (2020). Narratives of Domestic Violence: Policing, Identity, and Indexicality. Cambridge University Press.
Barelds, D. P. H., & Dijkstra, P. (2016). Inleiding in de persoonlijkheidspsychologie.
Bartholomew, K., & Horowitz, L. M. (1991). Attachment styles among young adults: A test of a four-category model. Journal of Personality and Social Psychology, 61(2), 226–244. https://doi.org/10.1037/0022-3514.61.2.226
Brown, B. (2013). De moed van imperfectie: laat gaan wie je denkt te moeten zijn. Lev.
Brown, B. (2016). De kracht van kwetsbaarheid: heb de moed om niet perfect te willen zijn. Lev.
Brown, B. (2019). Durf te leiden: De kracht van kwetsbaarheid voor moedige leiders. Lev.
Bus, L. (n.d.). De weg naar (zelf)compassie in psychodrama: voorbij zelfkritiek en schaamte. https://www.groepspsychotherapie.nl/nvgp/_sitefiles/file/tijdschriftart…
Cauwelier, F. (2020). De slechtnieuwsbrenger: Een slachtofferbejegenaar vertelt. Lannoo Meulenhoff - Belgium.
Centra voor Algemeen Welzijnswerk. (n.d.). Als je slachtoffer wordt van een schokkende gebeurtenis: Een weg- en verwerkwijzer. In Centra voor Algemeen Welzijnswerk. https://www.slachtofferzorg.be/sites/default/files/media/sl_schokkende_…
Centrum ter Preventie van Zelfdoding. (2022). Crisisgespreksvoering suïcide, Voor de babbel van je leven.
Centrum Nadania. (2015, October 27). NVC Marshall Rosenberg - San Francisco Workshop - FULL ENGLISH SUBTITLES TRANSCRIPTION [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=l7TONauJGfc
College van Procureurs-Generaal van de hoven van beroep (2012). Omzendbrief nr 16/2012 betreffende het slachtofferonthaal. Openbaar Ministerie
Crisisinterventie. (2025, January 23). Wij Zijn MIND. https://wijzijnmind.nl/psychische-klachten/psychipedia/crisisinterventie
De 7 kenmerken van een goede relatie. (2025, February 17). EO. https://www.eo.nl/artikel/de-7-kenmerken-van-een-goede-relatie?srsltid=…
De big 5 persoonlijkheidsfactoren. (2006). Uitgeverij Nieuwezijds.
De Ganseman, N., Dewispelaere, J. L. G., Goossens, A., Lecoyer, K., Sannen, L., Van Der Straeten, L., & Vanarwegen, H. (2023). In gesprek geraakt. Owl Press
De politieaanpak van partnergeweld. (2006). In Stefaan Janssens, Cahiers Vast Comité P. https://comitep.be/document/cahiers/Cahier%209%20-%20De%20politieaanpak…
DeGraeve, K. (2021, April 2). Hoe schaamte je uit je comfortzone weerhoudt en wat je eraan kan doen. Kim De Graeve. https://kimdegraeve.be/comfortzone-en-schaamte/
Demasure, K. (2006). Schuld en schaamte bij slachtoffers van seksueel misbruik. In RONDOM GEZIN. https://www.kuleuven.be/thomas/cms2/uploads/idgp/file/prvftp/770-Rondom…
Dewispelaere, J. (2008b). Morenen van liefde. In J. Dewispelaere, M'Hamed El Ouali, Ria Grommen e.a.: Zin in Gezin (pp.85-106). Tielt: Lannoo.
Dewispelaere, J. (2008a). Jaargetijden van liefde. In J. Dewispelaere, M'Hamed El Ouali, Ria Grommen e.a.: Zin in Gezin(pp.17-40). Tielt: Lannoo
Dewispelaere, J. (2017). Jaargetijden van liefde. In J. Dewispelaere, M'Hamed El Ouali, Ria Grommen e.a.: Zin in Gezin (pp.17-40). Tielt: Lannoo
Dewispelaere, J. (2017). Liefde en tijd in partnerrelaties: inspiratie voor een toekomstgericht (gezins-)beleid. In Luyten, D., Van Crombrugge, H., Emmery.K. (Red). Het gezin in Vlaanderen 2.0. (p.137-152). Antwerpen: Garant.
Dewispelaere, J. (2019). Inleiding in de psychologie. Bachelor in de gezinswetenschappen. Odisee [cursus].
Dewispelaere, J. (2021). Psychodynamiek van de partnerrelatie. Bachelor in de gezinswetenschappen. Odisee [cursus].
Dewispelaere, J. (2022). Vergeving in partnerrelaties. Brussel: Kenniscentrum Gezinswetenschappen (Odisee)
Diensten voor slachtofferzorg. (n.d.). Vlaanderen.be. https://www.vlaanderen.be/diensten-voor-slachtofferzorg
Dijkstra, P. (2006). Omgaan met hechtingsproblemen. Psychopraxis 8 (5), 199-203. https://doi.org/10.1007/BF03072301
Dijkstra, P. (2012). Omgaan met hechtingsproblemen. In Bohn Stafleu van Loghum eBooks. https://doi.org/10.1007/978-90-313-9187-5
Dit is wat je moet weten (over het nut van) schaamte. (2022, December 5). Psychologie Magazine. https://www.psychologie.nl/artikel/dit-is-wat-je-moet-weten-over-schaam…
Elliott, R. (2004). Learning emotion-focused therapy: The Process-experiential Approach to Change. Amer Psychological Assn.
Figley, C. R. (2013). Compassion fatigue: Coping With Secondary Traumatic Stress Disorder In Those Who Treat The Traumatized. Routledge.
Goldberg, L. R. (1990). An alternative “description of personality”: The Big-Five factor structure. Journal of Personality and Social Psychology, 59(6), 1216–1229. https://doi.org/10.1037/0022-3514.59.6.1216
Gottman, J., & Gottman, J. S. (2023). Liefde: Versterk de liefde in zeven dagen. Lev.
Gottman, J. M., Silver, N., & Nelissen, J. (2005). De zeven pijlers van een goede relatie: tips uit de praktijk om er samen een succes van te maken.
Govaerts, J. M. (2007). Hechtingsproblemen in gezinnen: Integratie van de hechtingstheorie binnen het systeemtherapeutische model. Bohn Stafleu van Loghum.
Greenberg, L. S., & Goldman, R. N. (2008). Emotion-focused couples therapy: The Dynamics of Emotion, Love, and Power. American Psychological Association (APA).
Groenen, A. (2021, December 1). Intieme terreur in relaties: ‘Ik mocht nooit alleen naar de supermarkt.’ Sociaal.Net. https://sociaal.net/achtergrond/intieme-terreur-in-relaties/
Hoe verwerk je een ingrijpende gebeurtenis? | Slachtofferzorg. (n.d.). https://www.slachtofferzorg.be/node/17
Huisman, A., Hulshof, E., Boertien, D., Heijnen, I., & Diana van Bergen. (2021). Bouwstenen voor lessen over het thema suïcidaliteit en suïcidepreventie aan ervaringsdeskundigen in opleiding. In COLOFON (p. 2). https://www.rug.nl/gmw/research/pedagogical-and-educational-sciences/er…
Inc, W. N. &. C., & Inc, R. T. L. A. (1974). De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie. Bohn Stafleu van Loghum.
Info voor hulpverleners. (n.d.). Zelfmoord 1813. https://www.zelfmoord1813.be/info-voor-hulpverleners
Instituut Gelijkheid van Vrouwen en Mannen. (n.d.). PARTNERGEWELD. https://www.health.belgium.be/sites/default/files/uploads/fields/fpshea…
Instituut voor de gelijkheid van vrouwen en mannen, & Hellemans, S. (2017). HANDLEIDING BIJ DE MELDCODE PARTNERGEWELD. https://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/138_-_handleiding_meld…
Johnson, S. (2013). Houd me vast: zeven emotionele gesprekken voor een hechte(re) en veilige relatie. Kosmos Uitgevers.
Johnson, S. M. (2019). The practice of emotionally focused couple therapy: Creating Connection. Routledge.
Krumwiede, A. (2014). Attachment theory according to John Bowlby and Mary Ainsworth.
Leon, R. L. (1974). Shame and guilt in neurosis. Journal of the American Academy of Child Psychiatry, 13(1), 181–182. https://doi.org/10.1016/s0002-7138(09)61341-8
Lewis, H. B. (1971). Shame and guilt in neurosis.
McCrae, R. R., & Costa, P. T. (2003). Personality in adulthood: A Five-factor Theory Perspective. Guilford Press.
Meurs, P. & Bonner, L (2022). Ontwikkelingspsychologie. Bachelor in de gezinswetenschappen. Odisee [cursus].
Minister van Justitie & College van Procureurs-Generaal. (2006). OMZENDBRIEF COL 4/2006 (HERZIEN OP 12.10.2015) – GEMEENSCHAPPELIJKE OMZENDBRIEF VAN DE MINISTER VAN JUSTITIE EN HET COLLEGE VAN PROCUREURS-GENERAAL BETREFFENDE HET STRAFRECHTELIJK BELEID INZAKE PARTNERGEWELD. In OMZENDBRIEF COL 4/2006 [Report]. https://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/downloads/col42006_nl…
Moeller, J. (2007). Schaamte, angst en sociaal fobische symptomen (By H. F. Kraan, Streekziekenhuis Koningin Beatrix, Winterswijk, Faculteit Gedragswetenschappen, Universiteit Twente, J. J. Baneke, Mediant, Enschede, Faculteit Gedragswetenschappen, Universiteit Twente, L. C. H. Christenhusz, Mediant, Enschede, & Faculteit Gedragswetenschappen, Universiteit Twente). https://essay.utwente.nl/58836/1/scriptie_J_Moeller.pdf?utm_source=chat…
Nationaal Forum voor Slachtofferbeleid. (1994). Uw rechten als slachtoffer van een misdrijf (pp. 1–4) [Brochure]. https://justitie.belgium.be/sites/default/files/downloads/BROCHURE_DROI…
Neff, K. (2011). Zelfcompassie. Cargo.
Onthaal en slachtofferbejegening. (n.d.). Onthaal en slachtofferbejegening van slachtoffers van intrafamiliaal geweld. In Onthaal en slachtofferbejegening van slachtoffers van intrafamiliaal geweld. https://comitep.be/document/onderzoeksrapporten/2015-03-19%20intrafamil…
Oosten, N. V., Visser, A., Hazebroek, L., Daru, S., Nicole Doornink, & Marja van Middelaar. (2015). Partnergeweld (Afke Hielkema & Jeske van der Waerden, Eds.). https://www.movisie.nl/sites/movisie.nl/files/publication-attachment/Wa…
Ponnet, K. (2021). Persoonlijkheidspsychologie. Bachelor in de gezinswetenschappen. Odisee [cursus].
Ponnet, R. (2012). Blijf bij mij. Lannoo Meulenhoff - Belgium.
Reynders, A. (2019, 18 april). 80% meer suïcides in Vlaanderen dan in Nederland. Sociaal.Net. https://sociaal.net/achtergrond/meer-suicides-in-vlaanderen-dan-in-nederland/
Roberts, A. R. (2000). Crisis Intervention Handbook: Assessment, Treatment, and Research. Oxford University Press, USA.
Rogers, C. (2022). mens worden: Een visie op persoonlijke groei. Bijleveld, Uitgeverij.
Roland, J. (2020b, December 2). De Big Five van de persoonlijkheid. EOS Wetenschap. https://www.eoswetenschap.eu/psyche-brein/de-big-five-van-de-persoonlijkheid
Rosenberg, M. B. (2006). Rosenberg, Geweldloze communicatie. Lemniscaat Publishers.
Schalkwijk, F. (2015, April 2). Schaamte: de emotie bij negatieve zelfevaluatie. Tijdschrift Voor Psychoanalyse. https://www.tijdschriftvoorpsychoanalyse.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/…
Slingeren tussen verbinding en autonomie. (2016). Systeemtherapie, 28 (1). https://www.researchgate.net/publication/298739088_Penne_I_2016_Slinger…
Slootmaeckers, J., & Migerode, L. (2020). Partnergeweld en Emotionally Focused Therapy: vechten voor de liefde.
Swers, S. (2023). Relatieondersteuning en bemiddeling. Brussel: Odisee Hogeschool.
Tangney, J. P., & Dearing, R. L. (2003). Shame and guilt. Guilford Press.
Team Methodiekbegeleiders (2022-2023). Methodieken 2, helpende gesprekken. Brussel: Odisee Hogeschool.
TED. (2011, January 3). The power of vulnerability | Brené Brown | TED [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=iCvmsMzlF7o
TED. (2012, March 16). Listening to shame | Brené Brown | TED [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=psN1DORYYV0
Teekens, I. (2010). De kunst van communiceren: handboek. Maklu.
Thoomes-Vreugdenhil, A. (2022). Gehechtheid. In Bohn Stafleu van Loghum eBooks (pp. 41–75). https://doi.org/10.1007/978-90-368-2861-1_3
Timmermans, L. (2023). Communiceren als hulpverlener, verbindend communiceren. Bachelor in de gezinswetenschappen. Odisee [cursus].
Van Brabandt, F. (2023). Relatieondersteuning en bemiddeling. Brussel: Odisee Hogeschool.
VAN HELDEN, A. (2021). PRAKTIJK EN PROFESSIEPRAKTIJK EN PROFESSIE. Tijdschrift Voor Begeleidingskunde, 10(2), 42–49. https://www.lvsc.eu/sites/default/files/lvsc_import/knowledge_base/file…
Van Wandelen, M. (2024, October 30). Blaming and shaming. Tijdschrift Voor Psychoanalyse. https://www.tijdschriftvoorpsychoanalyse.nl/inhoud/tijdschrift_artikel/…
Wallin, D.J. (2018). Gehechtheid in psychotherapie. (4e druk). Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds
Watzlawick, P., Beavin, J.H. & Jackson, D.D. (2001). De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie. Bohn Stafleu van Loghum
VRT MAX. (n.d.). https://www.vrt.be/vrtmax/a-z/taboe/3/taboe-s3a5/
Westra, V. & Stad Leuven - Afdeling Samenleven en Diversiteit. (2012). Een boekje vóór het bloeden: De Leuvense aanpak van intrafamiliaal geweld. In Een Uitgave Van De Stad Leuven - Afdeling Samenleven En Diversiteit (p. 7) [Book]. https://www.politie.be/5388/sites/5388/files/downloads/een%20boekje%20v…
