Vrijuit door een fout in het onderzoek: het spanningsveld tussen recht en rechtvaardigheid
Het aanzetten tot prostitutie en mensenhandel, het organiseren van illegale seksfeestjes, het mishandelen van dieren en het verkrachten van vrouwen. Hoewel het bewijs steenhard was, gingen ze toch één voor één vrijuit. In België is de waarheid niet altijd genoeg om te veroordelen. Sinds het Antigoon-arrest beslist niet de wet, maar de rechter of onrechtmatig verkregen bewijs mag meetellen.
Bij het schrijven van mijn scriptie heb ik niet alleen het ontstaan en de evolutie van de bewijsuitsluitingsregels onderzocht, maar ik ben ook gaan kijken naar de kritiek die hierop gegeven wordt, de toepassing ervan binnen andere rechtsdomeinen en de mogelijke toekomst van het bewijsrecht in België
Van "verboden bewijs" naar "toelaatbare fout"
Bewijs heeft altijd een belangrijke rol gespeeld binnen het recht. Het is datgene waaruit blijkt dat iets (on)waar is. Toch zijn de regels omtrent bewijsvoering niet altijd even duidelijk geweest. In 1923 ontstond de Belgische bewijsuitsluitingsregel, ook wel gekend als de exclusionary rule. Bewijs dat op een onrechtmatige wijze werd verkregen, zou vanaf dan nietig worden verklaard en uit de debatten worden geweerd. Denk bijvoorbeeld aan beeldopnames gemaakt met een verborgen camera, verboden middelen die gevonden worden tijdens een huiszoeking zonder geldig huiszoekingsbevel of een telefoontap zonder toestemming van een onderzoeksrechter. Voor beklaagden was een succesvol cassatiemiddel geboren.
Het Antigoon-arrest: het begin van een gerechtelijke revolutie
De regels omtrent bewijstoelating evolueerden met een keerpunt in 2003. Het Hof van Cassatie velde het bekende Antigoon-arrest. Het bewijsmateriaal dat in een auto werd aangetroffen na een doorzoeking zonder geldige toestemming, zou toch in acht worden genomen. Later zou dit arrest dan ook als “mijlpaalarrest” bestempeld worden.
De vonnisrechter was vanaf nu niet langer verplicht om elke onrechtmatigheid met uitsluiting te sanctioneren. Hij moest voortaan een subjectieve afweging maken en beslissen over het al dan niet uitsluiten van onrechtmatig verkregen bewijs. De rechtspraak bleef evolueren en de regels werden strikter. De toelaatbaarheid van onrechtmatig bewijs werd de regel, en de uitsluiting de uitzondering. De Antigoon-revolutie was voltrokken.
Een gevaarlijk precedent? 
Hoewel de Antigoon-leer bestraffing mogelijk maakte, krijgt ze toch heel wat kritiek te verduren. Juristen noemen het een “witwasmachine” en vrezen dat de toepassing ervan kan leiden tot een schending van fundamentele rechten. De Antigoon-leer druist namelijk in tegen de basisregels van het recht.
Worden fundamentele rechten opgeofferd voor de waarheid? Hoewel het Wetboek van Strafvordering in drie duidelijke uitzonderingen voorziet waarin de uitsluiting van bewijs wél noodzakelijk is, ontbreekt er nog steeds een objectieve basis. Eenieder heeft namelijk recht op een eerlijk proces, en het toelaten van onrechtmatig verkregen bewijs wordt gezien als een schending hiervan.
Een rechtsstaat met het legaliteitsbeginsel, de rechtsgelijkheid en het rechtszekerheidsbeginsel als fundament moet zorgen voor vertrouwen in het rechtssysteem. Wanneer de rechterlijke macht willekeurig gaat handelen en een subjectieve afweging moet maken, kunnen wij als burgers de gevolgen van onze daden niet meer inschatten en worden onze mensenrechten geschonden.
Tussen waarheid en rechtvaardigheid
Het uitsluiten van op onrechtmatige wijze verkregen bewijs brengt een duidelijk spanningsveld met zich mee. Enerzijds moet de rechtszekerheid gegarandeerd worden: het is niet correct dat de overheid van burgers naleving van de wet verwacht, terwijl ze zelf diezelfde regels niet respecteert. Anderzijds verwacht de samenleving d
at justitie optreedt tegen strafbare feiten en dat daders gestraft worden. Als een verdachte niet vervolgd kan worden omdat belangrijk bewijs onrechtmatig werd verkregen, kan dat het vertrouwen in het gerechtelijk systeem aantasten. Tegelijk zou het systematisch toelaten van onrechtmatig bewijs aanleiding geven tot ongewenste praktijken en misbruik.
Het niet toelaten van onweerlegbaar bewijs voelt machteloos aan, maar het toelaten van onrechtmatig verkregen bewijs zorgt voor een miskenning van fundamentele rechten. Een gebrek aan rechtszekerheid dreigt dus aan beide kanten.
Een toekomst voor het bewijsrecht
Toch zie ik in het nieuwe Strafwetboek, dat in werking zal treden op 8 april 2026, een mogelijke richting voor het bewijsrecht. De vernieuwde structuur met haar opdeling in acht niveaus zorgt voor een meer objectieve inschatting van de ernst van een misdrijf. Deze hiërarchische benadering laat toe om duidelijker te onderscheiden welke feiten als bijzonder zwaarwichtig worden beschouwd. Dit kan op zijn beurt een nuttig aanknopingspunt vormen bij de beoordeling van de toelaatbaarheid van onrechtmatig verkregen bewijs. Hoe dat precies kan worden toegepast, laat ik graag over aan de verbeelding van de lezer — een gedachte die het debat openhoudt.
Bibliografie
Verdrag van 4 november 1950 tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, BS 19 augustus 1955.
Handvest van 12 december 2007 van de grondrechten van de Europese Unie,
Publicatieblad van de Europese gemeenschappen. Mededelingen en bekendmakingen 14 december 2007.
Gecoördineerde Grondwet 17 februari 1994, BS 17 februari 1994.
Wetboek van strafvordering 17 november 1808, BS 29 november 1808.
Strafwetboek 8 juni 1867, BS 9 juni 1867.
Gerechtelijk Wetboek 10 oktober 1967, BS 31 oktober 1967.
Wet 16 maart 1968 betreffende de politie over het wegverkeer, BS 27 maart 1968.
Wet van 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, BS 25 april 1878.
Wet van 5 augustus 1992 op het politieambt, BS 22 december 1992.
Wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van
het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998.
Burgerlijk Wetboek 13 april 2019, BS 14 mei 2019.
Strafprozessordnung
HvC Brussel (2e k.) 14 oktober 2003, P.03.0762.N/4, https://juportal.be/JUPORTAwork/ECLI:BE:CASS:2003:ARR.20031014.18_NL.pdf.
HvC Brussel (2e k.) 4 april 2023, P.22.1730.N/1, https://cass.be/files/ARRET_P_2022_1730_N.pdf.
HvC Brussel (3e k.) 10 maart 2008, S.07.0073.N/1, https://juportal.be/JUPORTAwork/ECLI:BE:CASS:2008:ARR.20080310.8_NL.pdf.
HvC Brussel (3e k.) 14 juni 2021, C.20.0418.N/1, https://terralaboris.be/IMG/pdf/cass_2021_06_14_c200418n.pdf.
HvB Antwerpen 5 februari 2025, 2023/CO/1115.
BERKMOES H. en DELMULLE J., 'DE BIJZONDERE OPSPORINGSMETHODEN EN ENIGE ANDERE ONDERZOEKSMETHODEN (I)', Vigiles I Tijdschrift voor politierecht 2004/2, 40-63.
BERNEMAN S., Sanctionering van onrechtmatig verkregen bewijsmateriaal Verslagboek VVSR, 2003,
49
https://bib.kuleuven.be/rbib/collectie/archieven/vvsr/berneman- sanctioneringbewijsmateriaal-2003.pdf.
DE DECKER S., 'Onrechtmatig verkregen bewijs in strafzaken: privaat domein?', PanOpticon 2007/2, 8-18.
DENDONCKER D., De bewijsuitsluiting in het strafrecht: Wat is de kracht en de zwakte van vijftien jaar Antigoon?, Masterproef Universiteit Gent, 2019, https://libstore.ugent.be/fulltxt/RUG01/002/836/105/RUG01- 002836105_2020_0001_AC.pdf.
MEESE J., 'The use of illegally obtained evidence in Belgium: a ‘status questionis’', DEESLR 2013/10, 63-66.
MENSCHAERT A., 'Omgaan met onrechtmatig bewijs', Jura Dalconis 2005/1, 67- 105.
ORDE VAN VLAAMSE BALIES, Onrechtmatig bewijs in strafzaken: nood aan een hervorming van de Antigoonleer, 2021, https://www.ordevanvlaamsebalies.be/nl/fetch- asset?path=ovb/Documenten/Standpunten/Strafrecht/Advies-Antigoonleer.pdf.
VANDROMME S., 'Rechtspraak', Vigiles I Tijdschrift voor politierecht 2006/3, https://bib.kuleuven.be/rbib/collectie/archieven/vigiles/2006-3-105-110….
VANDROMME S. en DE ROY C., 'De ‘dark side’ van de bijzondere opsporingsmethoden: over de onmogelijke rechterlijke controle op het vertrouwelijk dossier', TvMR 2004/1.
'Rechtspraak Raad van Europa - bewijs verkregen als gevolg van bedreiging met foltering: is een ‘giftige vrucht’ wel altijd een verboden vrucht?', NJCM-Bulletin Vol. jrg. 34 2009/1, 22-41.
DE BUYZER G., "Cassatie bevestigt: ook onrechtmatig verkregen bewijs kan uw gelijk bewijzen", Schoups 14 september 2021, https://schoups.be/nl/news_items/cassatie-bevestigt-ook-onrechtmatig-ve…- bewijs-kan-uw-gelijk-bewijzen.
LEWANDOWSKI A., "Het Hof van Cassatie lijkt eigen antigoonleer in vraag te stellen en legt bal in het kamp van het Hof van Justitie", GEVACO Advocaten 4 oktober 2018, https://advocatenbureau-gevaco.be/het-hof-van-cassatie-lijkt-eigen- antigoonleer-in-vraag-te-stellen-en-legt-bal-in-het-kamp-van-het-hof-van-justitie/.
MEESE J., "Zuivering der nietigheden (Wat is de zuivering der nietigheden?)", Advocatenkantoor Joachim Meese, https://joachimmeese.be/criminis/woordenlijst/zuivering-der-nietigheden/.
MEESE J., "Bijzondere opsporingsmethoden (Wat zijn de bijzondere opsporingsmethoden?)", Advocatenkantoor Joachim Meese, https://joachimmeese.be/criminis/woordenlijst/bijzondere-opsporingsmeth….
PHILIPPE I., "Hoe een seksfeest de rechtspraak rond bewijsmateriaal kan veranderen", VRT NWS 7 april 2023, 7 april 2023, https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/04/07/arrest-cassatie-gangbang/.
SWENNEN J., "De paradox van de huiszoeking met toestemming", GEVACO Advocaten 21 juni 2021, https://advocatenbureau-gevaco.be/de-paradox-van-de- huiszoeking-met-toestemming/.
"Mag de politie bij verkeerscontrole zomaar uw voertuig doorzoeken?", Mijn boete, https://mijnboete.be/nieuws/mag-politie-bij-verkeerscontrole-zomaar-uw-…- doorzoeken/.
"Rechtbank draait veroordeling Harvey Weinstein uit 2020 terug", De Tijd 25 april 2024, 25 april 2024, https://www.tijd.be/politiek- economie/internationaal/vs/rechtbank-draait-veroordeling-harvey-weinstein-uit- 2020-terug/10542483.html.
"Welke bewijzen zijn vereist in het strafrecht? Ontdek meer!", Pro Deo Advocaat 27 november 2024, https://pro-deo-advocaten.com/welke-bewijzen-zijn-vereist-in-het- strafrecht-ontdek-meer/.
"Is aanvullend bewijs nodig in civiele zaken zonder getuigen?", Pro Deo Advocaat 26 maart 2025, https://pro-deo-advocaten.com/is-aanvullend-bewijs-nodig-in- civiele-zaken-zonder-getuigen/.
"Betere toegang tot elektronisch bewijsmateriaal in strafzaken", Europese Raad - Raad van de Europese Unie 11 januari 2024, https://www.consilium.europa.eu/nl/policies/e-evidence/.
"Bewijs", Gratis woordenboek | Van Dale Uitgevers, https://www.vandale.nl/pages/gratis-woordenboek/bewijs.
"De algemene rechtsbeginselen", Universiteit Gent I Faculteit rechten en criminologie, https://kennismakingrecht.ugent.be/nl/themas/de-formele- rechtsbronnen-en-de-hierarchie-der-rechtsnormen/de-algemene-rechtsbeginselen.
"De onderzoeksrechter", Hoven & Rechtbanken, https://www.rechtbanken- tribunaux.be/nl/personen-in-de-rechtbank/zittende-magistraten/de- onderzoeksrechter.
"Een rechtstreekse dagvaarding voor een strafrechtbank", Evocaat, https://www.evocaat.be/nl/themas/een-rechtstreekse-dagvaarding-voor-een- strafrechtbank.
"Fruit of Poisonous Tree Doctrine | Los Angeles Criminal Lawyer", Stephen G. Rodriguez & Partners, https://www.lacriminaldefenseattorney.com/legal- dictionary/f/fruit-of-poisonous-tree-doctrine/.
"HORROR-SLACHTHUIS VANDRIE VRIJGESPROKEN VOOR DIERENMISHANDELING – ANIMAL RIGHTS gaat in beroep", Animal Rights 25 september 2024, https://www.animalrights.nl/horror-slachthuis-vandrie- vrijgesproken-voor-dierenmishandeling.
51
"Legaliteitsbeginsel en evenredigheidsbeginsel inzake delicten en straffen (artikel 49)", Ministerie van Buitenlandse Zaken, https://ecer.minbuza.nl/ecer/eu- essentieel/handvest-grondrechten/rechtspleging-art.-47-t-m-50/legaliteitsbeginsel- en-evenredigheidsbeginsel-inzake-delicten-en-straffen-artikel-49.html.
"Legaliteitsbeginsel of Wettigheidsbeginsel in het strafrecht", Advocatenkantoor Elfri.be 8 juli 2024, https://www.elfri.be/artikel/legaliteitsbeginsel-of- wettigheidsbeginsel-in-het-strafrecht.
"Praesumptio innocentiae", Advocatenkantoor Elfri.be 28 juni 2022, https://www.elfri.be/artikel/praesumptio-innocentiae.
"Rechtbank verklaart strafvordering tegen beklaagden in zaak lastens DEME onontvankelijk", Hoven & Rechtbanken 4 september 2024, https://www.rechtbanken-tribunaux.be/nl/rechtbank-eerste-aanleg-oost- vlaanderen/news/2829.
"Rechtstaat", Belgische Grondwet, https://www.belgischegrondwet.be/themas/rechtstaat.
"Vermoeden van onschuld", Advocaat.be, https://www.advocaat.be/nl/woordenlijst/vermoeden-van-onschuld.
"Wat is bewijslast?", Advocaat.be, https://www.advocaat.be/nl/woordenlijst/bewijslast-2.
"Wat is de bewijswaarde tot bewijs van het tegendeel van een proces-verbaal (PV)?", Wanted Law 18 april 2021, https://www.wanted.law/nl/Most- Wanted/Wanted-Wiki/Wiki/Id/24568/Wat-is-de-bewijswaarde-tot-bewijs-van-het- tegendeel-van-een-proces-verbaal-PV.
"Wat te doen als getuige", Openbaar Ministerie, https://www.om-mp.be/nl/wat-te- doen/getuige.
"Weigering of onmogelijkheid", Federale overheidsdienst Justitie, https://justitie.belgium.be/nl/wat_moet_u_doen_als/getuige/weigering_of… kheid.
