Een waardig afscheid begint met betrokkenheid: de sleutelrol van familie bij palliatieve sedatie
- HanneVan Bouwel
Hanne Van Bouwel & Gwen van Loon | 25 mei 2025
Wanneer het levenseinde van een patiënt nadert, moeten familie en naasten vaak moeilijke beslissingen nemen. Ze worden geconfronteerd met intense emoties en hebben een grote nood aan houvast. Dat geldt in het bijzonder bij palliatieve sedatie, een medische ingreep waarbij het bewustzijn van de patiënt wordt verlaagd om zijn of haar ondraaglijke lijden te verlichten. De betrokkenheid van naasten is tijdens dat proces van onschatbare waarde, ook voor de zorgverleners. Hoe kunnen zij familieleden en naasten optimaal betrekken? Het is een vraag waarmee veel zorgverleners geregeld worstelen, zo blijkt uit recent onderzoek.
Hanne Van Bouwel en Gwen Van Loon, vierdejaarsstudenten aan Thomas More in Turnhout, hebben onderzocht hoe verpleegkundigen familieleden beter kunnen begeleiden en ondersteunen tijdens palliatieve sedatie. Dat onderzoek heeft geresulteerd in een reeks concrete richtlijnen, gebundeld in een praktische checklist. Die kan verpleegkundigen helpen om familie en naasten niet alleen te informeren, maar ook daadwerkelijk te betrekken voor, tijdens en na palliatieve sedatie.
Misverstanden en gemiste kansen
Palliatieve sedatie wordt vaak verward met euthanasie, maar het zijn verschillende behandelingen. Palliatieve sedatie is een vorm van symptoombestrijding die ondraaglijk en onbehandelbaar lijden verlicht in de laatste levensfase. Voor verpleegkundigen is het vaak moeilijk om het onderwerp bespreekbaar te maken. Zij missen soms de communicatieve vaardigheden of botsen op emotionele drempels of culturele verschillen.
Verpleegkundigen weten soms niet hoe ze families moeten ondersteunen tijdens deze periode. Door personeelstekorten is er weinig tijd om familie en naasten optimaal te ondersteunen. Die steun kan nochtans een groot verschil maken voor patiënt en familie. Goed geïnformeerde familieleden, die hun rol begrijpen en actief bijdragen, zorgen voor meer rust, minder angst en een waardiger afscheid.
De kracht van nabijheid
Uit de literatuur blijkt dat actieve familiebetrokkenheid tijdens palliatieve sedatie het rouwproces aanzienlijk kan verlichten. Naasten die zich erkend en betrokken voelen, kijken met meer rust en voldoening terug op het afscheid. Ze kunnen zingeving vinden in kleine gebaren: een hand vasthouden, muziek afspelen of gewoon aanwezig zijn.
De checklist die Gwen Van Loon en Hanne Van Bouwel ontwikkelden, biedt concrete handvatten om dit mogelijk te maken. De lijst benadrukt het belang van tijdige en heldere communicatie, emotionele en spirituele ondersteuning en ruimte voor persoonlijke rituelen. Verpleegkundigen worden aangemoedigd om naast het klinisch handelen ook in te zetten op menselijkheid en nabijheid.
Zorg voor de familie is zorg voor de patiënt
Verpleegkundigen doen meer dan medicatie toedienen. Ze vormen een brug tussen artsen en familie, en tussen kennis en gevoel. Familieleden spreken vaak voor de patiënt als die niet kan communiceren. Goede informatie en steun voor hen is essentieel.
Het onderzoek toont aan dat empathie zowel de ervaring van families als de zorgkwaliteit verbetert. Door families te betrekken, kunnen verpleegkundigen beter aan de wensen van patiënten voldoen, misverstanden voorkomen en holistische zorg bieden.
Een menselijke aanpak in de meest kwetsbare fase
De bachelorproef van Gwen Van Loon en Hanne Van Bouwel pleit voor een cultuuromslag binnen de palliatieve zorg, waarbij er meer aandacht komt voor de rol van familie en naasten. De nadruk moet verschuiven van puur medisch handelen naar mensgerichte zorg. Hun werk onderstreept niet alleen het belang van familiebetrokkenheid, maar benadrukt ook dat warme, menselijke en waardige zorg centraal moet staan tijdens de stervensfase.
Palliatieve sedatie verlicht het lijden zonder de intentie om het leven te verkorten. Zorgverleners kunnen hierbij verschil maken door aandacht en betrokkenheid.
Ziekenhuizen, woonzorgcentra en thuiszorgorganisaties kunnen volgens de auteurs baat hebben bij meer training in communicatie, emotionele ondersteuning en vroegtijdige zorgplanning. Zo wordt de dood geen taboe, maar een gedeeld proces dat met zorg en respect wordt begeleid. Op die manier maken we het verschil, niet alleen in de laatste momenten van het leven, maar ook in de herinneringen die blijven bij de nabestaanden.
Bibliografie
Aarts, F. (2023). Waarom je iedere palliatieve patiënt een proactieve zorgplanning gunt. Nursing Challenge, 29, 16-22. https://www.nursing.nl/waarom-je-iedere-palliatieve-patient-een-proacti…
Alles over kanker. (2021). Wat is palliatieve zorg? Alles over kanker [Website]. Geraadpleegd op 14 november 2024 via https://www.allesoverkanker.be/leven-met-kanker/palliatieve-zorg/wat-is…
Amsterdam UMC. (2022). Palliatieve seatie: informatie voor naasten - patiënteninformatie [Website] Geraadpleegd op 4 december 2024 via https://www.amsterdamumc.nl/nl/patienteninformatie/palliatieve-sedatie-…
AZ Rivierenland. (s.a.). Herdenkingsmoment Campus Rumst. AZ Rivierenland [Website]. Geraadpleegd op 11 maart 2025 via https://www.azrivierenland.be/herdenkingsmoment-campus-rumst
AZ Turnhout. (2025). Herdenkingsmoment. AZ Turnhout [Website]. Geraadpleegd op 11 maart 2025 via https://www.azturnhout.be/over-azt/activiteitenkalender/herdenkingsmome…
AZ Turnhout. (2024). Patiënteninformatie: Omgaan met verlies, verdriet en rouw [Brochure]. Geraadpleegd op 11 januari 2025 via https://www.azturnhout.be/sites/default/files/infoland/export/bb0a954c-…
AZ Turnhout. (2019). Patiënteninformatie: Palliatieve sedatie [Brochure]. Geraadpleegd op 17 oktober 2024 via https://www.azturnhout.be/sites/default/files/infoland/export/4a7b5282-…;
AZ Turnhout. (2024). Patiënteninformatie: Verloop van een Stervensfase [Brochure]. Geraadpleegd op 17 oktober 2024 via https://www.azturnhout.be/sites/default/files/infoland/export/52d42b86-…
AZ Turnhout. (2020). Patiënteninformatie: Wachten en waken [Brochure]. Geraadpleegd op 17 oktober 2024 via https://www.azturnhout.be/sites/default/files/infoland/export/a15a23f7-…
AZ Turnhout. (2020). Patiënteninformatie: Welkom op de palliatieve eenheid [Brochure]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://www.azturnhout.be/sites/default/files/infoland/export/c90a70e7-…
Bisschops, M., Gielen, N., Meekers, I., Lodewyckx, E., Kazhuro, K., Fuchs, K., & Stas, J. (2012). Informatie met betrekking tot palliatieve sedatie die belangrijk is voor familieleden van palliatieve patiënten [Eindwerk]. Limburg: Katholieke Hogeschool. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Boeckx, S., & Goovaerts, C. (2021). Hoe kan je als verpleegkundige het comfort vergroten tijdens de stervensfase, zowel voor de patiënt, naasten en de verpleegkundigen [Eindwerk]. Turnhout: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
British Geriatrics Society. (2020). End Of life Care in Frailty: Advance Care Planning. British Geriatrics Society (BGS) [Website]. Geraadpleegd op 30 oktober 2024 via https://www.bgs.org.uk/resources/end-of-life-care-in-frailty-advance-ca…
Bruin-Mollenhorst, J. (2021). Er zit muziek in: Levendige herinneringen. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 23 (1), 12-13. https:// doi: 10.1007/s12479-020-0840-7
Bruntink, R. (2019). Eten en drinken in de terminale fase. Nursing challenge, 25, 45-51. https://www.nursing.nl/challenge/nursing-challenge-eten-en-drinken-in-d…
Claes,K., (2018). Slapen tot de dood intreedt Kennistekort bij verpleegkundigen m.b.t. palliatieve sedatie op een niet palliatieve [Eindwerk]. Lier: Thomas More. Bachelor in de verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
De Graff, A., Jobse, A., Teunissen, S. C. C. M., Verkuijlen, M. M. J. D., Vissers, K. C. P., Zylicz, Z. et al. (2017). Algemene principes van palliatieve zorg. Nederlands tijdschrift oncologie, 14, 62-66. https://dspace.library.uu.nl/handle/1874/360268
De Hollander, A. (2021). Palliatieve Zorg Indicator Tool, wat is dat?: Een e-learning voor thuisverpleegkundigen [Eindwerk]. Lier: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
De Jong, Y. (2013). Mantelzorg: hart van de palliatieve zorg: Effectief ondersteunen van mantelzorgers. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 15 (5), 12-13. https://link-springer-com.k.thomasmore.e-bronnen.be/article/10.1007/s12…
De Rouwherberg. (2022). Rouwherberg. De Rouwherberg [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.rouwherberg.be/
Desmet, M. (2013) Richtlijn palliatieve sedatie: Niet zomaar ‘doen slapen’! https://www.domusmedica.be/sites/default/files/h42_3_07_richtlijn_palli…
Dos Santos J. L., Corral Mulato S., Villela Bueno S. M., & Do Carmo Cruz Robazzi M. L. (2016). Feelings of nurses faced with death: pleasure and suffering from the perspective of psychodynamics of Dejours. Investigación Y Educación En Enfermería, 34(3). Geraadpleegd op 9 december 2024 via https://revistas.udea.edu.co/index.php/iee/article/view/325705
Drijkoningen, H. (2018). Help! Palliatieve sedatie. Wat nu? [Eindwerk]. Lier: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Engel, M., Van der Heide, A., Kars, M., & Teunissen, S. (2022). Effectieve communicatie: Patiënten en naasten aan het woord. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 24 (4), 24-27. https:// doi: 10.1007/s12479-022-0959-9
Expertisecentrum Palliatieve Zorg LUMC. (s.a.). Handreiking voor zorgprofessionals en vrijwilligers [Brochure]. Geraadpleegd op 16 december 2024 via https://palliaweb.nl/getmedia/691f9ed8-2299-413d-ab45-59af08c0def1/1501…
Goepfert, M., Liebl, P., Herth, N., Ciarlo, G., Buentzel, J., & Huebner, J. (2017). Aroma oil therapy in palliative care: a pilot study with physiological parameters in conscious as well as unconscious patients. Journal of cancer research and Clinical Oncology, 142 (10), 2123-2129. https:// doi: 10.1007/s00432-017-2460-0
Groen, L. (2012). Muziek als instrument in de palliatieve zorg. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 14 (1), 16-17. https:// doi: 10.1007/s12479-012-0010-7
Hamel, M. (2021). Wanneer zet je (geen) palliatieve sedatie in?. Nursing challenge, 27 (7-8), 25-25. https:// doi: 10.1007/s41193-021-0108-6
Ispahan. (s.a.). Rouwzorg. Ispahan [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.ispahan.be/informatie/rouwzorg
Kaethoven, S., Michiels, L., & Claessens, J. (2024). Familieparticipatie in terminale zorg bij ouderen, informatie verlenen aan naasten van de terminale patiënt [Eindwerk]. Turnhout: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde.
Kellens, P. (2022). De waakdoos: ondersteuning van wakende naasten. Multidisciplinair tijdschrift over palliatieve zorgen, 24, 17-19. https:// doi: 10.1007/s12479-022-0931-8
Kort Nieuws. (2022). Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 24, 5-6. https:// doi: 10.1007/s12479-021-0925-y
Kustermans, E., Machielsen, K., & Verstricht, E. (2012). Palliatieve sedatie: De begeleiding van familie door verpleegkundigen onder de loep genomen [Eindwerk]. Turnhout: Katholieke Hogeschool Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
LEIF. (2024). Euthanasiewet in een notendop. LEIF [Website]. Geraadpleegd op 14 november 2024 via https://leif.be/vragen-antwoorden/euthanasiewet-in-een-notendop/
LEIF. (2024). Negatieve wilsverklaring. LEIF [Website]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://leif.be/voorafgaande-zorgplanning/negatieve-wilsverklaring/
Lüers, J. (2023). Hoe herken je een naderende dood?. Leef.nl [Website]. Geraadpleegd op 12 december 2024 via https://www.leef.nl/kennisbank/naderende-dood#intro-title-herp
Marissens, B. (2011). Palliatieve zorgen en euthanasie: Impact op de hulpverlener [Eindwerk]. Lier: Katholieke Hogeschool Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Massagetherapie Dichterbij. (2020). Zorgmassages voor ouderen. Massagetherapie Dichterbij [Website]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://massagetherapie-dichterbij.nl/behandelingen/zorgmassages-voor-o…
Meertens, M. (2015). Leven in trage tijd: Ondersteuning van de naasten tijdens het waken. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 17(1), 20-21. Bohn Stafleu van Loghum. https:// doi: 10.1007/s12479-015-0017-y
Mensura. (2020). Compassion fatigue of compassiemoeheid in 5 vragen. Mensura [Website]. Geraadpleegd op 25 november 2024 via https://www.mensura.be/nl/blog/compassion-fatigue-5-vragen#:~:text=Als%…
Mertens, J. (2022). De kracht van communicatie binnen palliatieve zorg. Verpleegkundige aandachtspunten bij het begeleiden van familie en patiënt [Eindwerk]. Lier: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://eu.alma.exlibrisgroup.com/view/action/uresolver.do?operation=re…
Michiels, L., Kaethoven, S., & Claessens, J. (2024). Familieparticipatie in terminale zorg bij ouderen, informatie verlenen aan naasten van de terminale patiënt [Eindwerk]. Turnhout: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Missing You. (s.a.). Ik ken iemand die rouwt. Missing You [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.missingyou.be/ik-ken-iemand-die-rouwt/
Overlijdensaangifte. (s.a.). Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 11 januari 2025 via https://www.vlaanderen.be/overlijdensaangifte
Over palliatieve zorg. (2023). Jou lijf , jou leven. Over palliatieve zorg [Website]. geraadpleegd op 5 december 2024 via https://overpalliatievezorg.nl/naasten/wensen
Over palliatieve zorg. (2024). Nazorg. Over palliatieve zorg [Website]. Geraadpleegd op 11 januari 2025 via https://overpalliatievezorg.nl/naasten/nazorg
Over palliatieve zorg. (2024). Palliatieve sedatie. Over palliatieve zorg [Website]. Geraadpleegd op 4 oktober 2024 via https://overpalliatievezorg.nl/keuzes/palliatieve-sedatie?gad_source=1&…
Over palliatieve zorg. (2023). Stervensfase. Over palliatieve zorg [Website]. Geraadpleegd op 18 november 2024 via https://overpalliatievezorg.nl/zorg-en-hulp/stervensfase
Palliaguide. (2021). Palliatieve sedatie. Palliaguide. [Website]. Geraadpleegd op 14 december 2024 via https://palliaguide.nl/#!/projects/4/tree/56
Palliatief Netwerk Arrondissement Turnhout. (s.a.). Rouwzorg. Palliatief Netwerk Arrondissement Turnhout [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.pnat.be/lege-pagina11/#:~:text=Rouw%20ontstaat%20na%20een%2…
Palliatief Netwerk Arrondissement Turnhout. (s.a.). Wat is palliatieve zorg?. Palliatief Netwerk Arrondissement Turnhout [Website]. Geraadpleegd op 16 oktober 2024 via https://www.pnat.be/lege-pagina5/
Palliatieve Zorg Vlaanderen. (s.a.). Euthanasie. Palliatieve Zorg Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 16 oktober 2024 via https://palliatievezorgvlaanderen.be/patient-mantelzorger/wat-kan-ik-ze…;
Palliatieve Zorg Vlaanderen. (s.a.). Pijn- en symptoomcontrole en palliatieve sedatie. Palliatieve Zorg Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 18 november 2024 via https://palliatievezorgvlaanderen.be/patient-mantelzorger/wat-kan-ik-ze…
Palliatieve Zorg Vlaanderen. (2021). Richtlijn Vroegtijdige Zorgplanning. Palliatieve Zorg Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 30 oktober 2024 via https://palliatievezorgvlaanderen.be/wp-content/uploads/2021/07/richtli…
Palliatieve Zorg Vlaanderen. (s.a.). Vertrouwenspersoon en vertegenwoordiger. Palliatieve Zorg Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://palliatievezorgvlaanderen.be/zorgverlener/tools-en-documentatie…
Palliaweb. (s.a.). De praktische kant rondom palliatieve sedatie. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 28 november 2024 via https://palliaweb.nl/getmedia/4e8cc5c9-ec58-4849-8bd6-c0e9b23e6728/Prak…
Palliaweb. (2022a). Medicatie. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 18 november 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/palliatieve…;
Palliaweb. (2012). Palliatieve sedatie. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 14 november 2024 via https://palliatievezorgvlaanderen.be/wp-content/uploads/2021/07/richtli…
Palliaweb. (2022b). Palliatieve sedatie. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 4 oktober 2024 via https://palliaweb.nl/getmedia/d5e95f5f-91a1-49d3-b7a2-a7ac3ba61d86/9210…
Palliaweb. (2024). Proactieve zorgplanning. Palliaweb [Website]. Geraadpleegd op 14 december 2024 via https://palliaweb.nl/zorgpraktijk/proactieve-zorgplanning
Palliaweb. (2023). Richtlijn zorg in de stervensfase. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 18 november 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/stervensfase
Palliaweb. (2024). Rouw bij de nabestaanden. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 11 januari 2025 via https://overpalliatievezorg.nl/naasten/rouw-bij-nabestaanden
Palliaweb. (2017). Symptoommanagement. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 24 november 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/algemene-pr…
Palliaweb. (2018a). Voeding en vocht. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 24 november 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/ileus/voedi…
Palliaweb. (2018b). Zingeving en spiritualiteit in de palliatieve zorg. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 5 december 2024 https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/zingeving-e…
Palliaweb. (2022c). Zorg voor naasten. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 18 november 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/palliatieve…
Palliaweb. (2022d). Zorg voor zorgverleners. Pallialine [Website]. Geraadpleegd op 9 december 2024 via https://palliaweb.nl/richtlijnen-palliatieve-zorg/richtlijn/palliatieve…
Pharos. (2017). Voorlichting over palliatieve zorg aan mensen met een migratieachtergrond: Lessen uit gesprekken over leven en dood. Pharos [Website]. Geraadpleegd op 12 december 2025 file:///C:/Users/bleuw/Downloads/lessen_uit_gesprekken_over_leven_en_dood.pdf
Pijpers, S., & De Bot., C. (2021). Nazorg tijdens corona: Zorg houdt niet op na overlijden. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 23(5), 22-24. https:// doi: 10.1007/s12479-021-0900-7
Psyned. (s.a.). Rouwverwerking. Psyned [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.psyned.nl/rouwverwerking/?_gl=1*1pboutx*_up*MQ..&gclid=Cj0K…
Pun, J., Chow, J., Fok, L., & Cheung, K. (2023). Role of patient’s family members in end-of-life communication: an integrative review. BMJ open, 13(2). https:// doi: 10.1136/bmjopen-2022-067304
Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering. (s.a.). Palliatief forfait. Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering [Website]. Geraadpleegd op 30 oktober 2024 via https://www.riziv.fgov.be/nl/thema-s/verzorging-kosten-en-terugbetaling…
RNAO. (2020). A palliative approach to care in the last 12 months of life. RNAO [Website]. Geraadpleegd op 30 oktober 2024 via https://rnao.ca/sites/rnao-ca/files/bpg/PALLATIVE_CARE_WEB.pdf
Rouwen hoe doe je dat? –10 tips voor het omgaan met verlies en rouw. (s.a.). Rouwbehandeling.nl [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://rouwbehandeling.nl/nieuws/rouwen-hoe-tips-rouwverwerking/
Rouw en Verlies Vlaanderen. (2025). Overzicht activiteiten. Rouw en Verlies Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 13 januari 2025 via https://www.rouwenverliesvlaanderen.com/activiteiten/
Van Asch, S. (2017). Palliatieve sedatie: effect en misverstanden [Eindwerk]. Mechelen: Thomas More. Bachelor in de Verpleegkunde. https://network.limo.libis.be/discovery/fulldisplay?docid=alma999297477…
Van der Hooft-Bimmel, M. (2012). Ervaring van verpleegkundigen met spiritualiteit. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 2, 27-27. https:// doi: 10.1007/s12479-012-0035-y
Van Gelder, T., Van Offenwert, G., & Verhoeven, S. (2019). Ondraaglijk lijden begeleiden: De rol van de verpleegkundige doorheen het euthanasieproces [Eindwerk]. Turnhout: Katholieke Hogeschool Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Van Heerbeek, L., Lauwers, A., Van Rooij, A. (2021). Vroegtijdige zorgplanning in het kader van palliatieve zorg bij chronisch zieken patiënten in de ziekenhuissetting. De rol van de verpleegkundigen [Eindwerk]. Turnhout: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde.
https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Van Rooy, R. (2021). Levenseinde in België: Verpleegkundigen als sleutelfiguur [Eindwerk]. Lier: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://repository.teneo.libis.be/delivery/DeliveryManagerServlet?dps_p…;
Van Sprundel, M. (2022). Moeilijke keuzes in de stervensfase: Meebewegen en bijschijnen. Nursing, 28, 18-25. https://link-springer-com.k.thomasmore.e-bronnen.be/article/10.1007/s41…
Van Trigt, I., Boddaert, M., Van Meggelen, M., Woldberg, H., Fransen, H., Raijmakers, N. et al. (2018). Meetinstrumenten in de palliatieve zorg [Brochure]. Integraal kankercentrum Nederland. Geraadpleegd op 24 november 2024 via https://palliaweb.nl/getmedia/06119577-30c1-4b41-95c8-e5646546b0af/meet…
Van Zwijdam, K., & Smits, E. (2013). Massage bij ongeneeslijk zieken. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 15, 18-20. https:// doi: 10.1007/s12479-013-0098-4
Verkuylen, M. (2022). Multidisciplinair team door de wijk: Samen op de fiets. Pallium: tijdschrift over palliatieve zorg, 24, 16-17. https://link-springer-com.k.thomasmore.e-bronnen.be/article/10.1007/s12479-022-0995-5#Sec2
Vermorgen, M., Vandenbogaerde, I., Van Audenhove, C., Hudson, P., Deliens, L., Cohen, J. et al. (2021). Are family carers part of the care team providing end-of-life care? A qualitative interview study on the collaboration between family and professional carers. Palliative medicine, 35(1), 109-119. Geraadpleegd op 9 december 2024 via https://doi.org/10.1177/0269216320954342
Wapenaar, J. (2023). Richtlijn delier palliatieve fase herzien: Wees alert op voortekenen. Nursing, 29, 18-23. https://link-springer-com.k.thomasmore.e-bronnen.be/article/10.1007/s41…
Willemsen, M. (2023). Palliatieve zorg. Tijdschrift voor praktijkondersteuners en praktijkverpleegkundigen [Website]. Geraadpleegd op 30 oktober 2023 via https://www.tvpo.nl/magazine-artikelen/palliatieve-zorg
Wuyts, J. (2023). Aromatherapie in de verpleegkundige zorg: meer dan een geur [Eindwerk]. Lier: Thomas More Kempen. Bachelor in de Verpleegkunde. https://kempen.thomasmore.limo.libis.be/discovery/fulldisplay?docid=alm…;
WZC Prinsenhof.(2020). Speciale herdenking overledenen WZC Prinsenhof. WZC Prinsenhof [Website]. Geraadpleegd op 11 maart 2025 via https://www.internetgazet.be/beringen/speciale-herdenking-overledenen-w…
Zitvast, H. (2014). Hoe voorkom je misverstanden over palliatieve sedatie?. Bijzijn XL, Vol. 7 (5), p.16-17. https://link-springer-com.k.thomasmore.e-bronnen.be/article/10.1007/s12…
ZonMw. (2023). Rouw- en nazorg. ZonMw [Website]. Geraadpleegd op 16 december 2024 via https://www.zonmw.nl/nl/artikel/rouw-en-nazorg
ZonMw. (2023). Rouwzorg volgens het Kwaliteitskader Palliatieve zorg Nederland. ZonMw [Website]. Geraadpleegd op 16 december 2024 via https://www.zonmw.nl/nl/artikel/rouwzorg-volgens-het-kwaliteitskader-pa…
ZonMw. (2022). Zorgverleners krijgen training en handvatten om gesprek over zingeving aan te gaan. ZonMw [Website]. Geraadpleegd op 5 december 2024 via https://www.zonmw.nl/nl/artikel/zorgverleners-krijgen-training-en-handv…
Zorgnet-Icuro. (2012). Palliatieve sedatie. Zorgnet-Icuro [Website]. Geraadpleegd op 14 november 2024 via https://www.zorgneticuro.be/sites/default/files/ethischadvies16.pdf
Zorg voor beter. (2024). Palliatieve zorg. Zorg voor beter [Website]. Geraadpleegd op 16 oktober 2024 via https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/palliatieve-zorg
Zorg voor beter. (2024). Rapporteren. Zorg voor beter [Website]. Geraadpleegd op 24 november 2024 via https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/werken-met-het-zorgdossier/hoe-wer…
Zorg voor beter. (2024). Vier fasen van palliatieve zorg. Zorg voor beter [Website]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/palliatieve-zorg/hoe-verleen-je-pa…
Zorg voor beter. (2022). Wat is palliatieve sedatie?. Zorg voor beter [Website]. Geraadpleegd op 8 november 2024 via https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/palliatieve-zorg/laatste-levensfas…;
Zuster Jansen. (s.a.). Terminal fase herkennen. Zuster Jansen [Website]. Geraadpleegd op 14 december 2024 via https://www.zusterjansen.nl/blog/terminale-fase-herkennen/
