Hoe Napoleon ons land ook na zijn val in de ban hield
Een bijzonder fenomeen
In 1815 ging Napoleon bij Waterloo definitief ten onder en zes jaar later stierf hij in ballingschap op het eiland Sint-Helena. Dat maakte echter geen einde aan zijn mythe; integendeel, ze werd veel omvangrijker dan ze tijdens het leven van de keizer ooit was geweest. Die Napoleontisch mythe was en is een uniek fenomeen dat ook het negentiende-eeuwse België niet onberoerd liet. Tussen 1815 en 1831, het ontstaan van het nieuwe koninkrijk, kwam nostalgie voor Napoleon en zijn bewind op verschillende manieren tot uiting.
Naast de Napoleontische mythe bestond in die periode namelijk ook het bonapartisme. Deze stroming streefde het herstel van de Bonaparte-dynastie na en was dus eerder een politieke beweging dan een persoonlijkheidscultus. Toch leken mythe en bonapartisme vaak hard op elkaar, zeker toen waarnemers nog geen onderscheid maakten tussen de twee.
Een nieuwe orde
Toen Napoleon in 1815 werd verslagen, leek zijn reputatie sterk beschadigd. Dat duurde echter niet lang, want al in hetzelfde jaar kwamen vanuit vooral het leger en het bestuursapparaat signalen van blijvende gehechtheid aan het Keizerrijk. Dat bonapartisme werd al gauw aangevuld met de Napoleontische mythe, die door talloze veteranen uit de Grande Armée werd verspreid over de bevolking. De regering van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, waar het latere België vijftien jaar toe behoorde, was op de hoogte van die sentimenten maar deed niet aan repressie. Ze was namelijk afhankelijk van napoleontische militairen en bestuurders en koos daarom voor een zogenaamde vergeetpolitiek om de rust te bewaren.
Prinselijke intriges
In de eerste jaren van het Verenigd Koninkrijk was het bonapartisme sterk aanwezig in de aanwezigheid van Franse bannelingen in Brussel. Zij waren gevlucht voor de vervolgingen van de Bourbons in hun thuisland en een thuis gevonden in de erg francofiele hoofdstad van de Zuidelijke Nederlanden. Ze beraamden verschillende complotten om aan Napoleon verwante figuren op de Franse troon te krijgen en kregen daarbij opvallende steun van prins Willem, de zoon van de Nederlandse koning. Die connectie leidde van het ene internationale schandaal tot het andere. Zo kwam de Nederlandse vergeetpolitiek onder druk te staan, maar toch bleef de overheid vrij tolerant voor de napoleontische gevoelens in het Zuiden.
Aangetrokken teugels
Daar kwam een einde aan in 1818, toen de dader van een mislukte aanslag op de hertog van Wellington in Parijs uit de Zuidelijke Nederlanden bleek te komen. De Nederlandse overheid ging een strakker beleid voeren om zulke incidenten te vermijden. Bonapartistische complotten werden nog steeds beraamd maar een voor een werden ze ontdekt en bestraft door een veel wantrouwerige regering. Zo mislukte een plan van enkele Zuid-Nederlanders om de tsaar van Rusland te ontvoeren en hem te dwingen om Napoleon uit zijn ballingschap te laten terugkeren. Aan de periode van samenzweringen kwam in 1821 een einde omwille van twee redenen. Prins Willem besloot zich niet langer in te laten met zijn bedenkelijke contacten en Napoleon stierf op 5 mei aan een slepende ziekte. Het was een grote klap voor het bonapartisme, dat enkele jaren ging liggen.
De mythe in opmars
Na Napoleons dood begon zijn mythe aan een enorme groei. Ze kwam tot uiting in literatuur, liederen, theater, schilderkunst en vele andere domeinen. Bijzonder voor België waren de zogenaamde Napoleonistenbonden. Die bonden waren verenigingen voor Napoleons veteranen, waarin ze elkaar konden ondersteunen maar ook hun blijvende bewondering voor de keizer konden delen. Voor de overheid waren zulke uitingen heel wat onschuldiger dan de vele complotten uit de beginjaren van het koninkrijk, en dus liet ze de teugels weer wat losser.
Onafhankelijkheid
Zowel mythe als bonapartisme kwamen weer op de voorgrond bij de Belgische revolutie in 1830. In de straten van de grootsteden werd Napoleons naam gescandeerd en verschillende leiders van de omwenteling waren gekend voor hun bonapartistische overtuigingen. Het meest expliciet werd de herinnering aan Napoleon gebruikt in 1831, toen het nieuwe land België een koning zocht. Een van de populairste kandidaten was Auguste de Leuchtenberg, een kleinzoon van Joséphine de Beauharnais, Napoleons eerste echtgenote. In de pers, op straat en zelfs in het theater werd die man gepresenteerd als de juiste kandidaat wegens zijn verwantschap met de “grote man”, het “genie”, Napoleon. Hij werd uieindelijk geen koning, maar de kwestie is tekenend voor Napoleons blijvende aanwezigheid in de Belgische herinnering. Dat gold evenzeer voor de Nederlandse dynastie. Koning Willem liet zich in 1840 het volgende ontvallen: “In de crisistoestand waarin Europa zich bevindt heeft het een nieuwe Napoleon nodig, een dictator die sterk genoeg is om de regeringen te beschermen.” Napoleon bleef begeesteren, ook bij zijn tegenstanders.
Besluit
De studie naar persoonlijkheidscultus is vandaag erg relevant. Ook vandaag tonen leiders als Trump en Poetin de kracht van zo’n cultus, die voorbijgaat aan ambtstermijnen en zelfs de levensduur van de figuur in kwestie. Napoleon is er misschien wel het beste voorbeeld van. In België, maar ook in andere landen en zelfs continenten leefde zijn mythe voort in verhalen, kunst en politiek. Toen zijn neef, de latere keizer Napoleon III, in 1848 de Franse presidentsverkiezingen won, was dat volgens een historicus “the magic of the name”. Napoleons mythe was dan wel vooral een fenomeen van de negentiende eeuw, maar de kracht van een naam en van een mythe is er een van alle tijden.
Bibliografie
Bibliografie
Bronnen
Gedrukte bronnen
Eaton, Charlotte A. en Bell, Edward. Waterloo Days: The Narrative of an Englishwoman Resident at Brussels in June 1815. Salt Lake City: Project Gutenberg, n.g.
Hills, Robert. Sketches in Flanders and Holland: with some account of a tour through parts of those countries shortly after the battle of Waterloo. Londen: J. Haines and J. Turner, 1816.
Lorquet, Hubert Louis. Napoléon, poème en dix chants. Brussel: Lacrosse, 1824.
Montholon, Charles T. Récits de la captivité de l’Empereur Napoléon à Sainte-Hélène. Parijs: Paulin, 1847.
Robertson, J.W. The Life and Campaigns of Napoleon Bonaparte from his birth down to his departure for St. Helena. Newcastle upon Tyne: Mackenzie and Dent, 1815.
Scott, John. Paris revisited in 1815 by way of Brussels, including a walk over the field of battle at Waterloo, by John Scott… Londen: Longman, Hurst, Rees, Orme and Brown, 1816.
Smithers, Henry. Observations made during a residence in Brussels and several tours through the Netherlands, comprising Ostend, Bruges, Ghent, Antwerp, Malines and Brussels. Brussel: British Press, n.d.
Southey, Robert. The Poet’s Pilgrimage to Waterloo. Londen: W. Pople, 1816.
Van Hasselt, André. Primevères. Brussel: Louis Hauman & Cie, 1834.
Zelfstandige bronnenuitgaven
Cour d’appel de Bruxelles, Un complot bonapartiste à Bruxelles en 1818. Wetenschappelijke uitgave door C; Pholien. Leuven: Impr. Administrative, 1949.
Hous, Jan Baptist. Leuvense kroniek. Wetenschappelijke uitgave door C. Terlinden en J. De Kempeneer. Tienen: Ripova, 1991.
Mercer, Alexandre Cavalié. Journal de la campagne de Waterloo. Wetenschappelijke uitgave door Maxime Valère. Parijs: Plon, 1933.
Frye, William. After Waterloo, reminiscences of European travel, 1815-1819. Wetenschappelijke uitgave door Salomon Reinach. Londen: W. Heinemann, 1908.
Niet-zelfstandige bronnenuitgaven
Colenbrander, Herman Theodoor, red. Gedenkstukken der algemene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. 7: Vestiging van het Koninkrijk, 1813-1815.’s- Gravenhage: Nijhoff, 1914.
Colenbrander, Herman Theodoor., red. Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. 8: Regeering van Willem I, 1815-1825/. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1915.
Colenbrander, Herman Theodoor., red. Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. 9: Regeering van Willem I, 1825-1830. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1916.
Colenbrander, Herman Theodoor., red. Gedenkstukken der algemeene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840. 10: Regeering van Willem I, 1830-1840. ’s-Gravenhage: Nijhoff, 1918.
Kranten
Journal des Flandres, 1831.
L’Ancien courrier des Pays-Bas, 1831.
Le Belge, 1826-1831.
Le Catholique des Pays-Bas, 1823-1827.
Le Courrier des Pays-Bas, 1821-1830.
Le Courrier de la Meuse, 1821-1831.
L’Emanicaption, 1830-1831.
Le Journal de la Belgique: pièces officielles et nouvelles des Armées, 1815-1831.
Le Politique, 1831.
Literatuur
Artikels
Alexander, R.S. “The Hero as Houdini: Napoleon and 19th- century Bonapartism”. Modern & Contemporary France 8, nr. 4 (2000), 457-67.
Day, Barbara Ann. “Political Dissent and Napoleonic Representations during the Restoration Monarchy”. Historical Reflections 19, nr. 3 (1993): 409-32.
Dechamps, Jules. “Etudes sur la formation de la légende de Napoléon: en Belgique avec les Anglais après Waterloo”. Revue de littérature comparée 10 (1930): 262-81.
Dechamps, Jules. “Etudes sur la formation de la légende de Napoléon: en Belgique avec les Anglais après Waterloo (suite et fin)”. Revue de littérature comparée 10 (1930): 406-38.
Dechamps, Jules. “Le Prince d’Orange admirateur de Napoléon”. Revue de littérature comparée 15 (1935): 519-520.
Decherf, Jean-Baptiste. “Napoleon and the Poets: The Poetic Origins of the Concept of Charisma. Studies in ethnicity and nationalism 10, nr. 3 (2010-12), 362-376.
Goldsmith, Benjamin E. en Moen, Lars J.K. “The Personality of a Personality Cult? Personality Characteristics of Donald Trump’s Most Loyal Supporters”. Political Psychology 46, nr. 1 (2025): 225-43.
Hazareesingh, Sudhir. “Memory, Legend and Politics: Napoleonic Patriotism in the Restoration Era”. European journal of political theory 5, nr. 1 (2006): 71-84.
Hicks, Peter. “Post Waterloo: Napoleon’s clandestine messages”. Napoleonica. La revue 37, nr. 2 (2020): 25-46.
Holmgård Sundahl, Anne-Mette. “Personality Cult or a Mere Matter of Popularity?”. International Journal of Politics, Culture and Society 36, nr. 4 (2023): 431-58.
Karsten, E.H. “Fransche uitgewekenen in het Koningrijk der Vereenigde Nederlanden”. Vaderlandsche Letteroefeningen, 105 (1865): 65-87.
Kohn, Hans. “Napoleon and the Age of Nationalism”. The Journal of modern history 22, nr. 1 (1950), 21-37.
Lemmens, Wim. “Het ontluikend liberalisme: Franse migranten, hun netwerken en journalistieke activiteiten in de Zuidelijke Nederlanden (1815-1820)”. Revue belge de philologie et d’histoire 89 (2011): 1165-1191.
Lemmens, Wim. “‘Une terre hospitalière et libre’? Franse migranten tussen restaratie en revolutie in het Brussem van Willem I (1815-1830)”. De Negentiende Eeuw 36, nr. 4 (2012): 263-284.
O’Flaherty, Kathleen. “The Genesis of the Napoleonic Legend”. Studies (Dublin) 58, nr. 231 (1969), 256-66.
Reyes, Antonio. “I, Trump: The cult of personality, anti-intellectualism and the Post-Truth era”. Journal of Language and Politics 19, nr. 6 (2020): 869-93.
Rosenshield, Gary. “Crime and Punishment, Napoleon, and the Great Man Theory”. The Journal of the International Dostoevsky Society 23 (2020), 78-104.
Soubigou, Gilles. “French Portraits of Byron, 1824-1880”. Byron Journal 36, nr. 1 (2008): 45-55.
Stengers, Jean. “Sentiment national, sentiment orangiste et sentiment français à l’aube de notre indépendance”. Revue belge de philologie et d’histoire 29, nr. 1 (1951): 61-92.
Artikels in een naslagwerk
“Hasselt, André Henri van”. In Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 9, onder redactie van P.C. Molhuysen en P.J. Blok. Leiden: Sijthoff, 1933.
Monografieën
Aerts, Remieg en Deneckere, Gita. Het (on)verenigd Koninkrijk, 1815-1830>2015: een politiek experiment in de Lage Landen. Rekkem: Ons Erfdeel, 2015.
Augustin-Thierry, A. Le tragédien de Napoléon: François-Joseph Talma. Parijs: Albin Michel, 1942.
Bertaud, Jean-Paul, Forrest, Alan en Jourdan, Annie. Napoléon, le monde et les Anglais: guerre des mots et des images. Parijs: Autrement, 2004.
Beyen, Marnix. De taal van de geschiedenis: hoe historici lezen en schrijven. Leuven: Universitaire Pers, 2019.
Bluche, Frédéric. Le bonapartisme. Parijs: PUF, 1981.
Bluche, Frédéric. Le bonapartisme: aux origins de la droite autoritaire (1800-1850). Parijs: Nouvelles Editions Latines, 1980.
Bordes, Philippe. Jacques- Louis David: empire to exile. New Haven: Yale University Press, 2005.
Bronne, Carlo. L’amalgame: la Belgique de 1814 à 1830. Brussel: Goemaere, 1948.
Carlyle, Thomas. On heroes, hero-worship and the heroic in history. Londen: Chapman, 1841.
Couvreur, Hector. Le drame belge de Waterloo. Brussel: Brepols, 1959.
Dallas, Gregor. 1815: The Road to Waterloo. Londen: Pimlico, 2001.
De Maesschalck, Edward. Het strijdtoneel van Europa, 1648-1815: De Zuidelijke Nederlanden onder Spaans, Oostenrijks en Frans bewind. Antwerpen: Davidsfonds, 2019.
De Bens, Els. De pers in België: het verhaal van de Belgische dagbladpers gisteren, vandaag en morgen. Tielt: Lannoo, 2001.
De Graaf, Beatrice. Tegen de terreur: hoe Europa veilig werd na Napoleon. Amsterdam: Prometheus, 2019.
Delderfield, Ronald Frederick. Napoleon’s Marshals. New York: Cooper Square Press, 1962.
De Vos, Luc e.a. Waterloo 1815: De val van Napoleon. Leuven: Davidsfonds, 2015.
Dumont, Francis. L’irrédentisme français en Wallonie de 1814 à 1831. Charleroi: Institut Jules Destrée, 1965.
Duvivier, Paul. L’exil de Cambacérès à Bruxelles. Brussel: Maurice Lamertin, 1923.
Dwyer, Philip. Napoleon and Europe. Harlow: Longman, 2001.
Dwyer, Philip. Napoleon: passion, death and resurrection 1815-1840. Londen: Bloomsbury Publishing, 2019.
Fourmestreaux, Paul de. Les napoléonistes: la Société belge philantropique des Anciens frères d’armes de l’Empire français à Gand, 1841-1873/ par P. de Fourmestreaux. Brussel: Impr. Médicale et scientique, n.g, 1936.
Hasquin, Hervé. België onder het Frans bewind 1792-1815. Brussel: Gemeentekrediet, 1993.
Hazareesingh, Sudhir. The Legend of Napoleon. Londen: Granta Books, 2004.
Hazareesingh, Sudhir. The Saint-Napoleon: celebrations of sovereignty in nineteenth-century France. Cambridge (Mass.): Harvard university, 2004.
Hobsbawm, Eric J.E. The age of revolution: Europe 1789-1848. Londen: Wiedenfeld, 1962.
Janssens, Jeroen. De helden van 1830: alle feiten en mythes. Antwerpen: Meulenhoff/Manteau, 2005.
Judo, Frank e.a. Belg en Bataaf: de wording van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Antwerpen: Polis, 2016.
Lok, Matthijs. Windvanen: Napoleontische bestuurders in de Nederlandse en Franse Restauratie (1813-1820). Amsterdam: Bakker, 2009.
Koch, Jeroen. Koning Willem I: 1772-1843. Amsterdam: Boom, 2013.
Koch, Jeroen. Oranje in revolutie en oorlog: een Europese geschiedenis 1772-1890. Amsterdam: Boom, 2018.
Lok, Matthijs. Windvanen: Napoleontische bestuurders in de Nederlandse en Franse Restauratie (1813-1820). Amsterdam: Bakker, 2009.
Luyckx, Theo. Politieke geschiedenis van België. Amsterdam: Elsevier, 1978.
Markham, Felix. Napoleon. New York: Penguin Group, 2010.
Olcina, José. L’opinion publique en Belgique entre 1812 et 1814: les Belges face à l’écroulement de l’Empire (Brussel: Académie royale de Belgique. Classe des lettres, 2014).
Pisch, Anita. The personality cult of Stalin in Soviet posters, 1929-1953: archetypes, inventions and fabrications. Acton: Australian National University Press, 2016.
Rademakers, Anna. Moederstad en Vaderland: Nationale identiteit en lokale trots in de schilderswereld van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden (1815-1839). Hilversum: Uitgeverij Verloren BV, 2020.
Roberts, Andrew. Napoleon & Wellington. Londen: Weidenfeld & Nicolson, 2001.
Smith, William H.C. The Bonapartes: The History of a Dynasty. Londen: Bloomsbury Publishing, 2007.
Sperber, Jonathan. Revolutionary Europe, 1780-1850. Harlow: Longman, 2000.
Thielemans, Marie-Rose. Goswin, baron de Stassart, 1780-1854: politique et franc-maçonnerie. Brussel: Académie royale de Belgique, 2008.
Tulard, Jean. Le mythe de Napoléon. Parijs: Colin, 1971.
Tulard, Jean. Napoleon: The Myth of the Saviour. Londen: Weidenfeld & Nicolson, 1984.
Van Zanten, Jeroen. Koning Willem II: 1792-1849. Amsterdam: Boom, 2013.
Verdonck, Erik. De Rodenbachs: vechters en verzoeners. Kalmthout: Pelckmans, 2023.
Welten, Joost. Dansen rond de troon van Willem I: de hoven in Den Haag en Brussel 1813-1830. Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2023.
Wils, Lode. Van Clovis tot Happart: de lange weg van de naties in de Lage Landen. Leuven: Garant, 1992.
Witte, Els. Belgische republikeinen: Radicalen tussen twee revoluties (1830-1850). Kalmthout: Uitgeverij Polis, 2020.
Witte, Els. De constructie van België 1828-1847. Leuven: LannooCampus, 2006.
Witte, Els. Het verloren koninkrijk: het harde verzet van de Belgische orangisten tegen de revolutie 1828-1850. Antwerpen: De Bezige Bij, 2014.
Witte, Els. Politieke geschiedenis van België van 1830 tot heden. Antwerpen: Standaard, 2010.
Zamoyski, Adam. De fantoomterreur: revolutiedreiging en de onderdrukking van de vrijheid 1789-1848. Amsterdam: Uitgeverij Balans, 2015.
Zamoyski, Adam. Holy Madness: Romantics, Patriots, and Revolutionaries, 1776-1871. Londen: Weidenfeld & Nicolson, 2020.
Redactiebundels
Anseeuw, Henk, Anseeuw, Jan en Gevaert, Bert red. Brugge voor Napoleon: een stad onder Frans bewind, 1794-1814. Gorredijk: Sterck & De Vreese, 2021.
Lok, Matthijs. ‘De cultuur van het vergeten onder Willem I’. In Taal, natievorming en cultuurbeleid onder Willem I, onder redactie van Rik Vosters en Janneke Weijermars, 2011: 61-86. Taal, natievorming en cultuurbeleid onder Willem I. (Verhandelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. Nieuwe reeks; No. 23). Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten. http://homepages.vub.ac.be/~rvosters/
Websites en databanken
“Gedenkstukken der algemene geschiedenis van Nederland van 1795 tot 1840”, Huygens Instituut, geraadpleegd op 25 mei 2025, https://resources.huygens.knaw.nl/gedenkstukken/index_html.
Peggy Noonan, “May Trump Soon Reach his Waterloo; the former president isn’t Napoleon, but there are similarities in the cults around both men”, Wall Street Journal, 6 juli 2023.
Richard Luscombe, “Trump under fire for likening himself to Napoleon amid attacks on judges”, The Guardian, 16 februari 2025.
Walter Russell Mead, “What Trump Has in Common with Napoleon; a brash outsider who knew his terrain like nobody else, he succeeded until he faced a new kind of enemy.”, Wall Street Journal, 6 mei 2020.
Posts op sociale media
Donald J. Trump, “He who saves his Country does not violate any Law.” Truth Social, 15 februari 2025, https://truthsocial.com/@realDonaldTrump/posts/114009179225169296.
