Over iets dik, bruin en vuil
- CasNeels
Iedereen kent Charleroi als de gegijzelde stad. De karkassen van oude fabrieken, ooit de motor van de stad, staan er als monumenten – of liever: als kerken – tussen de districten. Ze dragen een soort heilige stilte met zich mee, als plekken waar het gebed al lang is verstomd. De bodem onder de stad is evenzeer vermoeid: verzadigd met metalen, uitgeput en ontoegankelijk. Ondanks het stigma zoeken we binnen dit landschap naar latente waardes die een aanstoot kunnen zijn om de geschiedenis anders te lezen en zo een vervolg kunnen geven voor de gemeenschappen.
De aanwezige vegetatie is een eerste vertrekpunt. Berken, distels en grassen demonstreren hoe de natuur deze vervuilde grond langzaam terug inneemt en zelfs herstelt. Dit verhaal van een ecologisch herstel zet zich voort in een sociale verdichting van de wijken wanneer ook architectuur haar intrede doet. In de thesis Dikke dozen op gevoelige grond wordt onderzocht hoe architectuur zich kan verhouden tot de trage genezing van de bodem en ook historisch eigen blijft aan het gekende landschap van de stad. De kale, robuuste structuren – of dikke dozen - landen in het landschap zonder het te overheersen. Ze staan er niet om te imponeren, maar om te wachten.
Gevoelige gronden
Beleidsmakers proberen al decennia om dit probleem bij de hoorns te vatten maar de klassieke manieren om met postindustriële steden om te gaan – de ‘mechanische sanering’, de culturele rebranding en de herindustrialisatie – lijken weinig te luisteren naar wat er al aanwezig is. Het mechanisch saneren; dat wil zeggen: de vervuilde grond uitgegraven en opnieuw aangevuld met gezonde aarde; kost fortuinen en brengt vaak leegte. Andere sites krijgen een culturele bestemming. Wat klinkt als een mooi verhaal is vaak een manier om de plek in een nostalgisch verleden te bevriezen tot een decor zonder een werkelijk probleem te confronteren. En de herindustrialisatie, die vernieuwing belooft maar niet afgestemd is op het profiel van inwoners. Nieuwe campussen en kantoren trekken vooral pendelaars aan, terwijl de bewoners zelf niet meeprofiteren. Het resultaat zijn dure investeringen die naast de bestaande stad landen, zonder de gaten te vullen die haar dagelijks leven tekenen. Er liggen dus veel kapers op de kust met uiteenlopende begeertes maar geen van de partijen kan antwoord bieden aan de hoeveelheid van het probleem en de urgentie.
Wat als we dit fenomeen kunnen omzetten naar een infrastructurele oplossing; één die plekken opnieuw verbindt, het landschap terug doet groeien en plaats maakt voor een nieuwe economie in de stad? De stad schreeuwt niet om een golf van ingrepen maar om een andere houding. Daaruit groeit het voorstel om de gronden op natuurlijke wijze te saneren zodat ook de gemeenschap rond de plekken mee kan groeien. Buurtbewoners gebruiken de groene loofbossen, delen het werk en onderhouden het terrein. Zo wordt het ritme van de planten versneld: planten die niet langer een reinigende functie uitoefenen worden weer verwijdert en geven plaats aan een volgende generatie van kruiden, struiken en zelfs jonge bomen. Zo ontstaan er - in een periode van decennia - dense loofbossen op elke grond of strook die ooit vervuild is geraakt. We geven ze terug aan de natuur die zo lang onderdrukt is.
Dikke dozen
De architectuur verwerpt de snelheid waarmee we vandaag bouwen en onze steden plannen. Ze bevindt zich op de achtergrond om de noden van haar omgeving op te vangen. Doorheen de tijd kan de site namelijk opnieuw activiteiten verwelkomen, naargelang de graad van toxiciteit daalt. Zo verbindt de architectuur een historische trend van bouwen, de grote stalen industriehallen die ongevoelig het landschap betraden zo’n tweehonderd jaar geleden, met nieuwe middelen voor de gemeenschap. In de eerste jaren, wanneer de bodem nog herstelt, dienen de dikke dozen als tijdelijke opslag, ateliers of marktruimte. Later, wanneer de grond schoner is, kunnen ze transformeren tot woningen, werkplaatsen of gemeenschapsruimtes. De doos is geen eindbeeld, maar een kader, een infrastructuur waarin het leven zich kan ontvouwen.
In plaats van braakliggende gaten verschijnen er bossen die wortelen in voormalige fabrieksterreinen. Tussen die groene ruimtes staan de dikke dozen als neutrale dragers van activiteit. Samen vormen ze plekken die opnieuw deel uitmaken van de stad: plekken waar kinderen spelen, buren elkaar ontmoeten, kleine economie kan ontstaan en uiteindelijk ook gewoond kan worden. Het is een andere manier van denken over stadsontwikkeling: niet door snel winst te halen uit elke kavel, maar door een hechte relatie aan te gaan met de bodem onder de stad. In die zin overstijgt dit project Charleroi. Er wordt een fenomeen beschreven en aangepakt dat overal in Europa heerst, in Luik, het Ruhrgebied of Noord-Frankrijk.
Onze methode was geen klassieke ontwerpaanpak. We hebben de stad gelezen als een gelaagd landschap: door te fietsen langs kavels, kaarten te analyseren, collages te maken en historische typologieën opnieuw te bestuderen. We keken naar de hoeve, het klooster en de villa, huishoudelijke structuren waarin wonen en werken vroeger onlosmakelijk verweven waren. Die logica inspireerde ons: ook de dikke doos is geen scheiding tussen functies, maar een ruimte die meerdere levens tegelijk kan dragen. In een tijd waarin architectuur vaak wordt ingezet als icoon of marketingobject, pleiten we voor een vorm die haar kracht haalt uit leegte, robuustheid en openheid.
Maar net daar, in die lokale betrokkenheid en de arbeid die eruit voortvloeit, wint het project aan overtuiging. Vanuit die betrokkenheid kunnen districten zich ontwikkelen tot plekken van onderzoek, autonomie en praktijkkennis.
De dikke dozen brengen een ander ritme in de stad: trager, opener, minder sturend. Terwijl de natuur zich herstelt, groeit ook de gemeenschap rond deze plekken. Zo behouden de kavels hun onmisbare grootte in de stad en kan ze opnieuw deel uitmaken van het stedelijk netwerk. Misschien ligt precies daarin de toekomst van Charleroi: een stad waarin in elke wijk weer autonomie verkrijgt en waar het bos symbool staat voor zowel een sociale als een ecologische verdichting, zonder een nieuwe identiteit te dragen.
Bibliografie
Alberti, Leon Battista. De Pictura. Vol. Book II, 1435.
ANP. “Nu Nog Radioactieve Paddenstoelen in Zuid-Duitsland Na Tsjernobyl”. BNNVARA, 23 augustus 2022. https://www.bnnvara.nl/vroegevogels/artikelen/nu-nog-radioactieve-padde….
Aryal, Mahendra. “Phytoremediation Strategies For Mitigating Environmental Toxicants”. Heliyon 10, nr. 19 (3 oktober 2024): e38683. https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2024.e38683.
Sol Et Déchets en Wallonie. “BDES”. Geraadpleegd 28 april 2025. https://sol.environnement.wallonie.be/bdes.html).
Becher, Bernd, en Hilla Becher. General view of Hainaut-Sambre steel mill, Montignies-sur-Sambre, Charleroi, Belgium. 1972. Foto. Canadian Centre for Architecture,. Montréal, Canada.
“Bevolking per gemeente”. Excel, Dataset. Statbel, 2024.
Bookshop by Uro. “Spontaneous Landscapes: Matthew Gandy’s ‘Natura Urbana’”, 2 november 2022. https://www.youtube.com/watch?v=vNYfcjnNBuk.
Borret, Kristiaan. “Brussel Productieve Stad: Par Excellence of by Default?”, 2015. http://hdl.handle.net/1854/LU-7137289.
Bourgeois, Victor, en René De Cooman. Charleroi: terre d’urbanisme. Bruxelles, België: Art et technique, 1946.
Carlin, Brendon. “Unbearable Lightness: House With No Style and Blank Architecture in Japan”. Burning Farm, 31 mei 2024. https://burning.farm/essays/unbearable-lightness.
“Charleroi | Statbel”. Dataset, z.d. https://statbel.fgov.be/nl/gemeente/charleroi#dashboard1.
Chassot, Claire, Jonathan De Maeyer, Anastasia Eggers, Ciel Grommen, Pia Jacques, Carolien Lubberhuizen, Ioana Lupascu, e.a. Seasonal Matters Rural Relations: Notities uit het veld: over samenleven, rituelen en ritmes. Eindhoven, Nederland: Onamatopee Projects, 2024.
CLTB. “Het Community Land Trust model”. Community Land Trust Brussel. Geraadpleegd 8 mei 2025. https://cltb.be/nl/clt-model/.
Colmenares, Silvia. “The Plan of Equivalents.: Mat-Rooming”. VLC Arquitectura Research Journal 4, nr. 2 (oktober 2017): 55–85. https://doi.org/10.4995/vlc.2017.6953.
D.A., en D.A. “Charleroi: Une Place Au Soleil Pour Les Anciennes Aciéries Allard”. DHnet, 28 februari 2019. https://www.dhnet.be/regions/charleroi/2019/02/28/charleroi-une-place-a….
Danna-Allegrini, Brunella, en Marion Henry. “Charleroi: Slag heaps and new landscape”. Informa, nr. 12 (1 januari 2020).
De Spiegelaere, Patrick. Charleroi. 1994.
Ontwikkelgelatinezilverdruk.
FOMU. Antwerpen, Vlaanderen,
België.
Dedroog, Alexander. “Vergelijkende studie
van de financiële instrumenten
ter ondersteuning van de sanering
van brownfields”. MA thesis, Universiteit
Hasselt, 2013.
Deliege, Jean-Frédérick. “Charleroi: une
centrale photovoltaïque de 2 MWc”.
Persbericht, 25 november 202AD.
Devi, Priyanka, Anmoldeep Kaur, en
Prasann Kumar. “Phytoremediation
Of Metal Contaminated Soil
Using Energy Crops: Soil Health
Maintenance Along With Biofuel
Production”. In Bioremediation of
Emerging Contaminants from Soils,
307–33. Elsevier, 2024. https://doi.
org/10.1016/b978-0-443-13993-
2.00015-3.
Dierickx, Lauren, Olivier Goethals, en
Laura Muyldermans. “Urbis Beukenbos:
Bouwaanvraag”, 2021.
https://ldsra.be/bouwaanvraag-1-1.
Dogma. Living and Working. MIT Press,
2022.
Dogma. The Urban Villa: From Speculation
to Cooperation. Vlaams Architectuur
Instituut, 2025.
Etaamb.Openjustice.Be. Decreet van
01/03/2018 Betreffende Bodembeheer
en Bodemsanering, issued
22 maart 2018. https://etaamb.
openjustice.be/nl/decreet-van-01-
maart-2018_n2018070014.
Fiers, Evelyne, en Martin Hermy. “Technisch
Vademecum Kruidachtigen:
Harmonisch Park en Groenbeheer”.
KU Leuven Libraries. Agentschap
voor Natuur en Bos, 2013.
Furlan, Cecilia. “Unfolding Wasteland:
A Thick Mapping Approach to the
Transformation of Charleroi’s
Industrial Landscape”. In Mapping
Landscapes in Transformation:
Multidisciplinary Methods for
Historical Analysis, 131–48. Leuven
University Press, 2019. https://doi.
org/10.2307/j.ctvjsf4w6.8.
Geers, Kersten. Without Content. Keulen,
Duitsland: Verslag der Buchhandlung
Walther und Franz König, 2021.
Giudici, Maria. “Counter-planning from
the kitchen: for a feminist critique
of type”. The Journal Of Architecture,
2 november 2018. https://doi.
org/10.1080/13602365.2018.1513417.
Gorz, Andre. Critique of Economic Reason.
Londen, Verenigd Koninkrijk:
Verso, 1989.
Graft. “Vanuit regeneratieve landbouw
naar streekgebonden stedenbouw”.
Https://Www.Graft-Eu.Be/. Vlaams
Bouwmeester, 2025.
Hersey, George L., en Richard Freedman.
Possible Palladian Villas: (plus
a Few Instructively Impossible
Ones). The MIT Press, 1992.
“Herstelboerderijen 2.0: Re-integratie
op het Platteland | Vlaams Ruraal
Netwerk”, 1 januari 2021. Geraadpleegd
18 oktober 2024. https://
www.vlaamsruraalnetwerk.be/projecten/
herstelboerderijen-20-re-integratie-
op-het-platteland.
IGRETEC. “20211008 CATCH Turbo_final.
pdf”, 8 oktober 2021. Geraadpleegd
28 oktober 2024. https://
drive.igretec.com/s/Tyo7ntbeTLqgjJb?
dir=/&openfile=true.
Interreg. “Destination Terrils”. Geraadpleegd
16 oktober 2024. https://
www.destinationterrils.eu/nl/.
Kafle, Arjun, Anil Timilsina, Asmita
Gautam, Kaushik Adhikari, Anukul
Bhattarai, en Niroj Aryal. “Phytoremediation:
Mechanisms, plant
selection and enhancement by
natural and synthetic agents”. Environmental
Advances 8 (25 februari
2022). https://doi.org/10.1016/j.
envadv.2022.100203.
Kafle, Arjun, Anil Timilsina, Asmita
Gautam, Kaushik Adhikari, Anukul
Bhattarai, Niroj Aryal “Phytoremediation:
Mechanisms, Plant
Selection And Enhancement By
Natural And Synthetic Agents”.
Environmental Advances 8 (25
februari 2022): 100203. https://doi.
org/10.1016/j.envadv.2022.100203.
“Kerncijfers 2024”, 1 oktober 2025.
https://statbel.fgov.be/nl/nieuws/
kerncijfers-2024.
Kirkwood, Niall. Manufactured Sites: Rethinking
the Post-industrial Landscape.
Taylor & Francis, 2011.
Kockelkorn, Anne, Susanne Schindler, en
Rebekka Hirschberg. Cooperative
Conditions: A Primer on Architecture,
Finance and Regulation in
Zurich Housing. gta Verlag, 2022.
Koolhaas, Rem, Bruce Mau, en OMA. “The
Generic City”. In S,M,X,XL, 1239–
64. The Monacelli Press, 1995.
Latour, Bruno. Waar Kunnen We Landen?:
politieke oriëntatie in het Nieuwe
Klimaatregime, 2018.
Lefebvre, Wim, en Erik Buyst. “Enkele
Verklaringsfactoren Voor
De Regionaal Gedifferentieerde
Industriële Ontwikkeling Van
Vlaams-Brabant Tussen 1896 En
1961.” Belgisch Tijdschrift Voor
Nieuwste Geschiedenis, nr. 37
(2007): 41–77. https://www.journalbelgianhistory.
be/nl/journal/
belgisch-tijdschrift-voor-nieuwste-
geschiedenis-2007-1-2/enkele-
verklaringsfactoren-voor.
Loos, Maxime, en Miet Lamberts. “Tewerkstelling
Van Allochtonen in De
Land- En Tuinbouw: Een Kwantitatieve
En Kwalitatieve Beschrijving
Van De Huidige Situatie”.
Departement Landbouw En Visserij,
Afdeling Monitoring En Studie. HIVA-
K.U.Leuven, 11 januari 2010.
M. Villa, Riccardo. “Free(d) time: The
spatialisation of leisure from the
XIII triennale until today”. San
Rocco, 2018. Geraadpleegd 9 maart
2025. https://www.academia.
edu/36629418/Free_d_Time_The_
Spatialisation_of_Leisure_from_
the_XIII_Triennale_until_Today.
Maïllis, Georgios, red. Charleroi: Le Projet
Métropolitain, 2022.
Maraj, Julia. “Peasant Mania: The Peasant
Home, From Reality to Idealization”.
Burning Farm, nr. 19 (april
2024). https://burning.farm/essays/
peasant-mania-.
Marić, Marija, César Reyes Nájera, David
Peleman, en Shumi Bose. “Follow
The Dirt: Worlding Soils in
Post-mining Minett”. KoozArch, 3
april 2024. Geraadpleegd 4 februari
2025. https://www.koozarch.com/
interviews/follow-the-dirt-worlding-
soils-in-post-mining-minett.
MoMa Painting and Sculpture. “Louise
Nevelson, Sky Cathedral”.
MoMa. Geraadpleegd 8 mei 2025.
https://www.moma.org/collection/
works/81006.
Nevelson, Louise. Sky Cathedral. 1958.
Sculpture. The David Geffen Galeries.
Verenigde Staten.
Burning Farm. “Never Innocent: Architecture,
Anthropology, and the
Concept of House-Type”, oktober
2023. Geraadpleegd 7 april 2025.
https://burning.farm/essays/never-
innocent.
Pandey, Vimal Chandra, en Omesh Bajpai.
“Phytoremediation: from Theory
Toward Practice”. In Phytomanagement
of Polluted Sites, 1–49. Elsevier,
2018. https://doi.org/10.1016/
b978-0-12-813912-7.00001-6.
Peleman, David. “After Charleroi, Terre
D’urbanisme: How To Build The Urban
Civilization Of Liberated Time?”
Racines Modernes de La Ville Contemporaine
: Distances Et Formes
de Réslience, 2019, 217–32. http://
hdl.handle.net/1854/LU-8624615.
Peleman, David, Bruno Notteboom, en
Michiel Dehaene. “Fragmenten Van
Een Veranderende Natuurlijke Historie
Van De Verstedelijking”. Oase
#104: Fragmenten van Een Veranderende
Natuurlijke Historie van
de Verstedelijking, nr. 104 (oktober
2019): 1–11.
Pelletier, Achille, Laure Thierrée, Morvan
Rabin, Thomas Brun, Loïc Géronnez,
Gaëlle Vialay, Julie Scandolo,
e.a. “Porte Ouest: Master Plan
Stratégique De Déploiement Industriel
Et Économique”, 23 augustus
2021.
Sol Et Déchets en Wallonie. “Pollution
Locale”, z.d. https://sol.environnement.
wallonie.be/home/sols/
autres-menaces/pollution-locale.
html.
Poulain, Michel. “Les 350 ans d’évolution
du paysage démographique de
Charleroi”. In Charleroi 1666-2016.
350 Ans d’histoire Des Hommes,
Des Techniques et Des Idées,
Mémoire de la Classe des Lettres
n°2115., 2016.
Put, Sofie. “Charleroi: Dermine Is Geen
Magnette”. Samenleving & Politiek,
oktober 2024. Geraadpleegd 27
april 2025. https://www.sampol.
be/2024/10/charleroi-dermine-isgeen-
magnette.
SPAQUE. “Qui Sommes-nous?” Geraadpleegd
6 mei 2025. https://spaque.
be/qui-sommes-nous/.
Renner, Karl, en Theodor Korner. “Der
Aufbau”. Der Aufbau. juli 1946.
Rotor. “Entangled Matter: Visitors Guide”.
Rotor, 16 oktober 2024.
Ryckewaert, Michael. Building The Economic
Backbone Of The Belgian
Welfare State: Infrastructure, Planning
and Architecture 1945-1973.
Nai Uitgevers Pub, 2011.
Shepard, Mark. Restoration Agriculture:
Real-world Permaculture for Farmers.
Acres U.S.A., 2013.
Statbel. “Situatie op de Arbeidsmarkt:
Werkgelegenheid en Werkloosheid”,
28 april 2025. Geraadpleegd
15 januari 2025. https://
statbel.fgov.be/nl/themas/census/
arbeidsmarkt/situatie-op-de-arbeidsmarkt-
werkgelegenheid-
en-werkloosheid#figures.
Smienk, Gerrit, en Johannes Niemeijer.
Palladio, the Villa and the Landscape.
Birkhauser, 2011.
Soresma nv. “Systematiek van natuurtypen
voor Vlaanderen: 13. Cultuuren
landbouwmilieus”. Vlaanderen,
z.d.
SPAQuE. “Aciérie Allard”. SPAQUE.
Geraadpleegd 16 november 2024.
https://spaque.be/realisations/
acierie-allard/.
Velt. “Successie”. Geraadpleegd 8 maart
2025. https://plantenzoeker.velt.
nu/successie.
Swinnen, Peter, red. I prefer not to. Verslag
der Buchhandlung Walther und
Franz König, 2023.
Swinnen, Peter, David Peleman, Nathan
Heindrichs, en Beatriz Van Houtte
Alonso. Red Luxembourg. 1ste ed.
Walther König, 2022.
“This Woman’s Work”. Geüpload door
Maria Shéhérazade Giudici, 23 mei
2023. Geraadpleegd 23 februari
2025. https://www.youtube.com/
watch?v=YhCketSgSJI&t=1816s.
Tsing, Anna Lowenhaupt. The Mushroom
At The End Of The World: On
the Possibility of Life in Capitalist
Ruins. Princeton University Press,
2021.
Vagman, Vincent. “Charleroi: Eléments
d’une mutation post-industrielle”.
CRISP, 1991, 7.
Valisena, Daniele. “Walking on terrils:
Ruderal ecologies and toxic heritage
in Wallonia, Belgium”. In Pathways:
Exploring the Routes of a
Movement Heritage, 264–78. White
Horse Press, 2022.
Van Olst, E.L. Uilkema, Een Historisch
Boerderij-onderzoek: Boerderij-
onderzoek in Nederland Tussen
1914-1934. Arnhem, Nederland:
Stichting Historisch Boerderij-
onderzoek, 1991.
Vandermaelen, Hans. “Stadsmeststelsels
en de historische articulatie van
het stedelijk nutriëntenvraagstuk”.
Oase #104: Het Stedelijke
Huishouden van Het Metabolisme,
oktober 2019, 113–23.
Verbeke, Pascal. “Charleroi: Opnieuw
Werk Aantrekken”. Samenleving
& Politiek, oktober 2021. Geraadpleegd
12 maart 2025. https://www.
sampol.be/2021/10/charleroi-opnieuw-
werk-aantrekken.
Verbeken, Pascal. Mijn Charleroi: Een
gids voor ontdekkingsreizigers.
Luster, 2024.
Villa, Riccardo Matteo, en Florencia
Andreola. “Free(d) Time: The
Spatialisation Of Leisure From
The XIII Triennale Until Today”.
San Rocco, 2018. Geraadpleegd 6
november 2024. http://hdl.handle.
net/20.500.12708/144443.
Ville de Charleroi. “Perspective de Développement
Urbain Version modifiée
Ville de Charleroi”. Https://Www.
Charleroi.Be/Vie-Communale/
Projet-de-Ville#670652-Le-Plan-
Genre-de-La-Ville-de-Charleroi, 11
februari 202AD.
Vittorio Aureli, Pier. “Territory: A Definition”.
Burning Farm, 10 oktober
2023. Geraadpleegd 31 maart 2025.
https://burning.farm/essays/territory.
Vliegen, Sander. “De kosteneffectiviteit
van fytoremediatie van metalen en
metalloïden: een aantal Europese
gevalstudies”. MA thesis, Universiteit
Hasselt, 2014.
Weyens, Nele, Sofie Thijs, Dirk Dubin,
Mario Clemmens, Karen Van Geert,
Miet Van Den Eeckhaut, Peter Van
Den Bossche, e.a. “Fytoremediatie:
Code van goede praktijk”. OVAM
Vlaanderen. OVAM, 1 januari 2019.
Wundram, Manfred, en Thomas Pape.
Palladio: The complete buildings.
Taschen, 2008.
Zachęta Narodowa Galeria Sztuki.
“Trouble in Paradise. Appendix”,
2021. Geraadpleegd 6 maart
2025. https://www.youtube.com/
watch?v=GRg-gs_YLEQ.
