Klimaatvluchtelingen, veiligheid en rechtvaardigheid in een opwarmende wereld

De onzichtbare vluchtelingen van de 21e eeuw

Ze oversteken geen grenzen met schoten in de rug, maar met water aan hun enkels of stof in hun longen. Klimaatvluchtelingen – mensen die hun leefgebied verlaten door droogte, overstroming of verzilting – vormen de snelst groeiende groep ontheemden ter wereld. Toch bestaat er voor hen geen enkele officiële beschermingsstatus.

In mijn masterproef onderzocht ik hoe klimaatverandering onze kijk op veiligheid verandert. Wat betekent “veiligheid” nog in een wereld waarin niet oorlog, maar het weer mensen op de vlucht jaagt? Om die vraag te beantwoorden vergeleek ik twee uitersten: Syrië, waar extreme droogte en misoogsten bijdroegen aan sociale onrust en massale migratie, en Bangladesh, waar de zee langzaam maar zeker land en levens opslokt.

Van oorlogsdreiging naar klimaatonzekerheid

Veiligheid wordt al eeuwenlang gelijkgesteld aan militaire macht en staatsgrenzen. Maar de 21e eeuw confronteert ons met een nieuw type dreiging: de klimaatcrisis. Volgens de Verenigde Naties zijn er vandaag al meer dan 20 miljoen mensen per jaar die door klimaatgerelateerde rampen moeten vluchten.

Klimaatverandering is geen verre toekomstmuziek; ze is een “dreigingsvermenigvuldiger”. Ze vergroot bestaande spanningen in samenlevingen die al onder druk staan door armoede, ongelijkheid of zwak bestuur. De vraag is niet langer of het klimaat tot conflict leidt, maar hoe kwetsbare staten reageren wanneer de natuur zelf hun bestaansbasis ondermijnt.

Syrië: droogte als lont in het kruitvat

Jaren vóór de burgeroorlog die Syrië verwoestte, trof een extreme droogte het noordoosten van het land. Tussen 2006 en 2010 mislukten oogsten, vee stierf en 1,3 miljoen boeren verlieten hun dorpen. De meeste trokken naar steden zoals Aleppo en Daraa, waar de werkloosheid opliep en sociale spanningen toenamen.

Hoewel klimaatverandering niet de enige oorzaak van de oorlog was, was ze wél de aanjager van instabiliteit in een regime dat al op barsten stond. Het Syrische voorbeeld toont hoe ecologische schokken, slecht bestuur en economische ongelijkheid samen een explosieve mix vormen.

Bangladesh: de zee als sluipende vijand

Aan de andere kant van het spectrum ligt Bangladesh, waar de dreiging traag maar onafwendbaar nadert. Het land ligt gemiddeld amper enkele meters boven zeeniveau. Door stijgende zeespiegels en verzilting verliezen miljoenen boeren hun akkers.

Anders dan in Syrië gebeurt de migratie hier geleidelijk en intern. Families verhuizen van het platteland naar steden zoals Dhaka, die daardoor overbevolkt raken. Daar wachten nieuwe gevaren: overstromingen, slechte woonomstandigheden en armoede. De klimaatverandering ontwortelt mensen dus niet alleen fysiek, maar ook sociaal.

Geen status, geen rechten

Wie vlucht voor oorlog, kan zich beroepen op het Vluchtelingenverdrag van 1951. Wie vlucht voor de zee of de droogte, heeft juridisch geen poot om op te staan. De wetgeving maakt geen onderscheid tussen iemand die zijn dorp verlaat na een bombardement en iemand die moet vertrekken omdat zijn akker door zoutwater is overspoeld.

Het VN-Mensenrechtencomité erkende in 2020 wel dat klimaatverandering het recht op leven kan bedreigen, maar een juridisch bindende status kwam er niet. Dat betekent dat miljoenen mensen letterlijk tussen wal en schip vallen: ze zijn niet veilig genoeg om te blijven, maar niet erkend genoeg om te vertrekken.

Drie brillen om veiligheid te bekijken

Om deze realiteit te begrijpen onderzocht ik drie denkkaders binnen de veiligheidsstudies:

1. Environmental Security – ziet klimaatverandering als een risico voor staten en ecosystemen.
2. Human Security – richt zich op de veiligheid van individuen en gemeenschappen.
3. Securitization Theory – analyseert hoe politici bepaalde thema’s (zoals migratie) tot veiligheidsdreiging uitroepen.

Deze drie kaders verklaren elk een deel van het verhaal, maar laten ook veel liggen. Milieuveiligheid blijft vaak staatgericht, menselijke veiligheid moralistisch maar zwak in uitvoering, en securitisatie politiek misbruikt: klimaatmigranten worden soms eerder als bedreiging dan als slachtoffers voorgesteld.

Naar een groene herdefiniëring van veiligheid

Daarom pleit ik in mijn onderzoek voor een nieuw perspectief: Green Theory. Deze benadering breekt met het idee dat alleen mensen recht hebben op veiligheid. Ze beschouwt de aarde als een levend systeem waarin menselijke en ecologische belangen onafscheidelijk zijn.

Green Theory verbindt veiligheid met klimaatrechtvaardigheid: landen die historisch de meeste broeikasgassen uitstootten, dragen ook de morele verantwoordelijkheid om klimaatontheemden te beschermen en te ondersteunen. Dat betekent: meer financiering voor adaptatie, eerlijke verdeling van lasten en het erkennen van klimaatverplaatsing als legitieme grond voor internationale bescherming.

Een nieuw veiligheidskader voor een nieuwe realiteit

Op basis van mijn bevindingen stel ik een conceptueel plan voor een internationaal beschermingsregime voor klimaatontheemden voor. Het zou kunnen bestaan uit:

Erkenning van klimaatverplaatsing in het internationale recht;

Verantwoordelijkheidsdeling gebaseerd op historische emissies;

Financieringsmechanismen voor geplande relocatie en aanpassingsprojecten;

Monitoring en naleving via de VN en regionale samenwerkingen.

Zulke maatregelen vergen politieke wil, maar ook een mentaliteitswijziging: van korte termijn naar planetaire solidariteit.

Van cijfers naar gezichten

Achter elk rapport en statistiek schuilt een mens. Een Syrische boer die zijn olijfgaard verloor aan droogte. Een Bengaalse moeder die haar kinderen naar Dhaka stuurt omdat het land onder water staat. Hun verhalen herinneren ons eraan dat klimaatverandering geen abstract probleem is, maar een veiligheidscrisis die levens ontwricht.

Conclusie: veiligheid heruitvinden in het Antropoceen

De klimaatcrisis dwingt ons om veiligheid opnieuw te definiëren. Niet langer als de bescherming van grenzen, maar als de bescherming van het leven zelf. In het tijdperk van het Antropoceen – waarin de mens de geologische krachten van de aarde beïnvloedt – kan echte veiligheid alleen bestaan als mens en natuur samen worden beschermd.

Klimaatvluchtelingen zijn geen voorspelling voor de toekomst; ze zijn het heden. En hoe we vandaag reageren, zal bepalen of de wereld van morgen gebouwd is op angst of op rechtvaardigheid.