Photoshop avant la lettre
Wat Rubens' portretten ons leren over het verbloemen van beelden
Beelden zijn nooit neutraal. Vandaag zorgen beautyfilters, photoshop en AI ervoor dat wat we online te zien krijgen steeds verder afdrijft van de werkelijkheid. Dit fenomeen is niet nieuw. Vier eeuwen geleden maakten kunstenaars al gebruik van gelijkaardige strategieën. Om dit tastbaar te maken treden we binnen in de wereld van grootmeester Peter Paul Rubens. Mijn onderzoek toont aan hoe hij, lang vóór de uitvinding van photoshop, subtiele maar bepalende ingrepen in zijn portretten doorvoerde.
We kijken in de ogen van Isabella Brant, Rubens’ eerste vrouw. Zowel in de tekening hiernaast als in het schilderij hieronder tekent hij haar met een rode, glanzende huid. Op het eerste gezicht een esthetische keuze, maar wie de denkwereld van de zeventiende eeuw kent, ziet meer. In die tijd leefde namelijk de fysiognomie, de overtuiging dat het gezicht een spiegel was van het innerlijk. Het karakter van een persoon was dus zichtbaar in één enkele aanblik, nog voordat er woorden gewisseld werden.
Peter Paul Rubens, Isabella Brandt, ca. 1621, zwart en rood krijt, wit gehoogd, 38,1 x 29,4 cm, the British Museum, Londen, © The Trustees of the British Museum
Wie dit portret in die tijd aanschouwde, zag in Rubens' echtgenote niet wat wij nu zien. Vandaag zijn profielfoto’s of vakantiefoto’s eenvoudig te bewerken waardoor een kleine aanpassing in het voordeel van de geportretteerde snel gebeurd is. Ook gezichten van influencers leunen aan tegen perfectie dankzij filters die elke roodheid en oneffenheid verdoezelen. Wat wij lezen als een vette glans door slechte skincare had in de vroegmoderne tijd echter zeer positieve implicaties. Een vette en rode huid wees namelijk op een sanguinisch temperament. Dit was één van de vier karaktertypes die toegekend werd aan personen met een warm en vochtig lichaam. Zelfs Isabella’s tranende ogen tonen de vochtige samenstelling van haar lichaam. Zeventiende-eeuwse fysiognomische handboeken schrijven dat sanguinische types een vrolijk, charmant en vrijgevig karakter hebben. In die tijd werd dit gezien als het meest zeldzame en ideale karaktertype.
Visuele analyse uit mijn scriptie
Een collectieve overtuiging
Mijn keuze voor Rubens als casus voor de analyse van dit gedachtegoed is niet toevallig. Rubens was geen simpele ambachtsman. Hij was een geleerd kunstenaar, thuis in literatuur, wetenschap, religie, diplomatie en filosofie. Bovendien is er zo veel overgeleverd dat we vandaag nog steeds sporen van zijn intellectuele interesses kunnen bekijken. In zijn notitieboek staat een hele sectie met fysiognomische tekeningen. Ook in zijn bibliotheek vinden we meerdere sleutelwerken over het onderwerp. Voeg daar de culturele context aan toe: in Rubens’ tijd bereikte fysiognomie een climax aan populariteit.
W
ie denkt dat dit een randverschijnsel was, vergist zich. Het idee dat je aan iemands huid, neus of lippen zijn temperament kon aflezen, doordrong het dagelijks leven. Tijdens pestepidemieën hielp het om zieken te mijden en in rechtbanken werd het ingezet om criminelen te identificeren. Het was geen niche, maar een collectief denkkader. De traktaten bereikten alle lagen van de samenleving. Ze verschenen niet enkel in het academische Latijn of Frans, maar ook in volkstaal. Dankzij de duidelijke prenten waren ze zelfs toegankelijk voor ongeletterden. Ze dienden als een soort DIY-handboek waarbij neuzen van vriend en vijand bestudeerd konden worden.
Prent uit Indagine, Chyromantia, 1554: Twee karakterkoppen bij het ‘Oordeel des neusen’
Uit mijn analyse van deze primaire bronnen blijkt dat kunstenaars in deze teksten ook expliciet aangesproken worden als beoogd doelpubliek. Zij konden meer dan het innerlijk beschrijven: ze konden het vastleggen en vereeuwigen in een beeld. Een portret werd zo meer dan de zitter naschilderen, het was immers ook een morele diagnose die zou voortbestaan na de dood. Het lijkt dus onvermijdelijk dat ook Rubens dit gedachtegoed kende en ermee experimenteerde.
Rubens' hand
Kijk naar zijn kopieën naar oude meesters, een onderbelichte categorie in zijn oeuvre. Ze geven een zeldzame inkijk in zijn bewuste aanpassingen: Rubens neemt een bestaande compositie over, maar verandert subtiele dingen. Ook hier wijzen zijn keuzes telkens opnieuw richting het sanguinische temperament.
Vergelijk Rubens’ kopie met het originele portret van Willem Key. Bij Key contrasteren de lippen fel met de bleke huid. Ze ogen onnatuurlijk, bijna als maquillage. Bij Rubens zijn rode accenten verspreid over de lippen, wangen, neus, oor en nek. De kleur lijkt daardoor deel van de huid zelf. Vroegmoderne fysiognomen benadrukten toen al dat fysiognomische tekenen natuurlijk moesten ogen. Rubens wist dat. Ook qua huidtextuur zien we dat Rubens de huid dankzij gerichte witte toetsen veel vetter en levendiger doet ogen. Geen toeval, maar een visuele bevestiging van het warme, vochtige temperament.
Links: Willem Key, Portret van een jonge man, ca. 1550-1560, olieverf op paneel, 44.5 x 34.5 cm, Gemäldegalerie, Berlijn
Rechts: Peter Paul Rubens, Jonge man met zwarte baret, ca. 1620/25, olieverf op eikenhout, 44,1 x 35,3 cm, Alte Pinakothek, München, inv. nr. 341.
Veroudering van de verf door de jaren heen vergeelt het vernis waardoor we niet de oorspronkelijke kleuren zien. Warme kleuren lijken bijvoorbeeld doffer. Binnen eenzelfde werk focust mijn onderzoek daarom op de verspreiding en de plaatsing van kleuren en niet op de intensiteit van de pigmenten, omdat we hier geen zekerheid over hebben. Daarom ontwikkelde ik een kleurenkaart die deze verspreiding aantoont aan de hand van de pixel-fragmenten waar ik telkens één representatieve kleur van maakte. Zo wordt visueel aangetoond dat Rubens, in tegenstelling tot Key, de lipkleur verspreidt doorheen het hele gezicht.
Visuele analyse met kleurenkaart uit mijn scriptie
Photoshop avant la lettre
Mijn onderzoek toont dat dit geen uitzondering is. Zowel in Rubens’ familieportretten als in zijn kopieën naar oude meesters duikt systematisch ditzelfde sanguinische type op. De andere temperamenten (melancholisch, cholerisch en flegmatisch) blijven afwezig. Dit valt te verklaren met een hedendaagse parallel: zoals algoritmes vandaag negatieve en onaantrekkelijke beelden wegfilteren, schuift Rubens vooral het meest positieve, zeldzame temperament naar voren.
Toch is er ook een belangrijk verschil. Daar waar hedendaagse beeldmanipulatie vaak een vorm van ijdelheid of marketing is, was Rubens’ streven geworteld in het correct weergeven van iemands essentie. Daarom is fysiognomie voor kunstenaars zo relevant: het stelt ze in staat om het innerlijk en het uiterlijk gelijktijdig te verbeelden. Rubens’ echtgenote heeft met andere woorden geen nieuwe skincare nodig, integendeel, ze verschijnt hier als sanguinisch ideaal. Rubens verzoent in dit beeld haar individuele identiteit en een universeel karaktertype.
Als we Isabella nu opnieuw in de ogen kijken zien we zorgvuldige photoshop avant la lettre. Rubens weergeeft de romantische essentie van zijn geliefde: haar goede ziel.
Peter Paul Rubens, Portret van Isabella Brandt, 1625-1626, olieverf op doek, 86 x 62 cm, Uffizi, Florence, inv.nr. 779 / 1890
Bibliografie
Arcandam. Livre D’ Arcandam Doctevr Et Astrologve non vulgaire, qui traicte des predictions d’Astrologie, principalement des naissances, ou fatales dispositions, & du iour de la natiuité des enfans (etc.). Foucher, Jean, 1563.
Aristotelés, Michael Scot, Bartholomaeus Cocles, en Alessandro Achillini. Infinita nature secreta. Pavia: Bernardium de Garaldis, 1515.
Auwera, Joost vander, ‘Rubens and His Visual Sources: “Just as the bee imbibes from several of the most beautiful flowers in order to incorporate their nectar into its own honey”’. In Rubens: A Genius at Work. Brussel, onder redactie van Joost vander Auwera, 66-70. Brussel: Lannoo, 2007.
Baldi, Camillo. In physiognomica Aristotelis commentarii a Camillo Baldo. Bologna: Sebastianus Bonomius, 1621.
Balis, Arnout, Collectie Arnout Balis. (Antwerpen: Rubenshuis Bibliotheek, 2021).
Baumbach, Sibylle. ‘Scrutinizing Interfaces: Physiognomy as a Travelling Concept’. In Travelling Concepts, Metaphors and Narratives: Literary and Cultural Studies in an Age of Interdisciplinary Research., onder redactie van Sibylle Baumbach, Beatrice Michaelis en Ansgar Nünning, 95-113. Trier: Wissenschaftlicher Verlag Trier, 2012.
Baumeister, Roy F. ‘The Self and Society. Changes, Problems, and Opportunities’. In Self and Identity: Fundamental Issues, 191-217. New York: Oxford University Press, 1997.
Beinorius, Audrius. ‘Tracing the Will of the Stars: Indian Astrology and Divination About Natural Disasters and Threats’. In Historical Disaster Experiences: Towards a Comparative and Transcultural History of Disasters Across Asia and Europe, onder redactie van Gerrit Jasper Schenk, 225-39. Cham: Springer International Publishing, 2017.
Belkin, Kristin Lohse. Rubens: Copies and Adaptations from Renaissance and later Artists ; German and Netherlandish Artists. Onder redactie van Carl van de Velde. Vol. 1. 2 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard (CRLB), XXVI. Londen: Miller, 2009.
Belot, Jean. Instruction familiere et tres facile pour apprendre les sciences de chiromance et phisiognomie. Parijs: Nicolas Rousset en Nicolas Bourdin, 1619.
Beneden, Ben van, ‘Proloog: “Con amore”’. In Rubens’ privé, onder redactie van Ben van Beneden, 11-18. Brussel: Marot, 2015.
Beneden, Ben van, red. Rubens’ privé. Tentoonstellingscatalogus. Brussel: Marot, 2015.
Beneden, Ben van, en Amy Orrock. ‘Excellent companions: The women in Rubens’s life’. In Rubens & women, onder redactie van Ben van Beneden, Amy Orrock, en Jennifer Scott. Londen: Dulwich Picture Gallery, 2023.
Bos, Jacques. ‘Between physiognomy and pathognomy: theoretical perspectives on the representations of character and emotions in the seventeenth century’. In Pokerfaced. Flemish and Dutch Baroque Faces Unveiled, onder redactie van Katlijne Van der Stighelen, Hannelore Magnus, en Bert Watteeuw. Turnhout: Brepols, 2010.
Bos, Jacques. ‘Rubens and Early Modern Psychology’. In Rubens and the Human Body, onder redactie van Cordula van Wyhe, 225-48. Turnhout: Brepols, 2018.
Bosselaer, Jacob. De nature ende complexie der vrouwen. Antwerpen: Jacob Bosselaer, 1607.
Braekman, Willy Louis. ‘“Den mensche te bekennen bi vele tekenen” : het MNL. prozatraktaatje over fysiognomie en zijn bron.’ Scientiarum Historia: Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Wetenschappen en de Geneeskunde 12, nr. 1 (1970): 113-42.
Büttner, Nils. Portret van keizer Servius Sulpicius Galba. Vertaald door Merel Leene. Phoebus focus, XXIV. Antwerpen: Hannibal, 2021.
Carrette, Lisa. ‘Der vrouwen natuere ende complexie: Een verkennend onderzoek naar het onderliggende discours van zestiende-eeuwse middelnederlandse gynaecologische literatuur’. Masterproef, Universiteit Gent, 2018.
Ciavolella, Massimo, Valeria Finucci, en Megan Tomlinson, red. Physiognomy at the Crossroad of Magic, Science, and the Arts. Berlijn: De Gruyter, 2024.
Cocles, Bartolommeo della Rocca. Physionomiae et Chiromantiae Compendium. Straatsburg: Albertus, 1536.
de Clippel, Karolien, ‘Defining beauty: Rubens’s female nudes’. In Body and embodiment in Netherlandish Art, onder redactie van Ann-Sophie Lehmann en Herman Roodenburg, 111-37. Nederlands Kuntshistorisch Jaarboek 58, 2008.
De Rynck, Patrick, red. Krasse koppen: Rubens, Rembrandt en Vermeer. Tentoonstellingscatalogus. Antwerpen: Hannibal, 2023.
Demonet, Marie-Luce. ‘The Lion’s Fault: The Enthymematic Foundation of Signatures’. In The Legacy of Aristotelian Enthymeme: Proof and Belief in the Middle Ages and the Renaissance, onder redactie van Fosca Mariani Zini, 201-11. Londen: Bloomsbury Publishing, 2023.
Esposito, Teresa. ‘Peter Paul Rubens and the Distribution of Secret Knowledge in Antwerp and Italy’. Doctoraatsverhandeling, Universiteit Gent, 2018.
Esposito, Teresa. ‘Ricerche fisiognomiche nel taccuino di Rubens e nella Physiognomonia di della Porta’. Studi Dellaportiani. Rivista interdisciplinare 1 (2022): 85-96.
Follinus, Hermannus Jansz. Physiognomia, ofte menschen-kenner midtsgaders Simonides, ofte die memori-const. Haarlem: Adriaen Rooman, 1613.
Indagine, Joannes de. Chyromantia: ende dit boec leert van drie naturlike consten als phisiognomia, astrologia naturalis, chiromantia. Antwerpen: Jan Roelants, 1554.
Indagine, Johannes ab. Chiromantia. Straatsburg: Johannes Schottus, 1541.
Indagine. Chiromantia. Straatsburg: Johannes Schottus, 1531.
Jonckheere, Koenraad. Another history of art. 2.500 jaar Europese kunstgeschiedenis. Veurne: Kannibaal, 2020.
Jonckheere, Koenraad. Instagrammable: Kunst, beeld en sociale media. Veurne: Hannibal, 2024.
Jonckheere, Koenraad. Rubens: Portraits after Existing Prototypes. Onder redactie van Marlise Rijks, Bert Schepers, Prisca Valkeneers, Brecht Vanoppen, Isabelle Van Tichelen, en Sabrina Lind. Vol. 4. 4 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard (CRLB), XIX. Londen: Harvey Miller Publishers, 2016.
Kalachanis, Konstantinos, en Ioannis Michailidis. ‘The Hippocratic View on Humors and Human Temperament’. European Journal of Social Behaviour 2, nr. 2 (1 januari 2015): 1-5.
Kwakkelstein, Michael Willem. ‘Leonardo da Vinci as a physiognomist: theory and drawing practice’. Doctoraatsverhandeling, Universiteit Leiden, 1994.
Leitch, Stephanie. ‘Visual Acuity and the Physiognomer’s Art of Observation’. Oxford Art Journal 38, nr. 2 (1 juni 2015): 189-208.
Mander, Karel Van. Het schilder-boeck. Amsterdam: Jacob Pieters Wachter, 1618.
Marmo, Constantino, en Francesco Belluci. Signs and Demonstrations from Aristotle to Radulphus Brito. Leiden: Brill, 2023.
Meganck, Tine. ‘Rubens on the Human Figure: Theory, Practice and Metaphysics’. In Rubens: A Genius at Work. The Works of Peter Paul Rubens works in the Royal Museums of Fine Arts of Belgium Reconsidered, onder redactie van Joost vander Auwera, 52-64. Brussel: Lannoo, 2007.
Piles, Roger de. Abregé de la vie des peintres. Parijs: Jacques Estienne, 1715.
Porta, Giambattista della. Della fisonomia dell’huomo. Napels: Tarquinio Longo, 1598.
Porter, Martin. Windows of the Soul: Physiognomy in European Culture 1470-1780. Verenigde Staten: Oxford University Press, 2005.
Praal, Fleur. ‘The Frankfurt Book Fair: 16th Century to 2016’. Leiden Arts in Society Blog. Geraadpleegd 6 december 2024. https://www.leidenartsinsocietyblog.nl/articles/the-frankfurt-book-fair….
Renger, Konrad, en Claudia Denk. Flämische Malerei des Barock in der Alten Pinakothek. Keulen: Pinakothek-DuMont, 2002.
Renkema, Jan. ‘fysiognomie / fysionomie’. Neerlandistiek. Geraadpleegd 6 november 2024. https://neerlandistiek.nl/2022/07/fysiognomie-fysionomie/.
Rijksbaron, Albert, Ton Kessels, Lucien van Beek, en Ineke Sluiter. ‘Woordenboek Grieks/Nederlands’. Woordenboek Grieks/Nederlands, Geraadpleegd 11 november 2024. https://woordenboekgrieks.nl/browse/8346.
Rubens, Peter Paul. Théorie de la figure humaine. Parijs: Charles-Antoine Jombert, 1773.
Schütt, Friederike. ‘Tronies als drager van expressie en emoties’. In Krasse koppen: Rubens, Rembrandt en Vermeer, onder redactie van Patrick De Rynck., 121-48. Antwerpen: Hannibal, 2023.
Taisnier, Jean. Opus Mathematicum. Keulen: Birckmann & Richwin, 1562.
Van Dale België. ‘Betekenis “contrefaire”’. Geraadpleegd 10 maart 2025. https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/frans-nederlands/vertaling/co….
Van Dale België. ‘Betekenis “fysionomie”’. Geraadpleegd 20 november 2024. https://www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/fysionom….
Van der Stighelen, Katlijne. Hoofd en bijzaak: Portretkunst in Vlaanderen van 1420 tot nu. Leuven: Davidfonds, 2008.
Van der Stighelen, Katlijne, Geert van der Snickt, Gerlinde Gruber, en Koen Janssens. ‘Helena Fourment verder uitgekleed’. In Rubens’ privé, onder redactie van Ben van Beneden. Brussel: Marot, 2015.
Van Hout, Nico. Rubens: Study-Heads. Onder redactie van Bert Schepers en Brecht Vanoppen. Vol. 2. 2 vols. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard (CRLB), XX. Londen: Harvey Miller Publishers, 2020.
Van Hout, Nico, en Arnout Balis. Rubens doorgelicht. meekijken over de schouder van een virtuoos. Gent: Ludion, 2010.
Vandewiele, L.J. ‘Een Middelnederlands traktaat over Fysiognomiek’. Scientiarum Historia: Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Wetenschappen en de Geneeskunde (1959-2006) 6, nr. 1 (1964): 49-65.
Vermeir, René. Een inleiding tot de geschiedenis van de Vroegmoderne Tijd. Wommelgem: Van In, 2012.
Vlieghe, Hans. Rubens: Portraits of Identified Sitters Painted in Antwerp. Vol. 2. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard (CRLB), XIX. Londen: Harvey Miller Publishers, 1987.
Vlieghe, Hans. ‘Rubens’ portretten van zichzelf en zijn familie’. In Rubens’ privé, onder redactie van Ben van Beneden. Brussel: Marot, 2015.
Wamel, Marieke van. ‘De functie van het portret’. In Renaissanceportretten uit de Lage Landen, onder redactie van Till-Holger Borchert en Koenraad Jonckheere. Lichtervelde: Hannibal, 2015.
Wood, Jeremy. Rubens : copies and adaptations from renaissance and later artists : Italian artists II. Titian and North Italian Art. Onder redactie van Carl van de Velde en Prisca Valkeneers. Vol. 2.2. Corpus Rubenianum Ludwig Burchard (CRLB), XXVI. Londen: Harvey Miller, 2010.
Wyhe, Cordula van. ‘De ambities van de kunstenaar en zijn vrouwen’. In Rubens’ privé, onder redactie van Ben van Beneden. Brussel: Marot, 2015.
Ziegler, Joseph. ‘Philosophers and Physicians on the Scientific Validity of Latin Physiognomy, 1200-1500’. Early Science and Medicine 12, nr. 3 (2007): 285-31
Afbeeldingenverantwoording
Afbeelding 1: ‘Drawing | British Museum’. Geraadpleegd 2 oktober 2024. https://www.britishmuseum.org/collection/object/P_1893-0731-21.
Afbeelding 2: Indagine, Joannes de. Chyromantia: ende dit boec leert van drie naturlike consten als phisiognomia, astrologia naturalis, chiromantia. Antwerpen: Jan Roelants, 1554.
Afbeelding 3: Gallerix. ‘Willem Adriaensz Key (1515-16-1568) - Portrait of a Young Man with a Black Beret — Part 4’. Gallerix.Ru. Geraadpleegd 2 oktober 2025. https://gallerix.org/storeroom/1071681317/N/3260/.
Afbeelding 4: ‘Sammlung | Junger Mann mit schwarzem Barett’. Geraadpleegd 2 oktober 2025. https://www.sammlung.pinakothek.de/de/artwork/anxgOoJxEq.
Afbeelding 5: ‘Peter Paul Rubens - Portrait of Isabella Brant (Uffizi)’. Geraadpleegd 2 oktober 2025. https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Peter_Paul_Rubens_-_Isabella_Brandt_-_WGA20371.jpg#
