"Faalangst? Da’s oké!": Wat leerlingen écht helpt als stress toeslaat.
Veel jongeren hebben last van faalangst. Ze willen het goed doen, maar lopen vast op momenten die ertoe doen. Prestatiedruk, onzekerheid en een gebrek aan een duidelijke schoolaanpak maken het probleem hardnekkig.
Toch kan het anders. Met toegankelijke en goed onderbouwde hulpmiddelen kunnen scholen jongeren écht ondersteunen. Dat bleek uit een project aan het GO! Atheneum Aalst, waar twee aparte materialen werden ontwikkeld: een psycho-educatief boekje dat op een heldere manier uitlegt wat faalangst is en hoe je ermee kunt omgaan, en een toolbox met oefenfiches en herkenbare ervaringsverhalen die jongeren stap voor stap meer grip geven op hun angst.
Faalangst lijkt misschien moeilijk te vatten, tot je het zelf meemaakt.
Je
bent veertien, je hebt goed gestudeerd, maar zodra de toets voor je ligt, slaat de paniek toe. Alles wat je geleerd hebt, lijkt ineens verdwenen. Je handen zweten, je hart bonkt, je hoofd is leeg. Dit overkomt elk schooljaar duizenden jongeren in Vlaanderen.
Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie krijgt 1 op 5 jongeren te maken met angst- of stemmingsproblemen. In de klas blijft faalangst vaak onzichtbaar, verstopt achter uitstelgedrag, stilte of boosheid. "Leerlingen zeggen dan vaak: 'Ik heb toch niets geleerd', maar dat is meestal een manier om hun angst te verbergen," vertelt een leerlingenbegeleider uit Aalst.
Een onderzoek dicht bij de klaspraktijk
Voor mijn eindwerk in de opleiding Toegepaste Psychologie onderzocht ik, Anouk Vanderroost, wat écht helpt voor leerlingen met faalangst uit de eerste en tweede graad van het GO! Atheneum Aalst. Ik koos bewust voor deze doelgroep omdat uit de literatuur blijkt dat faalangst vaak ontstaat of toeneemt in de eerste jaren van het secundair onderwijs.
Jongeren bevinden zich dan in een kwetsbare ontwikkelingsfase, met toenemende prestatiedruk en een groeiend zelfbewustzijn. Ik richtte me daarbij niet op therapeutische behandelingen, maar op bruikbare en laagdrempelige hulpmiddelen die leerkrachten en leerlingenbegeleiders op school kunnen inzetten. Ik bestudeerde acht bestaande faalangstprogramma’s en sprak met vijf mensen van de school: leerkrachten én leerlingenbegeleiders.
Welke bevindingen kwamen uit het onderzoek naar voren? De beste aanpakken combineren vijf belangrijke elementen:
• Uitleg geven: jongeren
snappen wat faalangst
is;
• Anders leren denken:
negatieve gedachten
leren vervangen;
• Tot rust komen:
bijvoorbeeld via
ademhalingsoefeningen;
• Stapsgewijs oefenen:
spannende situaties
geleidelijk aanpakken;
• Groeimindset: fouten zien als deel van leren.
"Het moet iets zijn dat je meteen kunt gebruiken, zonder halve dagen uitleg," zei een leerkracht.
Van onderzoek naar iets tastbaars
Op basis van dit onderzoek ontwikkelde ik het pakket "Faalangst? Da’s oké!", met twee onderdelen:
1. Een psycho-educatief boekje met heldere uitleg, voorbeelden en
geruststellende tips over faalangst;
2. Een toolbox met oefenfiches en verhalen, waarin jongeren kunnen werken
rond helpende gedachten, ademhaling, groepsopdrachten, mindfulness,
groeimindset en herkenbare ervaringen van andere jongeren.
Ik hield bij het ontwikkelen rekening met zes belangrijke voorwaarden uit de wetenschap: het materiaal moest betrouwbaar zijn, passen in de klas, verschillende aspecten van faalangst aanpakken, aanpasbaar zijn, bruikbaar voor leerkrachten én eenvoudig toe te passen.
Het boekje helpt jongeren begrijpen wat er in hun hoofd gebeurt. De toolbox laat hen zelf oefenen. Alles is bruikbaar tijdens de les, een gesprek of zelfstandig via Smartschool.
Wat zegt de praktijk?
De leerkrachten en leerlingenbegeleiders op het GO! Atheneum Aalst benadrukten drie dingen die jongeren écht helpen:
• Veiligheid: weten dat fouten maken oké is;
• Duidelijkheid: bijvoorbeeld bij toetsen en
verwachtingen;
• Maatwerk: want faalangst is bij iedereen
anders.
In de eerste graad zien ze vaker paniek of tranen. In de tweede graad eerder vermijding of frustratie. Het viel op dat veel aanpakken afhangen van wie zich extra inzet. Daarom werd dit pakket ontworpen voor het hele schoolteam.
Een leerkracht zei: "Dit is eindelijk materiaal dat écht aansluit bij wat wij in de klas nodig hebben. Leerlingen voelen zich aangesproken en begrijpen duidelijk wat ze moeten doen."
Ouders zijn ook belangrijk
Ouders spelen een grote rol. Door hen van bij de start te betrekken, kunnen school en thuis elkaar versterken. De fiches en uitleg kunnen ook daar gebruikt worden. Zo ontstaat er een gedeelde aanpak, samen met het CLB of andere hulpverleners.
Faalangst aanpakken kan ook eenvoudig
Wat mijn eindwerk vooral laat zien? Je hoeft geen therapeut te zijn om jongeren te helpen met faalangst. Als leerkrachten en leerlingenbegeleiders erover praten, ruimte geven voor emoties en kleine oefeningen aanbieden, voelen jongeren zich al sterker.
Met "Faalangst? Da’s oké!" krijgen ze woorden om hun gevoelens te begrijpen en te benoemen, en kleine stapjes aangereikt om hun angst aan te pakken. En dat is precies wat ze nodig hebben. "Faalangst fluistert: 'Je kan het niet.' Maar jouw kracht fluistert terug: 'Ik probeer het toch.'"
Bibliografie
Adema, T. (2013). Ik leer leren: werkboek voor jongeren (3rd ed.). Tea Adema Training & Coaching.
American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596
Anshel, M. H. (1996). Coping styles among adolescent competitive athletes. The Journal of Social Psychology, 136(3), 311–323. https://doi.org/10.1080/00224545.1996.9714010
Ashcraft, M. H., & Kirk, E. P. (2001). The relationships among working memory, math anxiety, and performance. Journal of Experimental Psychology: General, 130(2), 224–237. https://doi.org/10.1037/0096-3445.130.2.224
Baarda, D. B. (2014). Dit is onderzoek!. Noordhoff Uitgevers.
Bandura, A. (1997). Self‑efficacy: The exercise of control. W. H. Freeman.
Barrett, P. M. (2004). Friends for life: Group leader’s manual for children. Australian Academic Press.
Barrett, P. M., & Turner, C. M. (2001). Prevention of anxiety symptoms in primary school children: Preliminary results from a universal school‑based trial. British Journal of Clinical Psychology, 40(4), 399–410. https://doi.org/10.1348/014466501163887
Beck, A. T. (1976). Cognitive therapy and the emotional disorders. International Universities Press.
Beidel, D. C., & Turner, S. M. (2007). Shy children, phobic adults: Nature and treatment of social anxiety disorder. American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/11533-000
Beidel, D. C., Turner, S. M., & Morris, T. L. (2000). Behavioral treatment of childhood social phobia. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68(6), 1072–1080. https://doi.org/10.1037/0022-006X.68.6.1072
Biegel, G. M., Brown, K. W., Shapiro, S. L., & Schubert, C. M. (2009). Mindfulness‑based stress reduction for the treatment of adolescent psychiatric outpatients: A randomized clinical trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 77(5), 855–866. https://doi.org/10.1037/a0016241
Blackwell, L. S., Trzesniewski, K. H., & Dweck, C. S. (2007). Implicit theories of intelligence predict achievement across an adolescent transition: A longitudinal study and an intervention. Child Development, 78(1), 246–263. https://doi.org/10.1111/j.1467-8624.2007.00995.x
Blom, E. H., Olsson, E. M., Serlachius, E., & Ingvar, M. (2010). Heart rate variability (HRV) in adolescent females with anxiety disorders and major depressive disorder. Acta Paediatrica, 99(4), 604–611. https://doi.org/10.1111/j.1651-2227.2009.01657.x
Bluth, K., Roberson, P. N. E., & Gaylord, S. A. (2015). A pilot study of a mindfulness intervention for adolescents and the potential role of self‑compassion in reducing stress. Explore: The Journal of Science and Healing, 11(4), 292–295. https://doi.org/10.1016/j.explore.2015.04.005
Braun, V., & Clarke, V. (2006). Using thematic analysis in psychology. Qualitative Research in Psychology, 3(2), 77–101. https://doi.org/10.1191/1478088706qp063oa
Carsley, D., Khoury, B., & Heath, N. L. (2018). Effectiveness of mindfulness interventions for mental health in schools: A comprehensive meta-analysis. Mindfulness, 9, 693–707. https://doi.org/10.1007/s12671-017-0839-2
Cassady, J. C., & Johnson, R. E. (2002). Cognitive test anxiety and academic performance. Contemporary Educational Psychology, 27(2), 270–295. https://doi.org/10.1006/ceps.2001.1094
Castro, M., Expósito‑Casas, E., López‑Martín, E., Lizasoain, L., Navarro‑Asencio, E., & Gaviria, J. L. (2015).Parental involvement on student academic achievement: A meta‑analysis. Educational Research Review, 14, 33–46. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2015.01.002
Chiesa, A., & Serretti, A. (2010). A systematic review of neurobiological and clinical features of mindfulness meditations. Psychological Medicine, 40(8), 1239–1252. https://doi.org/10.1017/S0033291709991747
Derakshan, N., & Eysenck, M. W. (2009). Anxiety, processing efficiency, and cognitive performance: New developments from attentional control theory. European Psychologist, 14(2), 168–176. https://doi.org/10.1027/1016-9040.14.2.168
Dobson, K. S., & Dozois, D. J. A. (2019). Handbook of Cognitive-Behavioral Therapies (4th ed.). Guilford Press.
Dweck, C. S. (2006). Mindset: The new psychology of success. Random House.
Dweck, C. S. (2017). From needs to goals and representations: Foundations for a unified theory of motivation, personality, and development. Psychological Review, 124(6), 689–719. https://doi.org/10.1037/rev0000082
Eccles, J. S., & Midgley, C. (1989). Stage–environment fit: Developmentally appropriate classrooms for early adolescents. In R. E. Ames & C. Ames (Eds.), Research on motivation in education: Vol. 3. Goals and cognitions(pp. 139–186). Academic Press.
Eccles, J. S., & Roeser, R. W. (2011). Schools as developmental contexts during adolescence. Journal of Research on Adolescence, 21(1), 225–241. https://doi.org/10.1111/j.1532-7795.2010.00725.x
Elliot, A. J., & Dweck, C. S. (Eds.). (2005). Handbook of competence and motivation. Guilford Press.
Ergene, T. (2003). Effective interventions on test anxiety reduction: A meta-analysis. School Psychology International, 24(3), 313–328. https://doi.org/10.1177/01430343030243004
Eysenck, M. W., Derakshan, N., Santos, R., & Calvo, M. G. (2007). Anxiety and cognitive performance: Attentional control theory. Emotion, 7(2), 336–353. https://doi.org/10.1037/1528-3542.7.2.336
Filges, T., Smedslund, G., Eriksen, T., Birkefoss, K., & Kildemoes, M. W. (2024). The FRIENDS preventive programme for reducing anxiety symptoms in children and adolescents: A systematic review and meta‐analysis. Campbell Systematic Reviews, 20(4), e1443. https://doi.org/10.1002/cl2.1443
Flett, G. L., & Hewitt, P. L. (2002). Perfectionism and maladjustment: An overview of theoretical, definitional, and treatment issues. In G. L. Flett & P. L. Hewitt (Eds.), Perfectionism: Theory, research, and treatment (pp. 5–31). American Psychological Association. https://doi.org/10.1037/10458-001
Foa, E. B., Huppert, J. D., & Cahill, S. P. (2006). Emotional processing theory: An update. In B. O. Rothbaum (Ed.), Pathological anxiety: Emotional processing in etiology and treatment (pp. 3–24). Guilford Press.
Frost, R. O., Marten, P., Lahart, C., & Rosenblate, R. (1990). The dimensions of perfectionism. Cognitive Therapy and Research, 14(5), 449–468. https://doi.org/10.1007/BF01172967
Gillies, R. M. (2016). Cooperative learning: Review of research and practice. Australian Journal of Teacher Education, 41(3), 39–54. https://doi.org/10.14221/ajte.2016v41n3.3
Hattie, J., & Timperley, H. (2007). The power of feedback. Review of Educational Research, 77(1), 81–112. https://doi.org/10.3102/003465430298487
Heacox, D. (2012). Differentiating instruction in the regular classroom: How to reach and teach all learners (Updated anniversary ed.). Free Spirit Publishing.
Hofmann, S. G., Asnaani, A., Vonk, I. J., Sawyer, A. T., & Fang, A. (2012). The efficacy of cognitive behavioral therapy: A review of meta-analyses. Cognitive Therapy and Research, 36(5), 427–440. https://doi.org/10.1007/s10608-012-9476-1
Hölzel, B. K., Carmody, J., Vangel, M., Congleton, C., Yerramsetti, S. M., Gard, T., & Lazar, S. W. (2011).Mindfulness practice leads to increases in regional brain gray matter density. Psychiatry Research: Neuroimaging, 191(1), 36–43. https://doi.org/10.1016/j.pscychresns.2010.08.006
Huberty, T. J. (2009). Test and performance anxiety. Principal Leadership, 10(1), 12–16.
Jackson, S. A., Dover, J., Mayocchi, L., & Beauchamp, M. R. (1998). Life after winning gold: I. Experiences of Australian Olympic gold medallists. The Sport Psychologist, 12(2), 119–136. https://doi.org/10.1123/tsp.12.2.119
James, A. C., James, G., Cowdrey, F. A., Soler, A., & Choke, A. (2015). Cognitive behavioural therapy for anxiety disorders in children and adolescents. Cochrane Database of Systematic Reviews, (2), CD004690. https://doi.org/10.1002/14651858.CD004690.pub4
Jerath, R., Edry, J. W., Barnes, V. A., & Jerath, V. (2006). Physiology of long pranayamic breathing: Neural respiratory elements may provide a mechanism that explains how slow deep breathing shifts the autonomic nervous system. Medical Hypotheses, 67(3), 566–571. https://doi.org/10.1016/j.mehy.2006.02.042
Johnson, D. W., & Johnson, R. T. (2009). An educational psychology success story: Social interdependence theory and cooperative learning. Educational Researcher, 38(5), 365–379. https://doi.org/10.3102/0013189X09339057
JoniBalans. (2017). Faalangst de Baas: Handleiding voor trainers. JoniBalans.
Kabat-Zinn, J. (1990). Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress, pain, and illness.Delacorte Press.
Kağan, M. (2010). The effect of a group counseling program on the test anxiety levels of high school students. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 9, 974–978.
Karcher, M. J. (2009). Increases in academic connectedness and self‑esteem among high school students who serve as cross‑age peer mentors. Professional School Counseling, 12(4), 292–299. https://doi.org/10.1177/2156759X0901200403
Kendall, P. C. (1994). Treating anxiety disorders in children: Results of a randomized clinical trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 62(1), 100–110. https://doi.org/10.1037/0022-006X.62.1.100
Kuyken, W., Weare, K., Ukoumunne, O. C., Vicary, R., Motton, N., Burnett, R., … & Huppert, F. (2013).Effectiveness of the Mindfulness in Schools Programme: Non‑randomised controlled feasibility study. The British Journal of Psychiatry, 203(2), 126–131. https://doi.org/10.1192/bjp.bp.113.126649
Kuyken, W., Weare, K., Ukoumunne, O. C., Vicary, R., Motton, N., Burnett, R., … & Huppert, F. (2022).Effectiveness of the Mindfulness in Schools Programme: Non‑randomised controlled feasibility study. The Lancet Child & Adolescent Health, 6(1), 32–41.
Kvale, S., & Brinkmann, S. (2009). InterViews: Learning the craft of qualitative research interviewing (2nd ed.). Sage Publications.
Lahr, P., & Rijkée, D. (2017). Eerste hulp bij faalangst: Faalangsttraining voor jongeren van 10 tot 18 jaar. Bohn Stafleu van Loghum.
LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. Annual Review of Neuroscience, 23(1), 155–184. https://doi.org/10.1146/annurev.neuro.23.1.155
Lee, S. S., Victor, A. M., James, M. G., Roach, L. E., & Bernstein, G. A. (2016). School-based interventions for anxious children: Long-term follow-up. Child Psychiatry & Human Development, 47(2), 183–193. https://doi.org/10.1007/s10578-015-0555-x
Liebert, R. M., & Morris, L. W. (1967). Cognitive and emotional components of test anxiety: A distinction and some initial data. Psychological Reports, 20(3), 975–978. https://doi.org/10.2466/pr0.1967.20.3.975
Lupien, S. J., Maheu, F., Tu, M., Fiocco, A., & Schramek, T. E. (2007). The effects of stress and stress hormones on human cognition: Implications for the field of brain and cognition. Brain and Cognition, 65(3), 209–237. https://doi.org/10.1016/j.bandc.2007.02.007
Matthews, G., Zeidner, M., & Roberts, R. D. (2002). Emotional intelligence: Science and myth. MIT Press.
McEwen, B. S. (2007). Physiology and neurobiology of stress and adaptation: Central role of the brain. Physiological Reviews, 87(3), 873–904. https://doi.org/10.1152/physrev.00041.2006
Mindfulness in Schools Project. (n.d.). .b curriculum. Geraadpleegd 15 oktober 2024, van https://mindfulnessinschools.org/
Nederlands Jeugdinstituut. (2018, 26 oktober). Databank effectieve jeugdinterventies: Uitgebreide beschrijving VRIENDEN [PDF]. https://www.nji.nl/system/files/2021-04/uitgebreide-beschrijving-VRIENDEN.pdf
Nederlands Jeugdinstituut. (2022). Je bibbers de baas. Geraadpleegd 11 oktober 2024, van https://www.nji.nl/interventies/je-bibbers-de-baas
Neil, A. L., & Christensen, H. (2009). Efficacy and effectiveness of school‑based prevention and early intervention programs for anxiety. Clinical Psychology Review, 29(3), 208–215. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2009.01.002
Öhman, A. (2005). The role of the amygdala in human fear: Automatic detection of threat. Psychoneuroendocrinology, 30(10), 953–958. https://doi.org/10.1016/j.psyneuen.2005.03.019
Otte, C. (2011). Cognitive behavioral therapy in anxiety disorders: Current state of the evidence. Dialogues in Clinical Neuroscience, 13(4), 413–421. https://doi.org/10.31887/DCNS.2011.13.4/cotte
Owens, M., Stevenson, J., Hadwin, J. A., & Norgate, R. (2012). Anxiety and depression in academic performance: An exploration of the mediating factors of worry and working memory. School Psychology International, 33(4), 433–449. https://doi.org/10.1177/0143034311427433
Paulson, F. L., Paulson, P. R., & Meyer, C. A. (1991). What makes a portfolio a portfolio? Educational Leadership, 48(5), 60–63.
Pekrun, R. (2006). The control‑value theory of achievement emotions: Assumptions, corollaries, and implications for educational research and practice. Educational Psychology Review, 18(4), 315–341. https://doi.org/10.1007/s10648-006-9029-9
Pekrun, R., & Loderer, K. (2024). Control-Value Theory: From achievement emotion to a general theory of human emotions. Educational Psychology Review, 36, Article 83. https://doi.org/10.1007/s10648-024-09909-7
Phan, T. X., Chiu, H. Y., & Tseng, Y. J. (2022). The effectiveness of mindfulness-based interventions on test anxiety: A meta-analysis. Mindfulness, 13(1), 210–222. https://doi.org/ 10.3389/fpsyg.2024.1401467
Prinsen, H. (2010). Help! Mijn kind heeft faalangst: Gids voor ouder en kind bij het omgaan met faalangst en examenvrees. Bohn Stafleu van Loghum.
Putwain, D. W., & Aveyard, B. (2018). Is perceived fear appeals use and exam value associated with examination performance? British Journal of Educational Psychology, 88(1), 45–62.
Putwain, D. W., & Daly, A. L. (2014). Test anxiety prevalence and gender differences in a sample of English secondary school students. Educational Studies, 40(5), 554–570. https://doi.org/10.1080/03055698.2014.953914
Putwain, D. W., & Pescod, M. (2018). Is reducing uncertain control the key to successful test anxiety intervention for secondary school students? Findings from a randomized control trial. School Psychology Quarterly, 33(2), 283–292. https://doi.org/10.1037/spq0000228
Putwain, D. W., & Symes, W. (2012). The impact of perceived classroom environment on test anxiety. School Psychology International, 33(4), 443–459.
Putwain, D. W., Woods, K. A., & Symes, W. (2010). Personal and situational predictors of test anxiety of students in post‑compulsory education. British Journal of Educational Psychology, 80(1), 137–160. https://doi.org/10.1348/000709909X466082
Roeser, R. W., Eccles, J. S., & Sameroff, A. J. (2012). School as a context of early adolescents’ academic and social‑emotional development: A summary of research findings. The Elementary School Journal, 112(1), 225–229. https://doi.org/10.1086/499650
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self‑determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well‑being. American Psychologist, 55(1), 68–78. https://doi.org/10.1037/0003-066X.55.1.68
Sarason, I. G. (1984). Stress, anxiety, and cognitive interference: Reactions to tests. Journal of Personality and Social Psychology, 46(4), 929–938. https://doi.org/10.1037/0022-3514.46.4.929
Schlenker, B. R., & Leary, M. R. (1982). Social anxiety and self‑presentation: A conceptualization and model. Psychological Bulletin, 92(3), 641–669. https://doi.org/10.1037/0033-2909.92.3.641
Schonert‑Reichl, K. A., & Lawlor, M. S. (2010). The effects of a mindfulness‑based education program on pre‑ and early adolescents’ well‑being and social and emotional competence. Mindfulness, 1(3), 137–151. https://doi.org/10.1007/s12671-010-0011-8
Slavin, R. E. (2011). Instruction based on cooperative learning. In R. E. Mayer & P. A. Alexander (Eds.), Handbook of research on learning and instruction (pp. 344–360). Routledge.
Slavin, R. E. (2015). Cooperative learning in elementary schools. Education 3‑13, 43(1), 5–14. https://doi.org/10.1080/03004279.2015.963370
Snel, E. (2009). Mindfulness in de klas: Eerste hulp bij stress en faalangst (2nd ed.). Nieuwezijds.
Spence, S. H., & Rapee, R. M. (2016). The etiology of social anxiety disorder: An evidence‑based model. Behaviour Research and Therapy, 86, 50–67. https://doi.org/10.1016/j.brat.2016.06.007
Sportel, B. E., de Hullu, E., de Jong, P. J., & Nauta, M. H. (2013). Cognitive bias modification versus CBT in reducing adolescent social anxiety: A randomized controlled trial. PLoS ONE, 8(5), e64355. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0064355
Stallard, P. (2002). Think Good–Feel Good: A cognitive behaviour therapy workbook for children and young people. John Wiley & Sons.
Stallard, P. (2005). A Clinician’s Guide to Think Good–Feel Good: Using CBT with children and young people. John Wiley & Sons.
Symonds, J. E., & Galton, M. (2014). Moving to the next school at age 10–14 years: An international review of psychological development at school transition. Review of Education, 2(1), 1–27. https://doi.org/10.1002/rev3.3021
Tang, Y.‑Y., Hölzel, B. K., & Posner, M. I. (2015). The neuroscience of mindfulness meditation. Nature Reviews Neuroscience, 16(4), 213–225. https://doi.org/10.1038/nrn3916
Teigen, K. H. (1994). Yerkes‑Dodson: A law for all seasons. Theory & Psychology, 4(4), 525–547. https://doi.org/10.1177/0959354394044004
Teubert, D., & Pinquart, M. (2011). A meta-analytic review on the prevention of symptoms of anxiety in children and adolescents. Journal of Anxiety Disorders, 25(8), 1046–1059. https://doi.org/10.1016/j.janxdis.2011.07.001
Toker, B., & Avci, R. (2015). The effect of a cognitive‑behavioral group counseling program on test anxiety. The Anthropologist, 22(2), 345–350.
Tomlinson, C. A., Brighton, C., Hertberg, H., Callahan, C. M., Moon, T. R., Brimijoin, K., Conover, L. A., & Reynolds, T. (2003). Differentiating instruction in response to student readiness, interest, and learning profile in academically diverse classrooms: A review of literature. Journal for the Education of the Gifted, 27(2–3), 119–145. https://doi.org/10.1177/016235320302700203
Van der Ploeg, J. D. (2004). Angststoornissen bij kinderen en jeugdigen. Bohn Stafleu van Loghum.
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (2021). Actieplan mentaal welzijn in het onderwijs. Geraadpleegd op 10 oktober 2023, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/relanceplan-vlaamse-veerkracht
Vlaamse Overheid. (2021). Mentale gezondheid en welzijn van kinderen en jongeren versterken. Geraadpleegd op 10 oktober 2023, van https://www.vlaanderen.be/vlaamse-regering/vlaamse-veerkracht/het-vlaamse-zorg-en-welzijnssysteem-versterken
Von der Embse, N. P., Barboza, N., & Drake, J. (2018). A meta-analysis of universal test-anxiety interventions in educational settings: Effects on anxiety and performance. School Psychology Review, 47(1), 64–86.
Wang, S., Zhou, Y., Yu, S., Ran, L. W., Liu, X. P., & Chen, Y. F. (2017). Acceptance and commitment therapy and cognitive–behavioral therapy as treatments for academic procrastination: A randomized controlled group session. Research on Social Work Practice, 27(1), 48–58. https://doi.org/10.1177/1049731515577890
Watt, H. M. G. (2016). Promoting girls’ and boys’ engagement and participation in senior secondary STEM fields and careers: Exploring the effectiveness of motivational beliefs and values intervention. International Journal of Gender, Science and Technology, 8(1), 67–87.
Wentzel, K. R., Baker, S. A., & Russell, S. L. (2018). Peer relationships and positive adjustment at school. In W. M. Bukowski, B. Laursen, & K. H. Rubin (Eds.), Handbook of Peer Interactions, Relationships, and Groups (2nd ed., pp. 586–603). Guilford Press.
Whiteside, S. P. H., Ale, C. M., Vickery, T., & Holmbeck, G. (2020). A combined CBT protocol for child anxiety: Effects of relaxation, exposures, and cognitive restructuring. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 49(4), 524–537. https://doi.org/10.1007/s10567-019-00303-2
Wigfield, A., & Eccles, J. S. (2000). Expectancy–value theory of achievement motivation. Contemporary Educational Psychology, 25(1), 68–81. https://doi.org/10.1006/ceps.1999.1015
Wigfield, A., & Eccles, J. S. (Eds.). (2002). Development of achievement motivation. Academic Press.
World Health Organization. (2020). Mental health and psychosocial considerations during the COVID-19 outbreak(WHO/2019-nCoV/MentalHealth/2020.1). https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/mental-health-considerations.pdf
Yeager, D. S., Hanselman, P., Walton, G. M., … Dweck, C. S. (2019). A national experiment reveals where a growth mindset improves achievement. Nature, 573(7774), 364–369. https://doi.org/10.1038/s41586-019-1466-y
Yeo, L. S., Goh, V. G. W., & Liem, G. A. D. (2016). School-based group cognitive-behavioral therapy for test anxiety in adolescents: Outcomes and moderators. Child & Youth Care Forum, 45(1), 1–17. https://doi.org/10.1007/s10566-015-9314-1
Yerkes, R. M., & Dodson, J. D. (1908). The relation of strength of stimulus to rapidity of habit‑formation. Journal of Comparative Neurology and Psychology, 18(5), 459–482. https://doi.org/10.1002/cne.920180503
Zeidner, M. (1998). Test anxiety: The state of the art. Plenum Press.
Zeidner, M., & Matthews, G. (2005). Evaluation anxiety: Current theory and research. In A. J.
Elliot & C. S. Dweck (Eds.), Handbook of competence and motivation (pp. 141–163). Guilford Press.
Zeidner, M., & Matthews, G. (2011). Anxiety 101. Springer Publishing Company.
Zenner, C., Herrnleben‑Kurz, S., & Walach, H. (2014). Mindfulness‑based interventions in schools—a systematic review and meta‑analysis. Frontiers in Psychology, 5, 603. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.00603
Zonneveld, L. (2015). Het nieuwe leren: Begeleiden van faalangst en perfectionisme. Uitgeverij Thema.
Zoogman, S., Goldberg, S. B., Hoyt, W. T., & Miller, L. (2014). Mindfulness interventions with youth: A meta‑analysis. Mindfulness, 6(2), 290–302. https://doi.org/10.1007/s12671-013-0260-4
