Oude gebouwen, nieuwe toekomst: erfgoed als motor voor een circulaire bouw

Judith
Cools

Één op de vijf Brusselse gebouwen heeft erkende erfgoedwaarde. Maar wat als we die historische gebouwen niet alleen beschouwen als getuigen van het verleden, maar ook als deel van de oplossing om onze toekomst duurzamer te maken? Waarom is de gebouwde erfenis van vorige generaties zo belangrijk voor een verdere duurzame ontwikkeling van de samenleving? Daarvoor moeten we gaan zoeken bij de principes van de circulaire bouweconomie.

Circulair bouwen en erfgoed, tegenstelling of synergie?

In de strijd tegen de klimaatopwarming is de overstap naar een circulaire economie cruciaal; geen wegwerpcultuur meer, maar zo lang mogelijk gebruik maken van materialen omwille van hun technologische, functionele en ecologische waarde. De bouwsector ontwikkelde al heel wat strategieën om circulair te bouwen. Dit kan bijvoorbeeld met kliksystemen en omkeerbare verbindingen. Maar er is een keerzijde: het volstaat niet enkel te vertrekken van alle gebouwen die in de toekomst gebouwd zullen worden. Het bestaande gebouwenbestand moet in dit verhaal de hoofdrol spelen. Zo kan men een circulaire bouweconomie bekomen door het terugwinnen en hergebruiken van materialen, vrijgekomen door gedeeltelijke of volledige afbraak. Het verleden is dus deel van deze omschakeling.

De verrassende match tussen circulair bouwen en het gebouwd erfgoed

21% van de gebouwen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en 3% in Vlaanderen hebben een erkende en vastgestelde erfgoedwaarde. Dit is geen detail, maar een aanzienlijk deel van het bouwbestand. Op welke manieren kunnen we ons erfgoed inzetten in deze transitie naar een circulaire bouweconomie? 

Traditioneel draait de erfgoedzorg grotendeels rond het volledig behouden en beschermen van historische gebouwen. Deze waardevolle getuigen van het verleden kunnen dus niet zomaar verbouwd of afgebroken worden. Er zijn dan ook enkele waarden zoals culturele, historische en contextuele waarde, die absoluut niet verloren mogen gaan. Met deze waarden in het achterhoofd, gebeurt restaureren vaak getrouw aan de originele materialen, context en staat van het gebouw. Het volledig behouden van gebouwen, niets verloren laten gaan, klinkt circulair. Maar, omdat elk gebouw met erfgoedwaarde uniek is, met een eigen combinatie van context, materialen en waarden vereist volledig behoud veel tijd, aandacht, materialen en financiële middelen. Bovendien zijn er in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en Vlaanderen tezamen meer dan 130.000 gebouwen met erfgoedwaarde terug te vinden. Een intensieve bewaarstrategie, wordt meteen onhaalbaar. 

Adaptive Reuse geeft een tweede leven aan erfgoed

Daarom wint de alternatieve bewaarstrategie adaptive reuse aan terrein. Deze strategie laat toe een gebouw te herbestemmen naar een nieuwe functies en compatibele invullingen terwijl de erfgoedwaarden bewaard blijven en gerespecteerd worden. Voorbeelden zijn kerken omtoveren tot appartementen, industrieloodsen tot bibliotheken, enzovoort. Tenslotte heeft een veranderende maatschappij veranderende noden.

Een mooi voorbeeld is de Rubenshuissite in Antwerpen. Hier werden de twee eerdergenoemde strategieën toegepast. In 1939 werd het volledig gerestaureerd door de Antwerpse stadsarchitect Emiel van Averbeke (1876-1946). Én, recent in 2024, voegden Robbrecht en Daem architecten een nieuwe laag toe aan de site, door de bezoekerservaring anders vorm te geven met een nieuw toegangsgebouw. Zo ontstaat een interessant samenspel tussen historische en hedendaagse architectuur. 

Rubenshuis, oude ingang, foto genomen door Marie-Charlotte Le Bailly

 

foto's genomen door Marie-Charlotte Le Bailly, links de oude ingang, rechts de nieuwe toevoeging door Robbrecht en Daem Architecten

Nieuwe toevoeging door Robbrecht en Daem Architecten, foto genomen door Marie-Charlotte Le Bailly

 

Wat met de stukken die overblijven?

Om een volledige circulaire bouweconomie op niveau van het gebouwd erfgoed te introduceren volstaan deze twee strategieën toch niet. Adaptive reuse is al een goede tussenkomst voor de gebouwen die niet meer in hun originele functie gebruikt kunnen worden, of gebouwen waar slechts nog enkele delen erfgoedwaarde bevatten. Maar, wat met de fragmenten die de selectie niet halen? Worden zij afval, of kunnen we ervoor zorgen dat ze elders een tweede leven krijgen? Kunnen ze door verplaatsing en herintegratie opgewaardeerd worden? Daarnaast zijn er ook gebouwfragmenten die op hun originele locatie niet meer hun oorspronkelijke functie kunnen vervullen, maar die daarom niet verloren hoeven te gaan. Twee voorbeelden uit de praktijk tonen dat dit kan.

Zo werden in het CBR-gebouw in Brussel enkele raampanelen vervangen omdat ze niet meer konden voldoen aan de hedendaagse energievoorschriften. Door hun iconische gele kleur en ovale vorm, dragen ze erg bij aan de erfgoedwaarde van het gebouw. Maar, ook op zichzelf dragen de fragmenten erfgoedwaarde uit. Rotor zag dit potentieel in de raampanelen in, en verkocht ze na demontage. Kopers gaven nieuwe invulling aan de raampanelen gaande van spiegels, tot tafelbladen.

 

 

 

Foto's genomen door Marie-Charlotte Le Bailly, CBR gebouw in Watermaal-Bosvoorde   

 

 

 

 

 

 

Foto genomen door Esther Geboes, in kader van haar doctoraatsonderzoek: "Closing the glass loop. Prototyping a practitioner’s road map to valorise end-of-life architectural flat glass."

 

Ook in de Schaarbeekse apotheek Pharmacie Émilie werden dergelijke historische fragmenten hergebruikt. In deze apotheek zijn de hangende plafondelementen, oorspronkelijk uit het eerder afgebroken Générale de Banque gebouw in Brussel, het pronkstuk van het interieur. Het verdere interieur werd er duidelijk goed op afgestemd en ze vallen de bezoekers meteen op. Deze voorbeelden tonen hoe historische fragmenten ook in nieuwe contexten van betekenis kunnen zijn en niet altijd vastzitten op één plek.

 

Foto's genomen door Marie-Charlotte Le Bailly, Pharmacie Émilie   

Een best practice in de maak

Is de originele context en locatie niet erg belangrijk voor het behouden van de erfgoedwaarde? Ja, maar dat betekent niet dat een architecturaal erfgoedfragment elders betekenisloos wordt. Indien zorgvuldig gekozen en afgewogen, kan de verplaatsing de erfgoedwaarde en betekenis ook versterken, verdiepen en opnieuw doen opleven. Een best practice ontwikkelen voor het verplaatsen van architecturale erfgoedfragmenten, net zoals eerder gebeurde voor adaptive reuse zal ons ook beter doen begrijpen hoe we waarde hechten aan het architecturaal erfgoed.

Een circulaire toekomst met het verleden in de hoofdrol

Door circulariteit op alle niveaus binnen erfgoed te omarmen, van volledig behoud tot slimme herbestemmingen en hergebruik van fragmenten, kunnen we nog meer architecturaal erfgoed een toekomst bieden. Zo kan de overstap naar een circulaire bouweconomie samengaan met een inclusievere en allomvattende bescherming en behoud van erfgoed en materialen van historisch en cultureel belang.

Bibliografie

Bibliografie

  1. Agentschap Onroerend Erfgoed. “Opheffingsdossier: Voormalige Fuelloods van 1905, Mechelen, Leuvensesteenweg 30 – Monument ,” March 31, 2022.
  2. Appelgren, Staffan, and Anna Bohlin. “Growing in Motion: The Circulation of Used Things on Second-Hand Markets.” Culture Unbound 7, no. 1 (March 12, 2015): 143–68. https://doi.org/10.3384/-cu.2000.1525.1571143.
  3. Arlotta, Allison Iris. “Locating Heritage Value in Building Material Reuse.” Journal Of Cultural Heritage Management and Sustainable Development 10, no. 1 (November 28, 2019): 6–15. https://doi.org-/10.1108/JCHMSD-06-2019-0076.
  4. Aubry, Françoise, and Barbara Harshav. “Victor Horta: Vicissitudes of a Work.” Yale French Studies Belgian Memories, no. 102 (2002): 176–89.
  5. Australia ICOMOS. The Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Significance 1999: With Associated Guidelines and Code on the Ethics of Co-Existence. Burwood, Victoria: Australia ICOMOS, 2000.
  6. Avrami, Erica, Randall Mason, and Marta de la Torre. “Values and Heritage Conservation.” The Getty Conservation Institute, 2000.
  7. Baker-Brown, Duncan. The Re-Use Atlas: A Designer’s Guide towards a Circular Economy. London: RIBA Publishing, 2017.
  8. “Beschermde Monumenten in Vlaanderen.” Onroerend Erfgoed Vlaanderen, May 2024.
  9. Bernair, Corinne, Isabelle Sobotka, Ambroise Romnée , Lara Perez Duenas, Charline Boyer, and Philippe Van Ginderdeuren. “The Construction Sector in Brussels, Findings and Perspectives: Towards a Circular Economy,” February 2018. https://www.cea.org.cy/wpcontent/uploads/2019/01/be_prec_-construction_….
  10. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Tot Bescherming Als Monument Bepaalde Delen van de Woning Gelegen Hockeylaan 43, Te Sint-Pieters-Woluwe.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering, September 19, 1996.
  11. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Houdende Bescherming Als Monument van Het Geheel Dubbel Hotel De Bodt, Met Inbegrip van de Blauwsteen Palend Aan Straatzijde En de Beledende Hekkens van Het Gebouw Gelegen Franklin Rooseveltlaan 27-29 Te Brussel.” Het
    Brusselse Hoofdstedelijke Gewest, March 16, 1995.
  12. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Tot Bescherming Als Monument van Het Geheel van de Voormalige Woning van de Architect Antoine Pompe Gelegen Kasteleinstraat 47, Te Elsene.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering, May 6, 1997.
  13. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Houdende Bescherming Als Monument van de Totaliteit van de Woning H. Génicot, Gelegen Kamerdellelaan 22 Te Ukkel.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering , March 16, 1995.
  14. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Houdende Uitbreiding van de Bescherming Als Monument Tot de Totaliteit van de Woning van Dokter Ley En Als Landschap van Haar Onmiddellijke Omgeving Gelegen Prins van Oranjelaan, 200 Te Ukkel.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering, February 16, 1995. 84
  15. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Houdende Bescherming Als Monument van de Totaliteit van Het Atelier En de Woning van O. Jespers, Gelegen Erfprinslaan 149, Te Sint-Lambrechts-Woluwe.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering , March 16, 1995.
  16. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering tot Bescherming als Monument van de Totaliteit van het Gebouw, met inbegrip van Tuintje met zijn Hekken, Gelegen Vergrotesquare 16 te Schaarbeek.” Ministerie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, February 6, 1997.
  17. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Houdende Bescherming Als Monument van de Totaliteit van ‘Het Glazen Huis’, Gelegen Jules Lejeunestraat 69, Te Ukkel.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering, September 24, 1998.
  18. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Tot Bescherming Als Monument de Totaliteit van Het Salon Met Muurschilderingen Uitgevoerd Door Paul Delvaux, Deel Uitmakend van de Voormalige Woning Périer, Gelegen Louizalaan 573, Te Brussel.” De Brusselse Hoofdstedelijke Regering, March 27, 1997.
  19. “Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering Tot Inschrijving Op de Bewaarlijst Als Monument
    van Bepaalde Delen van de Gemeentelijke School ‘Centre Scolaire Du Souverain’ Gelegen Robert Willamesstraat 25, Te Oudergem.” Brussels Hoofdstedelijke Regering , January 15, 1998.
  20. Brilliant, Richard, and Dale Kinney, eds. Reuse Value: Spolia and Appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine. London New York: Routledge, 2016.
  21. Brilliant, Richard. “Authenticity and Alienation.” In Reuse Value. Spolia and Appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine, Edited by Richard Brilliant and Dale Kinney, 167–78. Ashgate Publishing Limited, 2011.
  22. “BWRO - Titel V. Bescherming van Het Onroerende Erfgoed.” fgov, Accessed May 4, 2025, n.d. https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi_loi.
  23. Cairns, Stephen, and Jane M. Jacobs. Buildings Must Die: A Perverse View of Architecture. First MIT paperback edition. Cambridge, Massachusetts London, England: The MIT Press, 2017.
  24. Cameron, Christina, ed. Evolving Heritage Conservation Practice in the 21st Century. Creativity, Heritage and the City, volume 5. Singapore: Springer, 2023.
  25. cel inventaris bouwkundig erfgoed. “Inventaris van Het Bouwkundig Erfgoed van Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest - de Selectie van Gebouwen En Gehelen in de Inventaris van Het Bouwkundig Erfgoed.” urban.brussels, February 2025.
  26. Celis, Marcel. “Van Volkshuis Tot Schroot. Achtergronden van Een Kwart Eeuw Falen.” M&L 10, no. 2 (March 1991): 23–35.
  27. Climate Change and Cultural Heritage Working Group International Council on Monuments and Sites. 2019.
  28. The Future of Our Pasts: Engaging cultural heritage in climate action Outline of Climate Change and Cultural Heritage. ICOMOS. https://openarchive.icomos.org/id/eprint/2459.
  29. De Caigny, Sofie, Hülya Ertaş, Bie Plevoets, Kunstcentrum deSingel (Antwerp, Belgium), and Vlaams Architectuurinstituut, eds. As Found: Experiments in Preservation. Antwerp: Flanders Architecture Institute, 2023.
  30. De Houwer, Veerle, Leen Meganck, and Karina Van Herck. “Waarderen van erfgoed: erfgoedwaarden en criteria.” Afwegingskaders agentschap Onroerend Erfgoed. Brussel: agentschap Onroerend Erfgoed, December 11, 2023. https://doi.org/10.55465/PFEW9754.
  31. Foster, Gillian and Kreinin Halliki. “A Review of Environmental Impact Indicators of Cultural Heritage Buildings: A Circular Economy Perspective.” Environmental Research Letters 15 (April 15, 2020). https://doi.org/10.1088/1748-9326/ab751e. 85
  32. Galle, Waldo, Wim Debacker, and Yves De Weerdt. “Co-Creating Systemic Changes for a Circular Economy in/under Construction, Preliminary Lessons from the Flemisch Living Lab on Circular Construction.” IOP Conference Series: Earth and Environmental Science 855, no. 1 (October 1, 2021): 012012. https://doi.org/10.1088/1755-1315/855/1/012012.
  33. Ghyoot, Michael. “Objectif Réemploi Pistes d’action Pour Développer Le Secteur Du Réemploi Des Éléments de Construction En Région de Bruxelles-Capitale.” asbl Rotor, August 2017. https://rotordb.org/sites/defaul-t/files/2019-10/OBJECTIF_REEMPLOI.pdf.
  34. Gielen, Pascal, and Rudi Laermans. Cultureel Goed: over het (nieuwe) erfgoedregiem. Leuven: LannooCampus, 2005.
  35. Glendinning, Miles. The Conservation Movement: A History of Architectural Preservation Antiquity to Modernity. London New York: Routledge, 2013.
    Gorgolewski, Mark. “Designing with Reused Building Components: Some Challenges.” Building Research & Information 36, no. 2 (March 2008): 175–88. https://doi.org/10.1080/09613210-701559499
  36. Gregory, Jenny. “Reconsidering Relocated Buildings: ICOMOS, Authenticity and Mass Relocation.” International Journal of Heritage Studies 14, no. 2 (March 2008): 112–30. https://doi.org/10.10-80/13527250701844027.
  37. Hartenberger, Ursula, York Ostermeyer, and Thomas Lützkendorf. “The Buildig Passport: A Tool for Capturing and Managing Whole Life Data and Information in Construction and Real Estate.” Global Alliance for Buildings and Constructions (GABC), 2021. https://globalabc.org/sites/default/
    files/2021-09/GABC_The-Building-Passport_FINAL.pdf.
  38. Heilmeyer, Florian, and Sandra Hofmeister. Umbau-Architektur in Flandern: Architecture of transformation in Flanders. Erste Auflage. München: Edition DETAIL, 2024.
  39. Heinrich, Mathias, and Werner Lang. Material Passports - Best Practice. München Technische Universität München, 2019.
  40. Heisel, Felix, Dirk Hebel, and Ken Webster. Circular Construction and Circular Economy. Building Better, Less, Different. Basel: Birkhäuser, 2022.
  41. Hooft, Elise. “Onderzoeksrapport Inventariseren van Bouwkundig Erfgoed in Vlaanderen: Historiek, Methodologie, Doelstellingen En Resultaten.” agentschap Onroerend Erfgoed Wetenschappelijke instelling van de Vlaamse Overheid, Beleidsdomein Omgeving, 2021.
  42. Huuhka, Satu, and Iida Kalakoski. “Spolia Revisited and Extended: The Potential for Contemporary Architecture.” Journal of Material Culture 22, no. 3 (November 30, 2017): 1–27. https://doi.org/10.1177/1359183517742.
  43. Huuhka, S. and I. Vestergaard, "Building Conservation and the Circular Economy: A Theoretical Consideration." [In English]. Cultural Heritage Management and Sustainable Development 10, no. 1 (2019): 29-40. https://doi.org/10.1108/JCHMSD-06-2019-0081.
  44. Interreg North-West Europe FCRBE. “Review of Existing Pre-Demolition Tools, Policies, Resources for Identifying, Quantifying and Organizing the Reclamation of Reusable Elements. ,” September 27, 2019. https://vb.nweurope.eu/media/8917/fcrbe_wpt2_d11_20190927-for-publicati….
  45. Islam Noushin, Malindu Sandanayake, Shobha Muthukumaran, and Dimuth Navaratna. “Review on Sustainable Construction and Demolition Waste Management—Challenges and Research Prospects.” Sustainability 16, no. 3289 (April 15, 2024): 1–30. https://doi.org/10.3390/su1-6083289.
  46. Kalakoski, Iida, and Satu Huuhka. “Spolia Revisited and Extended: The Potential for Contemporary Architecture.” Journal of Material Culture 23, no. 2 (June 2018): 187–213. https://doi.org/10.11-77/1359183517742946. 86
  47. Kaya Deniz, Pintossi Nadia, and Dane Gamze. “An Empirical Analysis of Driving Factors and Policy Enablers of Heritage Adaptive Reuse within the Circular Economy Framework.” Sustainability 13, no. 2479 (February 25, 2021). Koolhaas, Rem. “Preservation Is Overtaking Us.” Future Anterior: Journal of Historic Preservation, History, Theory and Criticism 1, no. 2 (2014): XIV, 1–3.
  48. Labadi Sophia, Giliberto Francesca, Rosetti Ilaria, Shetabi Linda, and Yildirim Ege. Heritage and the Sustainable Development Goals: Policy Guidance for Heritage and Development Actors. ICOMOS, 2021. https://openarchive.icom-os.org/id/eprint/2453/.
  49. Lanz, Francesca, and John Pendlebury. “Adaptive Reuse: A Critical Review.” The Journal of Architecture 27, no. 2–3 (April 3, 2022): 441–62. https://doi.o-rg/10.1080/13602365.2022.2105381.
  50. Leindecker Gerald, and Bengü Güngör. “Digital Technologies for Inventory and Supply Chain Management in Circular Economy: A Review Study on Construction Industry.” In 4th International Conference “Coordinating Engineering for Sustainability and Resilience” & Midterm Conference of Circular “Implementation of Circular Economy in the Built Environment”, 700–709, 2024.
  51. “Leeuwarden Declaration - Adaptive Re-Use of the Built Heritage: Preserving and Enhancing the Values Of Our Built Heritage For Future Generations.” ICOMOS, November 23, 2018.
  52. Liverani, Paolo. “Reading Spolia in Late Antiquity and Contemporary Perception.” In Reuse Value. Spolia and Appropriation in Art and Architecture from Constantine to Sherrie Levine, Edited by Richard Brilliant and Dale Kinney, 33–52. Ashgate Publishing Limited, 2011.
  53. Lowenthal, David. “Fabricating Heritage.” History and Memory 10, no. 1 (1998): 5–24. https://www.jstor.org/stable/25681018.
  54. Lowenthal, David. “Material Preservation and Its Alternatives.” Perspecta 25 (1989): 66–77. https://doi.org/10.2307/1567139.
  55. Mason, Randall. “Assessing Values in Conservation Planning: Methodological Issues and Choices.” In Assessing the Values of Cultural Heritage, Edited by Marta De La Torre, 5–30. The Getty Conservation Institute, 2002.
  56. Mason, Randall, and Erica Avrami. “Heritage Values and Challenges of Conservation Planning.” In Management Planning for Archeological Sites, Edited by Jeanne Marie Teutonico and Gaetano Palumbo, 13–26. The Getty Conservation Institute, 2002.
  57. Mason, Randall, and Erica Avrami. “Mapping the Issue of Values.” In Values in Heritage Management - Emerging Approaches and Research Directions, Edited by Erica Avrami, Susan Mcdonald, Randall Mason and David Myers. The Getty Conservation Institute, 2019.
  58. Meier, Hans. “Spolia in Contemporary Architecture: Searching for Ornament and Place.” In Reuse Value. Spolia and Appropriation in Art and Architecture, from Constantine to Sherrie Levine, Edited by Richard Brilliant and Dale Kinney, 223–36. Farnham, 2011.
  59. “Ministerieel Besluit Tot Definitieve Opheffing van de Bescherming Als Monument van de Voormalige Fuelloods van 1905 in Mechelen .” Vlaamse Regering, August 12, 2022.
  60. Plevoets, Bie, and Koenraad van Cleempoel. Adaptive Reuse of the Built Heritage: Concepts and Cases of an Emerging Discipline. London; New York: Routledge, Taylor & Francis Group, 2019.
  61. Plevoets, Bie. “Heritage in Fragments: On Spolia and Other Forms of Preservation of Architectural Fragments through Reuse.” Journal of Architectural Conservation 28, no. 3 (February 2022): 1–20. https://doi.org/10.1080/13556207.2022.2026737. 87
  62. Potts, Andrew. 2021. European Cultural Heritage Green Paper. Brussels, Belgium: Europa Nostra. Accessed May 11, 2024. https://issuu.com/europanostra/docs/20210322_european_cultural_-
    heritage_green-paper_ex.
  63. Rabaça, Armando. “Spolia and the Open Work.” FOOTPRINT Delft Architecture Theory Journal 16, no. 2(2022): 41–66.
  64. Ranasinghe, Navoda, Niluka Domingo, and Ravindu Kahandawa. “Enhancing Building Material Circularity: A Systematic Review on Prerequisites, Obstacles and the Critical Role of Data Traceability.” Journal of Building Engineering 98 (December 2024): 111136. https://doi.org/1-0.1016/j.jobe.2024.111136.
  65. “Register van Het Beschermd Onroerend Erfgoed van Het Brussels Hoofdstedelijk Gewest.” Brussel Stedenbouw en Erfgoed Directie Monumenten en Landschappen, February 2024.
  66. Reyniers, Lara. “Salvage and Reuse of Construction Materials in Brussels from 1900 to 1960. Tracing Materials Sourced from Demolition Works for the North-South Junction.” Vrije Universiteit Brussel and Université Libre de Bruxelles, 2021.
  67. Riegl, Aloïs. “The Modern Cult of Monuments: Its Essence and Its Development.” In Gesammelte Aufsätze, 144–93, 1928.
  68. Ross, Susan. “More Than Urban Mining: Salvaging Modern Material Discards for Meaningful Reuse.” Change Over Time 12, no. 1 (Spring 2023): 96–117. https://doi.org/10.1353/cot.2023.a927231.
  69. Ross, Susan. “Re-Evaluating Heritage Waste: Sustaining Material Values through Deconstruction and Reuse.” The Historic Environment: Policy & Practice 11, no. 2–3 (April 2, 2020): 382–408. https://doi.org/10.1080/17567505.2020.1723259.
  70. Ross, Susan, and Victoria Angel. “Heritage and Waste: Introduction.” Journal of Cultural Heritage Management and Sustainable Development 10, no. 1 (December 23, 2019): 1–5. https://doi.org/10.1108/JCHMSD-02-2020-116.
  71. Rotor, ed. Déconstruction et réemploi: comment faire circuler les éléments de construction. Lausanne: Presses polytechniques et universitaires romandes, 2018.
  72. “Screening Template for Construction and Demolition Waste Management in Belgium.” Deloitte, September 2015.
  73. Silverman, Helaine. “Heritage and Authenticity.” In The Palgrave Handbook of Contemporary Heritage Research, edited by Emma Waterton and Steve Watson, 69–88. London: Palgrave Macmillan UK, 2015. https://doi.org/10.1057/9781137293565_5.
  74. Smeyers, Tijl, Morgane Deweerdt , and Marilyn Mertens. “Reuse Toolkit - The Reclamation Audit.” Interreg North-West Europe FCRBE, December 2022.
  75. Stanojev, Jermina, and Christer Gustafsson. “Circular Economy Concepts for Cultural Heritage Adaptive Reuse Implemented Through Smart Specialisations Strategies.” In Proceedings of the STS Conference Graz 2019, 415–36, 2019.
  76. Stone, Sally. “RECONFIGURATION: Fragments of Time and Place.” In AS FOUND: Experiments in Preservation, Edited by Sofie De Caigny, Hülya Ertas and Bie Plevoets, 61–64. Flanders Architecture Institute, 2024.
  77. Stone, Sally. UnDoing Buildings: Adaptive Reuse and Cultural Memory. Routledge, 2019.
  78. “There’s no place like old homes: Reduce and Recycle to Reduce Carbon.” 2020. HE0031. Historic England. Accessed May 11, 2024. https://historicengland.org.uk/research/heritage-counts/201-
    9-carbon-in-built-environment/carbon-in-built-historic-environment/.
  79. Trubina, Nika, Gerald Leindecker, Rand Askar, Aikaterina Karanafti, Marta Gómez-Gil, Teresa Blázquez, Bengü Güngör, and Luís Bragança. “Digital Technologies and Material Passports for Circularity in 88 Buildings: An In-Depth Analysis of Current Practices and Emerging Trends.” In 4th International Conference “Coordinating Engineering for Sustainability and Resilience” & Midterm Conference of Circular “Implementation of Circular Economy in the Built Environment,” edited by Viorel Ungureanu, Luís Bragança, Charalambos Baniotopoulos, and Khairedin M. Abdalla, 489:690–99. Cham: Springer Nature Switzerland, 2024. https://doi.org/10.1007/978-3-031-57800-7_64.
  80. Ungureanu, Viorel, François Fohl, Jie Yang, Oliver Hechler, Vlatka Rajčić, and Raluca Buzatu. “Recovery and Reuse of Salvaged Products and Building Materials from Existing Structures.” In Circular Economy Design and Management in the Built Environment, edited by Luís Bragança, Philip
    Griffiths, Rand Askar, Adriana Salles, Viorel Ungureanu, Katerina Tsikaloudaki, Diana Bajare, Gabriel Zsembinszki, and Meri Cvetkovska, 93–120. Cham: Springer Nature Switzerland, 2025. https://doi.org/10.1007/978-3-031-73490-8_5.
  81. Van Der Steen, Jasper, and Hans Cools, eds. Vroegmoderne geschiedenis in actuele debatten. Nieuwe tijdingen. Leuven: Universitaire Pers Leuven, 2020.
  82. Vafaie, Fatemeh, Hilde Remøy, and Vincent Gruis. “Adaptive Reuse of Heritage Buildings; a Systematic Literature Review of Success Factors.” Habitat International 142 (December 2023): 102926.
  83. https://doi.org/10.1016/j.habitatint.2023.102926.
    Van de Voorde, Stephanie. “M.2.1. Concepts and Terminology.” Theoretical Reflections on Architectural Heritage, elective course, architectural engineering, VUB, Brussels, April 10, 2024.
  84. Vlaamse Regering. “Ministerieel Besluit Houdende de Opheffing van Het Ministerieel Besluit van 10 Maart 2008 Houdende de Bescherming Als Monument van Het Paviljoen van Toyo Ito Te
    Brugge.,” July 22, 2013.
  85. Westensteijn, Thijs. De Toekomst van Het Verleden. Prometheus, 2023.
  86. News and Magazine Articles “Brussel wil meer na-oorlogse gebouwen beschermen.” bruzz. May 18, 2022. https://www.bruzz. be/stedenbouw/brussel-wil-meer-na-oorlogse-gebouwen-beschermen-2022-05-18.
  87. “Ces oeuvres de l’architecte Victor Horta détruites ou abîmées - RTBF Actus.” RTBF, September 22, 2018. https://www.rtbf.be/article/ces-oeuvres-de-l-architecte-victor-horta-de….
  88. Dekock, Tom. “OVERZICHT. Het paviljoen door de jaren heen.” Het Nieuwsblad, November 8, 2013. https://www.nieuwsblad.be/cnt/bltde_20131107_004.
  89. “Glazen paviljoen aan Rubenshuis in Antwerpen te koop: koper moet gebouw zelf ontmantelen en  verhuizen.” VRTNWS, June 9, 2023. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2023/06/09/glazenpaviljoen-
    aan-rubenshuis-te-koop-koper-moet-gebouw-zelf/.
  90. Moreau, Frédéric. “The Meaning of Brusselization.” The Brussels Times, May 5, 2025. https://www.brusselstimes.com/270731/the-meaning-of-brusselization.

  91. Theuns, Koen. “Paviljoen Toyo Ito Brugge krijgt tweede leven.” De Standaard, April 18, 2018. https://www.standaard.be/nieuws/paviljoen-toyo-ito-brugge-krijgt-tweede….


    websites

  92. “About IPCC.” 1988. Intergovernmental Panel on Climate Change. Accessed April 14, 2024. https://www.ipcc.ch/about/.
  93. “About Us | Rotor.” Rotor. Accessed May 26, 2024. https://www.rotordb.org/en/about-us.
  94. Architectura. “Nieuwe bestemming voor paviljoen Toyo Ito in Zeebrugge,” June 6, 2018. https://architectura.be/nl/nieuws/nieuwe-bestemming-voor-paviljoen-toyo….
  95. BAMB2020. 2019. “BAMB - Buildings as Material Banks.” Accessed May 15, 2024. https://www.bamb2020.eu/.
  96. BAMB2020. 2019. “Materials Passports.” Accessed May 15, 2024. https://www.bamb2020.eu/topics/materials-passports/.
  97. “Beschermd erfgoed | Kopen | Onroerend Erfgoed.” Accessed April 12, 2025. https://www.onroerenderfgoed.be/het-goed-beschermd.
  98. bisa.brussels. “Ruimtelijke Ordening En Vastgoed.” Accessed April 29, 2025. perspective.brussels, n.d. https://bisa.brussels/wist-je-dat/162-4-km2-is-de-oppervlakte-van-het-b….
  99. Centre, UNESCO World Heritage. “Major Town Houses of the Architect Victor Horta.” UNESCO World Heritage Centre. Accessed April 30, 2025. https://whc.unesco.org/en/list/1005/.
  100. “Charters and Doctrinal Texts - ICOMOS.” Accessed April 28, 2025. https://www.icomos.org/charters-and-doctrinal-texts/.
  101. Circulareconomy.brussels. “be circular be.brussels.” 2024. Accessed May 14, 2024. https://www.circulareconomy.brussels/?lang=en.
  102. CLIC Project. “About.” Accessed May 6, 2025. https://www.clicproject.eu/about/.
  103. Ellen MacArthur Foundation. n.d. “What is a circular economy.” Accessed April 14, 2024. https://www.ellenmacarthurfoundation.org/topics/circular-economy-introd….
  104. Erfgoed.brussels. “De Inventaris van Het Onroerend Erfgoed - Wettelijke Aspecten.” erfgoed.brussels,Accessed April 12, 2025. https://erfgoed.brussels/doen/wettelijke-aspecten/erfgoedinventaris.
  105. erfgoed.brussels. n.d. “Monumenten En Landschappen Van Het Brussels Gewest — Patrimoine - Erfgoed.” Accessed May 14, 2024. https://erfgoed.brussels/.
  106. erfgoed.brussels. “ Roerend En Immaterieel Erfgoed : Een Nieuwe Ordonnantie...” urban.brussels, Accessed May 10, 2025. n.d. https://erfgoed.brussels/news/roerend-en-immaterieel-erfgoed-
    nieuwe-ordonnantie.
  107. erfgoed.brussels. “Vrijwaring Aanvragen.” erfgoed.brussels, Accessed May 5, 2025, n.d. https://erfgoed.brussels/doen/in-de-praktijk/vrijwaring-aanvragen.
  108. erfgoed.brussels. “Wettelijke Vrijwaringsmaatregelen.” erfgoed.brussels, Accessed April 12, 2025. https://erfgoed.brussels/doen/wettelijke-aspecten/wettelijke-vrijwaring….
  109. European Union. 2024. “Level(S).” Energy, Climate Change, Environment. Accessed March 31, 2025. https://environment.ec.europa.eu/topics/circular-economy/levels_en.
  110. European Union. n.d. “Life Cycle Assessment & the EF Methods.” Energy, Climate Change, Environment. Accessed March 31, 2025. https://green-business.ec.europa.eu/environmental-footprint-methods/lif….
  111. Glossary. “Cultural Heritage.” Accessed May 7, 2025. UNESCO, June 22, 2020. https://uis.unesco.org-/en/glossary-term/cultural-heritage.
  112. “Het Predikheren in Mechelen wint de Onroerenderfgoedprijs 2020.” Accessed May 24, 2025.https://www.onroerenderfgoed.be/nieuws/het-predikheren-mechelen-wint-de….
  113. Hidden Architecture. “Maison Du Peuple (House of the People),” June 26, 2016. http://hiddenarchitecture.net/maison-du-peuple-house-of-people/.
  114. “Horizon 2020 - European Commission.” Accessed May 6, 2025. https://research-and-innovation.ec.europa.eu/funding/funding-opportunit….
  115. ICOMOS. 1931. “The Athens Charter for the Restoration of Historic Monuments - 1931.” International Council on Monuments and Sites. 1931. Accessed April 13, 2024. https://www.icomos.org/en/167-the-athens-charter-for-the-restoration-of….
  116. ICOMOS. 1964. “The Venice Charter.” International Council on Monuments and Sites. 1964. Accessed April 13, 2024. https://www.icomos.org/en/participer/179-articles-en francais/ressources-/charters-and-standards/157-thevenice-charter.
  117. “Inventaris Onroerend Erfgoed.” Accessed April 29, 2025. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/.Inventaris Onroerend Erfgoed .
  118. “Feest- en Floraliapaleis.” Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Accessed
    May 11, 2025. June 20, 2023. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/181-
    98.
  119. Inventaris Onroerend Erfgoed. “Scheppersinstituut: onderdelen.” Onroerend Erfgoed Vlaanderen, Accessed May 5, 2025, December 5, 2005. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/aanduidingsobjecten/
    6260.
  120. inventaris roerend erfgoed. “Opzoeken Resultaten.” urban.brussels, Accessed May 10, 2025. n.d. https://collections.heritage.brussels/index.php?type=136&section=object….
  121. Jules Wabbes. “Established in 1969 by Jules Wabbes.” Accessed May 6, 2025. https://www.jules-wabbes.com/history-pages/general-decoration.
  122. Mechelen in beweging. “Verkeerscirculatie wijk Ragheno wijzigt,” January 21, 2025. https://www.mecheleninbeweging.be/nieuws/verkeerscirculatie-wijk-raghen….
  123. “‘Gouden plafond’ van Jules Wabbes verhuist naar apotheek.” De Standaard, September 27, 2017. https://www.standaard.be/in-het-leven/gouden-plafond-van-jules-wabbes-v…
    41254211.html.
  124. monument.heritage.brussels. “CBR Gebouw.” urban.brussels, Accessed May 6, 2025. n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Watermaal-Bosvoorde/Terhulpsestee….
  125. monument.heritage.brussels. “Centre Scolaire Du Souverain.” urban.brussels, Accessed May 5, 2025,n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Oudergem/Scholierenstraat/7/25983.
  126. monument.heritage.brussels. “Eigen Huis van de Architect Antoine Pompe.” urban.brussels, n.d. https:// monument.heritage.brussels/nl/Elsene/Kasteleinsstraat/47/16676.
  127. Monument.heritage.brussels. “Het Glazen Huis.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Ukkel/Jules_Lejeunestraat/69/36526.
  128. Monument.heritage.brussels. “Huis Goffay.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Sint-Pieters-Woluwe/Hockeylaan/43….
  129. Monument.heritage.brussels. “Huis H. Génicot.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Ukkel/Kamerdellelaan/22/27594.
  130. monument.heritage.brussels. “Huis Périer.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels-/nl/Brussel_Uitbreiding_Zuid/Louizal…
  131. monument.heritage.brussels. “Inventaris van Het Bouwkundig Erfgoed.” Accessed April 29, 2025. urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/fr/inventaire/.
  132. Monument.heritage.brussels. “Tweewoonst De Bodt.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Brussel_Uitbreiding_Zuid/Franklin….
  133. monument.heritage.brussels. “Vergrotesquare 16.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Schaarbeek/Vergotesquare/16/20984.
  134. Monument.heritage.brussels. “Voormalige Atelier En Woning van Oscar Jespers.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Sint-Lambrechts-Woluwe/Erfprinsla….
  135. monument.heritage.brussels. “Voormalige Woning En Atelier van Victor Horta. Horta Museum.” urban.brussels, Accessed May 5, 2025. n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Sint-Gillis/Amerikastraat/25/501.
  136. Monument.heritage.brussels. “Woning Dokter Ley.” urban.brussels, n.d. https://monument.heritage.brussels/nl/Ukkel/Prins_van_Oranjelaan/200/27….
  137. “Nara Document on Authenticity, Report of the Experts Meeting, November 1994.” Accessed April 9, 2025. https://whc.unesco.org/archive/nara94.htm.
  138. “noAarchitecten — 146 S.M.A.K. Ghent.” Accessed May 11, 2025. https://noaarchitecten.net/projects139/146-smak-ghent.
  139. “Leerhub - Vlaanderen Circulair Bouwen.” Vlaanderen Circulair. de Vlaamse Overheid. Accessed May 12, 2025. https://bouwen.vlaanderen-circulair.be/nl/leerhub.
  140. Opalis. “About | Opalis.” Accessed May 26, 2024. https://opalis.eu/en/about.
  141. Opalis. “Voormalige Hoofdzetel Generale Bank .” Accessed May 6, 2025. https://opalis.eu/nl/projecten/voormalige-hoofdzetel-generale-bank.
  142. openheritage. “The Project | OpenHeritage.” Accessed May 6, 2025. https://openheritage.eu/oh-project/.
  143. OVAM. n.d. “Circular Flanders - Hub of the Flemish Circular Economy.” Vlaanderen. Accessed March 3, 2025. https://www.vlaanderen-circulair.be/en.
  144. Ovam.Vlaanderen. “Materialendecreet & Vlarema.” Openbare Vlaamse Afvalstoffen Maatschappij. Accessed May 12, 2025. https://ovam.vlaanderen.be.
  145. “Paviljoen van Toyo Ito.” Onroerend Erfgoed Vlaanderen, May 14, 2024. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/200891.
  146. Plomteux, Greet, Madeleine Manderyck, and Thomas Van Driessche. “Rubenshuis (2019).” Teksten van Rubenshuis met Tuin. Onroerend Erfgoed Vlaanderen, n.d. https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/6304/teksten.
  147. “Rechtsgevolgen vaststelling | Eigenaars | Onroerend Erfgoed.” Accessed May 6, 2025. https://www.onroerenderfgoed.be/juridische-gevolgen-van-een-vaststelling.
  148. Rotor Deconstruction sc. “About Us | Rotor Deconstruction – Reuse of Building Materials Made Easy.” Rotor DC. Accessed May 26, 2024. https://rotordc.com/aboutus-1.
  149. Rotor Deconstruction sc. “Générale de Banque Headquarters in Brussels, Jules Wabbes (1974) | Rotor Deconstruction – Reuse of Building Materials Made Easy.” Accessed May 6, 2025. https://rotordc.com/shop/category/per-building-generale-de-banque-headq…-
    1974-322.
  150. Rotor Deconstruction sc. “Générale de Banque Interiors, Ch. Gevers & J. Wabbes, 1972-1978 | Rotor Deconstruction – Reuse of Building Materials Made Easy.” Accessed May 6, 2025. https://rotordc.com/generale-de-banque-interiors-ch-gevers-j-wabbes-197….
  151. Rotor Deconstruction sc. “Windows from CBR Building by Constantin Brodzki and Marcel Lambrichs (ca. 1970) | Rotor Deconstruction – Reuse of Building Materials Made Easy.” Accessed May 6, 2025. https://rotordc.com/windows-from-cbr-building-by-constantin-brodzki-and….
  152. “The Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for Places of Cultural Significance.” ICOMOS, 2013. Acessed April 24, 2025. https://openarchive.icomos.org/id/eprint/2145/.
  153. Topstukken. “Topstukken Databank.” Vlaanderen. Accessed May 10, 2025. https://topstukken.vlaanderen.be/topstukken/.
  154. UNESCO World Heritage Centre. “Integrity - Glossary.” Accessed May 23, 2025. https://whc.unesco.org/en/glossary/280.
  155. UNESCO World Heritage Centre. “UNESCO World Heritage Centre - Compendium.” UNESCO. Accessed May 1, 2025. https://whc.unesco.org/en/compendium/&Documents=1&action=list&id_faq-_t….
  156. UNESCO World Heritage Center. “UNESCO World Heritage Centre - World Heritage List.” UNESCO. Accessed April 8, 2025. https://whc.unesco.org/en/list/.
  157. United Nations, Department of Economic and Social Affairs. n.d. “Goal 11 | Department of Economic and Social Affairs.” Accessed March 31, 2025. https://sdgs.un.org/goals/goal11#targets_and_indicators.
  158. urban.brussels. “Inventaris van Het Roerend Erfgoed.” urban.brussels, Accessed May 10, 2025. n.d. https://collections.heritage.brussels/nl/inventaire/.
  159. VAi. “As Found.” Accessed May 24, 2025. https://www.vai.be/en/agenda-expos-en-programma/asfound.
  160. VAi. “Flanders Architectural Review N°16. Responses in Responsibility.” Accessed May 24, 2025. https://www.vai.be/en/publications/flanders-architectural-review-n-16.-….
  161. Van Oyen, Rein. “Rubens Site, Antwerp, Belgium – Robbrecht En Daem Architecten.” Accessed May 1, 2025. https://robbrechtendaem.com/projects/rubens-site.
  162. “Vastgesteld erfgoed | Kopen | Onroerend Erfgoed.” Accessed April 12, 2025. https://www.onroerenderfgoed.be/het-goed-staat-een-vastgestelde-inventa….
  163. VITO. “Circular Construction.” Accessed May 15, 2025. https://vito.be/en/circular-economy/circular-construction.
  164. Vlaanderen. “Beschermd patrimonium.” Accessed April 29, 2025. https://www.vlaanderen.be/statistiek-vlaanderen/ruimtegebruik/beschermd….
  165. Vlaanderen. “Cultureelerfgoeddecreet.” Departement Cultuur, Jeugd & Media. Accessed May 17, 2025. https://www.vlaanderen.be/cjm/nl/cultuur/cultureel-erfgoed/regelgeving-….
  166. Vlaanderen. “Roerend, onroerend en immaterieel erfgoed.” Departement Cultuur, Jeugd & Media. Accessed May 17, 2025. https://www.vlaanderen.be/cjm/nl/cultuur/cultureel-erfgoed/roerend-
    onroerend-en-immaterieel-erfgoed.
  167. Vlaanderen. “Topstukken | Departement Cultuur, Jeugd & Media.” Accessed May 10, 2025. https://www.vlaanderen.be/cjm/nl/cultuur/cultureel-erfgoed/erkenningen/….
  168. Vlaanderen Circulair. n.d. “Huisvesting En Gebouwen – CE Monitor.” Monitor Circulaire Economie Vlaanderen. Accessed May 11, 2024. https://cemonitor.be/indicator/huisvesting/.

  169. “Zonnige Kempen - Interior Design for a Social Housing Company | Rotor.” Accessed May 11, 2025. https://rotordb.org/en/projects/zonnige-kempen-interior-design-social-h….
     


    Video’s

  170. Gielen, Maarten. “Lecture at CCA.” Canadian Centre For Architecture, Lecture, February 4, 2016. Posted on February 11, 2016 by CCA on Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=YLHlxEh_oRk 

  171. De Vlieger, Lionel. “Rotor: Reverse Architecture.” The Architectural League of New York, Virtual lecture, April 20, 2021. Posted on June 2, 2021by the Architectural League on Youtube. https://www.youtube.com/watch?v=6I877eKS8Cg&t=4424s.

     


    Interviews

  172. Pharmacist of Pharmacie Emilie, interview by Judith Cools, Schaerbeek, May 16, 2025.
  173. Bie Plevoets, interviewed by Liese Van Holen and Judith Cools, November 6, 2024.
Download scriptie (12.85 KB)
Universiteit of Hogeschool
Vrije Universiteit Brussel
Thesis jaar
2025
Promotor(en)
Stephanie Van de Voorde en Waldo Galle
Thema('s)
Architectuur,
Bouw,
Geschiedenis
Kernwoorden
erfgoedbeheer,
Erfgoedwaarde,
Circulair bouwen,
Hergebruik,
Architecturaal erfgoed,
cultureel erfgoed