Een Franse golf: hoe 466 buitenlandse sekswerkers in de vroege jaren 1920 hun weg vonden naar Antwerpen
Tussen november 1922 en juni 1925 was Antwerpen getuige van een opmerkelijke migratiegolf van buitenlandse vrouwelijke sekswerkers. Deze migratie werd niet alleen gekenmerkt door haar aanzienlijke omvang, maar ook door de homogeniteit van de migranten. Bijna al deze vrouwen kwamen uit dezelfde regio, werden binnen korte tijd geregistreerd bij de zedendienst van de stad, werkten in een beperkt aantal bordelen – voornamelijk gelegen in de Spuistraat, een straat die bekend stond om haar sekswerk – en verhuisden na een kort verblijf opnieuw naar een andere stad, meestal Parijs. Deze gelijkenissen wijzen op georganiseerde beroepsmigratie binnen de gereguleerde seksindustrie.
Een Franse golf
In de jaren 1920 functioneerde de Antwerpse sekswerksector volgens het systeem van reglementarisme: sekswerk werd gedoogd zolang de vrouwen zich hielden aan een aantal strikte regels. Dit systeem steunde op drie pijlers: verplichte registratie bij de zedendienst, naleving van het prostitutiereglement en regelmatige medische controles. In de praktijk beperkte dit het dagelijks leven van de vrouwen aanzienlijk: de medische controles werden vaak als invasief ervaren en het reglement beperkte hun bewegingsvrijheid. Veel vrouwen probeerden daarom registratie te vermijden.
Tussen november 1922 en juni 1925 zien we echter dat een grote groep buitenlandse vrouwen zich massaal vrijwillig registreerde bij de Antwerpse zedendienst. Bijna allemaal deden ze dit binnen enkele dagen na aankomst in de stad. Meer dan 96 procent gaf daarnaast als vorig beroep “lichtmeisje” op, een term die toen als synoniem voor sekswerker werd gebruikt. Deze snelle registratie en hun eerdere ervaring in de sector wijzen erop dat de vrouwen goed op de hoogte waren van de regels en administratieve vereisten die hen te wachten stonden in Antwerpen.
Nog opmerkelijker was de herkomst van de vrouwen: maar liefst 94 procent werd in Frankrijk geboren. De migratie verliep meestal stapsgewijs via andere steden in Frankrijk of België, waarbij Parijs een centraal knooppunt vormde. De meerderheid verbleef er vóór hun komst naar Antwerpen en velen keerden er na hun verblijf weer terug. Andere steden zoals Lille, Duinkerke, Brussel en Luik fungeerden als kleinere regionale centra onderweg.
Meer dan de helft van de vrouwen reisde daarnaast niet alleen. Ze arriveerden samen met één of meerdere collega’s, verbleven vervolgens vaak op hetzelfde adres of in dezelfde straat, en vertrokken vaak opnieuw in groep. Hun verblijf in Antwerpen was doorgaans erg kort: gemiddeld negentien dagen, maar soms zelfs minder dan een week. Deze korte verblijven waren deels het gevolg van de interne dynamiek van de sector, waarbij vrouwen geregeld circuleerden binnen een netwerk van bordelen. Daarnaast speelde ook de overheid een rol: de Sûreté Publique (Openbare Veiligheid) trad streng op tegen buitenlandse sekswerkers, en velen werden het land uitgezet. Toch vertrokken veel vrouwen al voordat een uitwijzingsbevel werd afgeleverd, wat suggereert dat men deze toenemende controle anticipeerde.
Deze sterk gelijklopende profielen, korte verblijven en geclusterde migratie via enkele stedelijke centra suggereren dat deze migratiegolf meer was dan een toevallige samenloop van individuele migratieroutes, en dat deze eerder benaderd moet worden als een vorm van georganiseerde beroepsmigratie binnen de commerciële sekswerksector.
Georganiseerde beroepsmigratie
De hoge mobiliteit van sekswerkers in het interbellum werd in stand gehouden door de vraag naar commerciële seks en de groei van een internationale markt waarin afwisseling een troef was. Bordeelhouders verplaatsten vrouwen regelmatig van stad naar stad om hun klanten geïnteresseerd te houden, wat zorgde voor een constante in- en uitstroom van vrouwelijke sekswerkers. Wervingsagenten en migratiebemiddelaars, in die tijd veelal aangeduid als traffickers, organiseerden en vergemakkelijkten deze verplaatsingen.
In Antwerpen concentreerde deze activiteit zich in de Spuistraat, waar bijna alle onderzochte buitenlandse sekswerkers verbleven. Het Cristal Palace op nummer 21/23 was het meest prominente verblijf en huisvestte maar liefst drie vierde van de volledige groep vrouwen. Analyse van de drie meest voorkomende verblijfsadressen in de Spuistraat – de nummers 12, 19 en 21/23 – laat zien dat deze telkens werden uitgebaat door een koppel waarbij de vrouw in België was geboren en de man uit Frankrijk kwam. Zulke huwelijken konden een strategisch voordeel bieden, omdat ze toegang gaven tot bredere netwerken. Bovendien beheerden de eigenaars van nummer 12 meerdere drank- en herberggelegenheden, terwijl de bordelen op nummers 19 en 21/23 werden uitgebaat door twee zussen. Deze patronen tonen aan dat eigenaars en uitbaters vaak beschikten over netwerken die verder reikten dan hun eigen etablissement en dat persoonlijke en familiale banden een belangrijke rol speelden in de organisatie van deze migrerende sekswerkers.
Het einde van de golf
Vanaf 1925 nam de druk van overheid en publiek toe om strenger op te treden tegen sekswerk. Dit leidde tot het verbod op gereguleerde bordelen op 8 mei 1925. Bordeelhouders kregen tot eind juni de tijd om zich aan de nieuwe regels aan te passen. De Franse migratiegolf, die enkele jaren de Antwerpse sekswerksector domineerde, kwam hiermee abrupt tot stilstand. Na de sluiting van de bordelen daalde het aantal inschrijvingen van buitenlandse sekswerkers sterk. Hiermee eindigde een korte, maar opvallende periode waarin Antwerpen een knooppunt was van een goed gestructureerd migratiecircuit van Franse sekswerkers.
Bibliografie
Afkortingen
AVN - Archief Verenigde Naties
MA - Modern archief
SAA - Stadsarchief Antwerpen
Onuitgegeven bronnen
Archief Verenigde Naties
Archief League of Nations Secretariat
S172/27/3 - First Enquiry on Traffic in Women and Children – Belgium, 1924-1926.
Stadsarchief Antwerpen, Felixarchief
Archief Burgerlijke stand en bevolking
2991#102 - Huwelijksakte Van Hecke – De Vos, 1922.
378#1420 - Bevolkingsregister Brouwersvliet – Conscienceplein, 1920-1930.
378#1444 - Bevolkingsregister Korte Schipperskapelstraat 1 – Schippersstraat 33, 1920-1930.
378#1454 - Bevolkingsregister Spuistraat onpaar, 1920-1930.
378#1455 - Bevolkingsregister Spuistraat 4/1 – Spuistraat 18, 1920-1930.
378#1456 - Bevolkingsregister Spuistraat 20 – Spuistraat 28, 1920-1930.
378#1499 - Bevolkingsregister Venusstraat 29 – Korte Winkelstraat 21, 1920-1930.
378#1532 - Bevolkingsregister Mechelseplein – Meir 95, 1920-1930.
378#559 - Bevolkingsregister Lange Schipperskapelstraat 24 – Schippersstraat 37, 1910-1920.
Archief Centrale Afdeling en Zedendienst
100#2986 - Naamdossiers herbergiers, 1908-1965. Detailtoegang: https://felixarchief.antwerpen.be/detailtoegang/100/2986?page=1&pageSize=15&direction=desc&orderBy=Geboortedatum&filters=W3sic2VhcmNoVHlwZVRleHQiOiJjb250YWlucyIsInNlYXJjaFR5cGVEYXRlIjoiYmV0d2VlbiIsInNlYXJjaFR5cGVOdW1iZXIiOiJiZXR3ZWVuIiwiZmllbGRPcmRlciI6MCwiZmllbGROYW1lIjoiQWxsZSBLb2xvbW1lbiJ9XQ%3D%3D.
MA#27384 - Inschrijvingregisters van prostituees, 1916-1921.
MA#27385 - Inschrijvingregisters van prostituees, 1921-1945.
Archief Gezondheidsdienst
731#2016 - Diverse documenten over ontucht, 1920-1921.
731#2050 - Verspreiding folder "Raadgevingen aan het publiek" en briefwisseling vanwege de gezondheidsdienst, 1921-1927.
731#2057 - Dossier afschaffing bordelen - afschaffing gereglementeerde ontucht, 1925-1931.
731#2087 - Politieverslagen over diverse ontuchtzaken, 1922-1924.
731#2093 - Diverse verslagen, briefwisseling en documentatie over ontucht, 1919-1928.
731#2117 - Modellen van prostitutieboekjes, 1914-1925.
Archief dienst ruimtelijke ordening en openbare werken
100#2770 - Bouwvergunningen, 1826-2007. Detailtoegang: https://felixarchief.antwerpen.be/detailtoegang/100/2770?page=1&pageSize=15&filters=W3sic2VhcmNoVHlwZVRleHQiOiJjb250YWlucyIsInNlYXJjaFR5cGVEYXRlIjoiYmV0d2VlbiIsInNlYXJjaFR5cGVOdW1iZXIiOiJiZXR3ZWVuIiwiZmllbGRPcmRlciI6MCwiZmllbGROYW1lIjoiQWxsZSBLb2xvbW1lbiJ9XQ%3D%3D.
1919#8499 - Dossier bouwvergunning Gorterstraat 23-25, 1919.
1923#14739 - Dossier bouwvergunning Gorterstraat 19, 1923.
353#294 - Toekennen van straatnamen, Gorterstraat, 2000 Antwerpen, 1870-2002.
Archief Vreemdelingenpolitie
100#2962 - Detailtoegang vreemdelingendossiers, 1840-2012. https://felixarchief.antwerpen.be/detailtoegang/100/2962?page=1&pageSize=15&filters=W3sic2VhcmNoVHlwZVRleHQiOiJjb250YWlucyIsInNlYXJjaFR5cGVEYXRlIjoiYmV0d2VlbiIsInNlYXJjaFR5cGVOdW1iZXIiOiJiZXR3ZWVuIiwiZmllbGRPcmRlciI6MCwiZmllbGROYW1lIjoiQWxsZSBLb2xvbW1lbiJ9XQ%3D%3D.
481#17799 - Vreemdelingendossier Clementine Donatienne Guichard.
481#177996 - Vreemdelingendossier Germaine Marie Armandine Tirard.
481#178917 - Vreemdelingendossier Germaine Petit.
481#179752 - Vreemdelingendossier Hélène Bodilis.
481#177989 - Vreemdelingendossier Ivonne Adrienne Prugne.
481#104411 - Vreemdelingendossier Jan Jozef Pierre Bonnet.
481#142406 - Vreemdelingendossier Joannes Michael Jozeph Malapert.
481#160508 - Vreemdelingendossier Josephine Bonnet.
481#177990 - Vreemdelingendossier Juliette Noyesse.
481#177998 - Vreemdelingendossier Louise Maria Fuchs.
481#177995 - Vreemdelingendossier Maria Claudine Rose Bonola.
481#179753 - Vreemdelingendossier Marie Louise Mathilde Grousset.
481#140162 - Vreemdelingendossier Paul Joseph Duval.
481#178918 - Vreemdelingendossier Pauline Carlet.
481#168989 - Vreemdelingendossier Philippe Gillen.
481#160499 - Vreemdelingendossier Pierre Michel Joseph Malapert.
481#175761 - Vreemdelingendossier Simone Macy.
Uitgegeven bronnen
Kinsie, Paul. The Paul Kinsie reports for the league of nations. Uitgegeven door Chaumont, Jean-Michel, Magaly Rodríguez García en Paul Servais. 2 vols. Genève: United Nations Publications, 2017.
Online bronnen
Strubbe, Filip. “Vreemdelingendossiers.” Familiegeschiedenis. Geraadpleegd 14.05.2025. https://www.familiegeschiedenis.be/nl/bronnen/vreemdelingendossier.
“19e-eeuwse vreemdelingendossiers online doorzoekbaar.” Rijksarchief. Geraadpleegd 14.05.2025. https://www.arch.be/index.php?l=nl&m=nieuws&r=alle-nieuwsberichten&a=2018-08-22-19e-eeuwse-vreemdelingendossiers-online-doorzoekbaar.
La Rédac, “Guide des maisons closes du XIXe siècle.” Le Bonbon. Geraadpleegd 31.05.2025. https://www.lebonbon.fr/paris/les-tops-culture/guide-des-maisons-closes-du-xixe-siecle/.
“Circular migration." Migration Data Portal. Geraadpleegd 28.06.2025. https://www.migrationdataportal.org/handbooks/chapter-4-introduction-key-concepts-and-definitions/circular-migration.
“Bevolkingsregister.” Familiegeschiedenis. Geraadpleegd 14.05.2025. https://www.familiegeschiedenis.be/nl/bronnen/bevolkingsregister.
“Arbeidsmigrant.” Van Dale. Geraadpleegd 25.06.2025. https://www.vandale.nl/pages/gratis-woordenboek/arbeidsmigrant.
Audiovisuele bronnen
André Favory, Le "Cristal Palace" à Anvers, ca. 1922.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Onderzoekszaak. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#7618.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Onderzoekstafel. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#7619.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Wachtzaal. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#7620.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Kleedkamer. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#7621.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Lavabo en ontsmetting der instrumenten. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#572.
Hotel Galicia, Korte Schipperskapelstraat zedenbureau, Antwerpen 1920. Bureel van de politie. SAA, MA, Archief Gezondheidsdienst, FOTO-OF#7617.
Paul Joostens (1889-1960) Cristal Palace, 1924. Courtesy Galerie Ronny Van de Velde.
Literatuur
Agustín, Laura. “The Disappearing of a Migration Category: Migrants Who Sell Sex.” Journal of Ethnic and Migration Studies 32, nr. 1 (2006): 29-47.
Bisschop, Tuur. “Praktijk versus beleid. Prostitutiecontrole in Antwerpen na de afschaffing van de reglementering in 1948.” Masterproef, Universiteit Gent, 2024.
Bullough Bonnie en Vern L. Bullough. “Female prostitution: current research and changing interpretations.” Annual Review of Sex Research 7, nr. 1 (1996): 158-180.
Caestecker, Frank en Lieselotte Luyckx. “Het individuele vreemdelingendossier: een unieke bron over migratie en migranten?” In Grensgevallen. De vreemdelingenadministratie in België, uitgegeven door Alain Tallier, 15-28. Brussel: Algemeen Rijksarchief, 2009.
Caestecker, Frank. “Immigratie(beleid) in België tijdens het interbellum, kansen benutten of gevaar weren?” In De Levenskracht Der Bevolking : Demografie in Het Interbellum, uitgegeven door Jan Kok en Jan Van Bavel, 415–46. Leuven: Acco, 2010.
Caestecker, Frank. “Vluchtelingen en de transformatie van het vreemdelingenbeleid in België (1860-1914).” Belgisch Tijdschrift voor Nieuwste Geschiedenis / Revue Belge d’Histoire Contemporaine 40, nr. 3 (2010): 345-79.
Camiscioli, Elisa. Selling French Sex. Prostitution, Trafficking, and Global Migrations. Cambridge: Cambridge University Press, 2024.
Canonne, Xavier, Matthijs de Ridder, Dennis Van Mol en Frank Van Eeckhout. Cristal Palace of het verhaal van een lege ciderfles in een champagne emmer. Antwerpen: Ronny Van de Velde, 2021.
Chaumont, Jean-Michel, Magaly Rodríguez García en Paul Servais. Trafficking in Women 1924-1926. The Paul Kinsie Reports for the League of Nations. 2 vols. Genève: United Nations Publications, 2017.
Conner, Susan P. “Prostitution in Paris.” In Trafficking in Women 1924-1926. The Paul Kinsie Reports for the League of Nations, uitgegeven door Jean-Michel Chaumont, Magaly Rodríguez García en Paul Servais, 2:172-9. Genève: United Nations Publications, 2017.
Conner, Susan P. “The Paradoxes and Contradictions of Prostitution in Paris.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 171-200. Leiden: Brill, 2017.
Coppens, Alexander en Ellen Debackere. “De toepassing van het Belgische immigratiebeleid in de negentiende eeuw.” Journal of Belgian History/Revue Belge d'Histoire Contemporaine 45 (2015): 12-45.
Corbin, Alain. Women for hire. Prostitution and Sexuality in France after 1850. Vertaald door Alan Sheridan. Londen: Harvard University Press, 1990.
Crosby, Andrew. “Moralisation and criminalisation: a socio-political history of the expulsion of foreigners in Belgium (1830–1952).” International Journal of Migration and Border Studies 3, nr. 2/3 (2017): 235-253.
De Koster, Margo en Antoon Vrints. “Van bovenaf, van onderuit, en weer terug? Tendensen in het onderzoek over politie in de moderne stad.” Stadsgeschiedenis 19, nr. 1 (2024): 1-7.
De Koster, Margo en Ayfer Erkul. “Removing Local Nuisances, Arresting Masterless Strangers, and Granting ‘Nights on Request’ : The Policing of Vagrancy in Late-Nineteenth-Century Antwerp and Brussels.” TSEG - The Low Countries Journal of Social and Economic History 20, nr. 1 (2023): 121-52.
De Koster, Margo, Barbara Deruytter en Antoon Vrints. “Police–public relations in transition in Antwerp, 1840s–1914.” European Review of History: Revue européenne d'histoire 25, nr. 1 (2017): 147-65.
De Koster, Margo. “Prostitutie en politie in Antwerpen, eind negentiende, begin twintigste eeuw.” Tijd-Schrift: Heemkunde En Lokaal-Erfgoedpraktijk in Vlaanderen 8, nr. 3 (2018): 38–51.
De Koster, Margo. “Prostitution in Antwerp.” In Trafficking in Women 1924-1926. The Paul Kinsie Reports for the League of Nations, uitgegeven door Jean-Michel Chaumont, Magaly Rodríguez García en Paul Servais, 2:13-9. Genève: United Nations Publications, 2017.
De Koster, Margo. “Stedelijke criminaliteit en rechtshandhaving in het verleden. Een greep uit recent historisch onderzoek.” Tijdschrift voor Criminologie 54, nr. 4 (2012): 388-97.
Dolinsek, Sonja en Siobhán Hearne. “Introduction: prostitution in twentieth century Europe.” European Review of History: Revue européenne d'histoire 29, nr. 2 (2022): 121-144.
Feys, Torsten. “Riding the rails of removal: The impact of railways on border controls and expulsion practices.” The Journal of Transport History 40, nr. 2 (2019): 1-22.
Frances, Raelene. “Working and Living Conditions.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 677-706. Leiden: Brill, 2017.
Fuchs, Rachel G. en Leslie Page Moch. “Pregnant, Single, and Far from Home: Migrant Women in Nineteenth-Century Paris.” The American Historical Review 95, nr. 4 (1990): 1007-31.
Gilfoyle, Timothy J. “Prostitutes in history: from parables of pornography to metaphors of modernity.” The American Historical Review 104, nr. 1 (1999): 117-41.
Gonzalez-Quijano, Lola. “Migrations internationales et prostituées étrangères à Bruxelles au milieu du XIXe siècle.” Revue d'histoire du XIXe siècle 27 (2018) : 153-70.
Gorman, Daniel. “Empire, Internationalism, and the Campaign against the Traffic in Women and Children in the 1920s.” Twentieth Century British History 19, nr. 2 (2008): 186-216.
Govaerts, Ragna. “Buitenlandse prostituees en de wetgeving in Antwerpen en Brussel, 1875-1880.” Bachelorproef, Universiteit Antwerpen, 2014.
Greefs, Hilde en Anne Winter. “Alone and Far from Home. Gender and Migration Trajectories of Single Foreign Newcomers to Antwerp, 1850 1880.” Journal of Urban History 42, nr. 1 (2016): 61-80.
Greefs, Hilde en Anne Winter. “Foreign female sex workers in an Atlantic port city. Elite prostitution in late nineteenth-century Antwerp.” In Migrants and the making of the urban-maritime world. Agency and mobility in port cities, c. 1570-1940, uitgegeven door Christina Reimann en Martin Öhman, 195-221. Londen: Routledge, 2021.
Harris, Victoria. Selling Sex in the Reich: Prostitutes in German Society, 1914-1945. Oxford: Oxford University Press, 2012.
Heerma van Voss, Lex. “The worst class of workers: migration, labor relations and living strategies of prostitutes around 1900.” In Working on Labor. Essays in Honor of Jan Lucassen, uitgegeven door Marcel van der Linden en Leo Lucassen), 153-70 Leiden: Brill, 2012.
Heerten, Lasse. “Ankerpunkte der Verflechtung. Hafenstädte in der neueren Globalgeschichtsschreibung.” Geschichte und Gesellschaft 43, nr. 1 (2017): 146-175.
Heerten, Lasse. “Mooring Mobilities, Fixing Flows: Towards a Global Urban History of Port Cities in the Age of Steam.” Journal of Historical Sociology 34, nr. 2 (2021): 350-74.
Hetherington, Philippa en Julia Laite. "Migration, Sex and Intimate Labor.” Journal of Women’s History 33, nr. 4 (2021): 7-39.
Kempadoo, Kamala. “Prostitution and Sex Work Studies.” In A Companion to Gender Studies, uitgegeven door Philomena Essed, David T. Goldberg en Audrey Kobayashi, 255-65. Oxford: Blackwell Publishing Ltd, 2005.
Keusch, Nicole. “Migration and prostitution." In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk. Leiden: Brill, 2017.
Kozma, Liat. “Women’s Migration for Prostitution in the interwar Middle East and North Africa.” Journal of Women’s History 28, nr. 3 (2016): 93-113.
Laite, Julia. “A Global History of Prostitution: London.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 111-37. Leiden: Brill, 2017.
Laite, Julia. “Between Scylla and Charybdis: Women’s Labour Migration and Sex Trafficking in the Early Twentieth Century.” International Review of Social History 62 (2017): 37-65.
Laite, Julia. “Traffickers and pimps in the era of white slavery.” Past and Present 237 (2017): 237-69.
Lesger, Clé. "Informatiestromen en de herkomstgebieden van migranten in de Nederlanden in de vroegmoderne tijd.” TSEG - The Low Countries Journal of Social and Economic History 3 (2006): 3-23.
Majerus, Benoît. “Prostitution in Brussels.” In Trafficking in Women 1924-1926. The Paul Kinsie Reports for the League of Nations, uitgegeven door Jean-Michel Chaumont, Magaly Rodríguez García en Paul Servais, 2:33-7. Genève: United Nations Publications, 2017.
Marsh, Kate. “’La Nouvelle Activité des Trafiquants des Femmes’ : France, Le Havre and the Politics of Trafficking, 1919-1939." Contemporary European History 26, nr. 1 (2017): 23-48.
Martini, Manuela. “Gendered Experiences of Work and Migration.” In The Routledge History Handbook of Gender and the Urban Experience, uitgegeven door Deborah Simonton, 71-83. New York: Routledge, 2017.
Mechant, Maja. “The Social Profiles of Prostitutes.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 833-59. Leiden: Brill, 2017.
Moch, Leslie Page. “Moving Europeans: Historical Migration Pracitces in Western Europe.” In The Cambridge Survey of World Migration, uitgegeven door Robin Cohen, 126-30. Cambridge: Cambridge University Press, 1995.
Pliley, Jessica R. "Trafficked White Slaves and Misleading Marriages in the Campaigns against Sex Trafficking, 1885-1927." Federal History 11 (2019): 60-82.
Pluskota, Marion. “Prostitution in the Netherlands: Amsterdam, Rotterdam and The Hague.” In Trafficking in Women 1924-1926. The Paul Kinsie Reports for the League of Nations, uitgegeven door Jean-Michel Chaumont, Magaly Rodríguez García en Paul Servais, 2:150-9. Genève: United Nations Publications, 2017.
Pluskota, Marion. "’We Use our Bodies to Work Hard, So We Need to Get Legitimate Workers’ Rights’: Labour Relations in Prostitution, 1600-2010)." In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 653-76. Leiden: Brill, 2017.
Pluskota, Marion. "Selling Sex in Amsterdam." In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 27-59. Leiden: Brill, 2017.
Puschmann, Paul en Koen Matthijs. “From Surviving the War Trenches to Storming the Gender Barricades? Marriage Patterns in Belgium in the Early Twentieth Century and the Impact of War on Gender Relations.” In The Impact of World War I on Marriages, Divorces, and Gender Relations in Europe, uitgegeven door Saskia Hin, 93-118. New York: Routledge, 2019.
Rodríguez García, Magaly en Amandine Lauro. “Belgian History and the Making of Marginality and Subalternity.” Journal of Belgian History 46, nr. 1 (2016): 10-35.
Rodríguez García, Magaly, Elise van Nederveen Meerkerk en Lex Heerma van Voss. “Selling sex in world cities, 1600s-2000s: an introduction.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 1-19. Leiden: Brill, 2017.
Rodríguez García, Magaly, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, eds., Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s. Leiden: Brill, 2017.
Rodríguez García, Magaly. “Over hoeren(lopers), pooiers en andere demonen: internationale organisaties en de strijd tegen prostitutie.” In Opinie, feit en oordeel: Lessen voor de eenentwintigste eeuw, uitgegeven door Pieter d’Hoine en Bart Pattyn, 205-22. Leuven: Leuven University Press, 2018.
Schepers, Marjolein, Tine Deleu en Nina Certiaens. "Between lovers, ‘suspect houses’ and walking the streets: Organisational migration infrastructures of commercial sex in 19th-century Antwerp.” Ongepubliceerd manuscript.
Schrover, Marlou en Deirdre Moloney. “Introduction. Making a difference.” In Gender, migration and categorisation. Making distinctions between migrants in Western countries, 1945-2010, uitgegeven door Marlou Schrover en Deirdre Moloney, 7-54. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2013.
Séquin, Caroline. “Marie Piquemal, the ‘Colonial Madam’ : Brothel Prostitution, Migration, and the Making of Whiteness in Interwar Dakar.” Journal of Women’s History 33, nr. 4 (2021): 118-41.
Settle, Louise. “The Kosmo Club Case: Clandestine Prostitution during the Interwar Period.” Twentieth Century British History 25, Nr. 4 (2014): 562-84.
Sharpe, Pamela. “Introduction: gender and the experience of migration.” In Women, Gender and Labour Migration. Historical and global perspectives, uitgegeven door Pamela Sharpe, 1-14. Londen: Routledge, 2001.
Slater, Stefan. “Pimps, Police and Filles de Joie: Foreign Prostitution in Interwar London.” The London Journal 32, nr. 1 (2007): 53-74.
Slater, Stefan. “Prostitutes and popular history: notes on the ‘underworld’, 1918-1939.” Crime, Histoire & Sociétés / Crime, History & Societies 13, nr. 1 (2009): 25-48.
Valadier, Charlotte. “Migration and Sex Work through a Gender Perspective.” Contexto Internacional 40, nr. 3 (2018): 501-24.
Van de Laar, Paul Thomas. “Bremen, Liverpool, Marseille and Rotterdam: port cities, migration and the transformation of urban space in the long nineteenth century.” Journal of migration history 2 (2016): 275-306.
Van Nederveen Meerkerk, Elise. “A Gender Analysis of Global Sex Work.” In Selling Sex In the City: A Global History of Prostitution 1600s-2000s, uitgegeven door Magaly Rodríguez García, Lex Heerma van Voss en Elise van Nederveen Meerkerk, 801-32. Leiden: Brill, 2017.
Van Vyve, Maïté. “Over grenzen: een historiografie van Belgische immigratie en politiegeschiedenis (1880-1914).” Contemporanea 42, nr. 2 (2020): 1-7.
Vanhees, Pieter. “De grote afwezige? De klant in het historisch onderzoek over prostitutie.” Historica nr. 1 (2018): 24-7.
Vanhees, Pieter. “Metafoor van de moderniteit: prostitutie in de Belgische geschiedschrijving.” Contemporanea 39, nr. 2 (2017): 1-6.
Verbruggen, Thomas. “Maids on the move. The Migration of Foreign Domestic Servants to Antwerp and Brussels (1850-1910).” PhD diss., Universiteit Antwerpen en Vrije Universiteit Brussel, 2020.
Vrints, Antoon. Het theater van de straat. Publiek geweld in Antwerpen tijdens de eerste helft van de twintigste eeuw. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2011.
Zapata-Barrero, Ricard, Rocío Faúndez García en Elena Sánchez-Montijano. “Circular Temporary Labour Migration: Reassessing Established Public Policies.” International Journal of Population Research (2012): 1-13.
Zian, Yasmina. "Repatriation as disguised Expulsion in Interwar Belgium.” C@hiers du CRHiDI 46 (2023): 1-20.
