De stad volgens de aranciniverkoper: antropografische observaties op de Ballarò markt in Palermo

door Marthe Vanden Hautte

Het was iets na negenen toen ik mijn kamer aan de Via Maqueda verliet. De bladderende houten deur viel achter me dicht. Boven de stegen wapperde wasgoed als vlaggen in het zonlicht. Vanuit een smal straatje liep ik de Ballarò markt binnen – alsof ik van achter de coulissen het theater betrad.

De hemel verdween achter een dak van gekleurde lappen stof, zonneschermen gespannen boven de kramen als in een circustent. De geur van sfincione vermengde zich met citrus, vis en gebakken deeg. De kraampjes rezen op uit de straatstenen. Plastic stoelen fungeerden als ontmoetingsplekken, bestelwagens als toonbank én opslagruimte. Op een tafel van groentenkratten lag een zwaardvis, ernaast bloedrode tonijn. De visverkoper schreeuwt iets onverstaanbaars. Een aranciniverkoper schept dampende rijstballen uit een metalen schaal en lacht breed. 

Hier, tussen stapels aubergines, geïmproviseerde kraampjes en stoelen verscholen in de schaduw van ronkende marktwagens, ontstaat een stad die niet op de tekentafel werd bedacht. Een stad die zichzelf telkens opnieuw uitvindt via de handen van haar bewoners. Iedereen kent zijn plek. Toch verandert het decor elke dag.

Architectuur als observatie, niet als oplossing

Als toekomstig architect leerde ik dat steden bestaan uit structuur, vorm en orde – tot ik aankwam in de Siciliaanse hoofdstad, waar deze zekerheden geen houvast meer boden. De Ballarò markt, de oudste en meest levendige straatmarkt in Palermo, onttrekt zich volledig aan formele structuren of vaste ritmes. Wat ’s ochtends een winkel is, is ’s avonds opslag. Een plein wordt een keuken, een doorgang, een ontmoetingsplek. 

De stad laat zich hier niet meten of plannen. Ze beweegt. Ze groeit in omwegen, toeval, improvisatie. Als buitenstaander kan je zo’n context nooit volledig vatten. Maar je kan wel vertragen. Aandachtig zijn. Niet meten, maar tekenen. Niet catalogeren, maar vertellen. Precies daarom vertrekt mijn masterproef architectuur niet vanuit een ontwerp, maar vanuit documentatie. Geen blauwdrukken, geen oplossingen, maar observatie als ontwerptool. Mijn onderzoek neemt de vorm aan van een gelaagde atlas, een graphic novel, opgebouwd uit wandelingen, schetsen, interviews, gesprekken, geuren, schaduwen.

Anthropography: ruimte als ervaring

Geïnspireerd door Italo Calvino’s Invisible Cities en inzichten uit de antropologie, leerde ik de stad lezen als een reeks onzichtbare structuren: herinneringen, gewoontes, handelingen. De Ballarò markt, met zijn eindeloze schakering van improvisatie en ritme, werd mijn oefenterrein.

De kruisbestuiving tussen antropologie en architectuur biedt een manier om stedelijke ruimtes niet enkel als fysieke contexten te begrijpen, maar als sociale weefsels. Antropoloog Tim Ingold introduceerde hiervoor de term anthropography — een benadering waarbij menselijke ervaring en waarneming centraal staan in het begrijpen van ruimte. Deze methode gaat verder dan het beschrijven van fysieke structuren, en richt zich op hoe mensen die ruimtes gebruiken, toe-eigenen en betekenis geven. Vanuit dit perspectief onderzocht ik Ballarò als meer dan een markt: als een levend netwerk van sociale, politieke en economische dynamieken. 

Tussen plan en praktijk

Tussen de kleurrijke chaos van de markt ligt Piazza del Carmine, een plein gedomineerd door een gigantische overdekte staalstructuur dat deel uitmaakte van een groter heroplevingsproject van de wijk. Ontworpen als toonbeeld van stadsvernieuwing, werd het project na oplevering door politieke veranderingen stilgelegd. De hal staat er nu verlaten bij: omheind, verwaarloosd, beklad, genegeerd. Toch ontdekte ik, door gesprekken met lokale actoren, dat net op dit plein de grootste spanningen van de stad zichtbaar worden: tussen beleid en praktijk, tussen plan en realiteit, tussen bottom-up en top-down. 

De frictie tussen wat gepland werd en wat werkelijk gebeurt, is echter niet enkel zichtbaar in deze leegstaande structuur, maar sluipt ook mee in de dagelijkse ritmes van wie hier leeft en werkt. Ik volgde het traject van een aranciniverkoper, die zijn ingrediënten op de markt verzamelt, ze elders bereidt – wegens een gebrek aan de nodige kookfaciliteiten – en daarna terugkeert naar zijn plek op de markt om ze te verkopen. Een ogenschijnlijk eenvoudige handeling, die in werkelijkheid een web van informele logistiek, improvisatie en overlevingsstrategie.

Improvisatie als infrastructuur

Mijn observaties mondden uit in het voorstellen van drie scenario’s, geen oplossingen maar uitnodigingen. Geen nieuwe structuren, maar herlezen van wat reeds aanwezig is.

Een eerste mogelijkheid vond ik in een leegstaand palazzo naast het plein. Niet als architecturaal object, maar als gedeeld gereedschap. Wat als dit vervallen gebouw ruimte kan bieden aan een gemeenschappelijke keuken? Een plek waar marktkramers voedsel kunnen bereiden, overschotten verwerken, recepten delen? Op een plek waar meer dan 30 nationaliteiten samenleven, is voedsel het grootste bindmiddel en de keuken een taal die iedereen begrijpt.

Op straat zag ik hoe simpele ingrepen – een krat, een zeil, een jerrycan – nieuwe infrastructuur werden. Wat als we die logica volgen, en waterpunten introduceren op een plek waar toegang tot water en hygiëne allesbehalve vanzelfsprekend is? Geen fonteinen, maar eenvoudige installaties opgebouwd uit gerecyclede marktobjecten: om je handen te wassen, af te koelen, of gewoon even stil te staan.

En wat als de verlaten markthal opnieuw geactiveerd wordt – niet als commerciële ruimte, maar als gedeelde plek? Voor opslag. Voor ontmoeting. Voor performance, zang, theater, als instrument van verbinding binnen een gefragmenteerde samenleving zoals Ballarò. Geen top-down winstproject, maar een lichte, aanpasbare, tijdelijke structuur die meebeweegt met de markt.

Een andere manier van architectuur

Wat ik aan de lezer wil meegeven, is een andere manier van kijken: niet vertrekken vanuit wat ontbreekt, maar vanuit wat reeds aanwezig is. Zo kan architectuur een middel worden om latent potentieel aan te boren, eerder dan om het bestaande te vervangen.

In een stedelijke context waar formele plannen vaak falen en informele praktijken het dagelijks leven vormgeven, wordt documenteren een manier om onzichtbare dynamieken zichtbaar te maken. Architectuur gaat hier verder dan vorm; het gaat over relaties tussen mensen en hun omgeving. Mijn thesis nodigt uit om geen antwoorden te zoeken, maar om vragen te blijven stellen – over betrokkenheid, toegankelijkheid en gedeeld gebruik.

Over deze bijdrage

Dit artikel is gebaseerd op de masterproef Unframing the Territory of an Arancini Vendor (KU Leuven, 2025), waarin architectuur benaderd wordt als een vorm van empathische observatie in plaats van top-down ontwerp. Via antropografisch veldwerk op de Ballarò markt in Palermo onderzoekt Marthe hoe een diepgaand begrip van de context ruimte schept voor kleine interventies met een betekenisvolle impact in de stad van vandaag.