Lezen in Vlaanderen gaat achteruit: twee scholen tonen hoe het beter kan

In Vlaanderen haalt bijna één op de vier vijftienjarigen het basisniveau voor lezen niet. Dat blijkt uit de laatste PISA-resultaten. Dat betekent dat 25% van de Vlaamse vijftienjarigen moeite heeft met het begrijpen van alledaagse teksten– een vaardigheid die ze nochtans nodig hebben voor elk vak op school, voor hun latere studies en zelfs om simpelweg volwaardig mee te draaien in de samenleving. 

Lezen: de sleutel tot leren 

Lezen is de sleutel tot leren. Het is niet alleen de taak van de leraar Nederlands. Alle vakken, van wiskunde tot geschiedenis, vragen dat leerlingen teksten begrijpen. Werken aan sterk leesonderwijs is dus noodzakelijk en dankzij wetenschappelijk onderzoek weten we gelukkig ook hoe dat op een effectieve manier kan. Toch blijkt het moeilijk om de kloof tussen theorie en praktijk te dichten: we weten uit onderzoek wél wat werkt, maar in veel klassen worden die inzichten (nog) niet toegepast. Om deze kloof te dichten, maakten wij in dit onderzoek de vertaalslag naar hoe effectief leesonderwijs eruit kan zien in de lespraktijk.

Van AVI-lezen tot Alkibiades 

Om te leren hoe het beter kan, onderzochten we het leesbeleid en de lespraktijk van twee secundaire scholen: Atheneum Hoboken en Forum Da Vinci in Sint-Niklaas. Beide kennen een bijzondere rol toe aan lezen, elk met hun eigen aanpak.

De context in Hoboken verschilt sterk van die in Sint-Niklaas. Op Atheneum Hoboken starten veel leerlingen met een leesachterstand. Bij hen loopt het al verkeerd bij het technisch lezen: letters en woorden vlot en juist kunnen ontcijferen. Daarom wordt er ingezet op intensieve begeleiding in kleine groepjes. Leerlingen lezen er samen met een leraar, krijgen stilleesmomenten en maken gebruik van programma’s zoals Connect Lezen, dat speciaal is ontworpen om technisch lezen te verbeteren. Ook op het vlak van leesmotivatie doet de school haar best door een eigen bibliotheek met leeshoekjes uit te bouwen en lezen zichtbaar te maken. Dit doet ze aan de hand van een “Bookflix”-muur met leestips, maar ook met boekenposters gemaakt door leerkrachten en leerlingen. 

Forum Da Vinci Sint-Niklaas daarentegen heeft een leerlingpopulatie die dichter bij het Vlaamse gemiddelde ligt. Hier ligt de focus minder op remediëren en meer op verdiepen. Deze school legt de lat voor haar leesonderwijs bewust hoog, maar plaatst er een ladder naast om haar leerlingen erop te helpen. Leerlingen lezen moeilijke maar rijke teksten, zoals de roman Alkibiades. Dat klinkt zwaar, maar de leraren pakken de materie stapsgewijs aan, zodat iedereen kan volgen. Tegelijk zorgen creatieve opdrachten voor motivatie, zoals het maken van BookTok-filmpjes. Ook komen schrijvers in beide scholen regelmatig op bezoek om leerlingen warm te maken voor literatuur.

Samen sterk 

Effectief leesonderwijs stopt niet bij het vak Nederlands. Het werkt pas echt wanneer een hele school de verantwoordelijkheid opneemt. In Hoboken gebeurt dat bijvoorbeeld via het Frayer-model in geschiedenis en PAV, zodat leerlingen vaktaal beter begrijpen. In Sint-Niklaas kijken wiskundeleraren hoe ze de formulering van vraagstukken leesbaarder kunnen maken. Zulke vakoverschrijdende initiatieven maken duidelijk dat leesvaardigheid een collectieve opdracht is.

“Gedeeld eigenaarschap is de motor van duurzaam leesonderwijs”

Wat daarbij doorslaggevend blijkt, is de schoolcultuur. Het concept Collective Teacher Efficacy – het gedeelde geloof dat leraren samen een verschil kunnen maken – speelt hierin een sleutelrol. In Sint-Niklaas is die overtuiging sterk voelbaar: leerkrachten trekken samen op, delen ervaringen en organiseren gezamenlijke projecten, van voorleesweken tot literaire trajecten. In Hoboken ligt de nadruk meer op structuur en interventies zoals Connect Lezen, maar blijft de samenwerking nog vooral binnen vakgroepen.

De les is helder: zonder gedeeld eigenaarschap blijft leesonderwijs kwetsbaar en afhankelijk van individuen. Onderzoek toont dat scholen waar leraren elkaar steunen en samen rond lezen werken, betere en duurzamere resultaten behalen. Het is dus niet genoeg dat één bevlogen leraar Nederlands zich inzet; de hele school moet mee. Zowel Atheneum Hoboken als Forum Da Vinci bewijzen dat die collectieve inzet, in welke vorm dan ook, het verschil maakt.

Literatuur als motor 

En hoe zit het met literatuur? Beide scholen tonen dat literaire teksten meer kunnen zijn dan “moeilijk verplichte lectuur”. In Hoboken wordt nog gezocht naar manieren om rijke teksten toegankelijk te maken voor leerlingen met een taalachterstand. Forum Da Vinci bewijst dat literatuur ook een middel kan zijn om leesstrategieën en zelfvertrouwen te versterken. Door leerlingen complexe romans aan te bieden en hen tegelijk stap voor stap te begeleiden, leren ze dat moeilijke teksten niet onoverkomelijk hoeven te zijn. Literatuur blijkt zo niet alleen een doel op zich, maar ook een middel om leerlingen sterker te maken in begrijpend lezen.

Wat andere scholen hiervan kunnen leren 

De voorbeelden van Atheneum Hoboken en Forum Da Vinci laten zien dat er geen standaardrecept bestaat. Elke school vertrekt vanuit haar eigen leerlingen en context. Toch zijn er lessen die overal toepasbaar zijn: gebruik toetsgegevens slim, werk met rijke teksten en differentieer, leer strategieën aan, maak lezen zichtbaar en aantrekkelijk, bouw aan een leescultuur en werk vooral samen. Want gedeeld eigenaarschap is de motor van duurzaam leesonderwijs.

Die lessen sluiten naadloos aan bij wat de wetenschap ons leert. Uit het rapport Les in lezen (Geudens et al., 2022) blijkt dat excellent leesonderwijs draait om systematisch en preventief werken, gerichte interventies, strategie-instructie, een motiverende leescultuur, samenwerking en de inzet van literatuur als verrijking. De kracht van bovenstaande scholen ligt in de manier waarop ze deze principes concreet en creatief vertalen naar hun praktijk.

De boodschap is duidelijk: effectief leesonderwijs ziet er niet overal hetzelfde uit, maar werkt pas wanneer het aansluit bij de noden van leerlingen én gedragen wordt door een heel schoolteam. Deze voorbeelden vormen geen blauwdruk, maar wel een richtingwijzer: wie wil investeren in de lezers van morgen, moet vandaag samen verantwoordelijkheid nemen.