Het museum van Tervuren onder vuur: de weg naar een inclusieve toekomst
Het Koninklijk Museum voor Midden-Afrika (beter bekend als het Africamuseum) ligt de laatste jaren steeds vaker onder vuur. Meer dan zestig jaar na de onafhankelijkheid van Congo worstelt het museum nog altijd met zijn koloniale erfenis. Ondanks renovaties en vernieuwende tentoonstellingen blijft de kritiek aanhouden: is het Africamuseum écht aan het dekoloniseren, of blijft het steken in symbolische veranderingen?
Terwijl de discussie vaak draait om de restitutie van kunstobjecten, richt cultuurmanagementstudente Ruth Busano de aandacht op een ander, vaak minder besproken aspect: het immaterieel cultureel erfgoed. In haar masterproef “Van koloniaal verleden naar inclusieve toekomst” onderzoekt ze hoe het museum niet alleen voorwerpen, maar ook de levende tradities, talen en rituelen van Congo kan helpen herwaarderen.
Immaterieel cultureel erfgoed (ICE) in een notendop.
De cultuur van een bevolking is complex en allesbehalve te vatten achter vitrinekasten. Levende zijn nodig om de juiste context te scheppen: dans, muziek, ambachten, verhalen, rituelen, zelfs spreekwoorden. Dat is wat UNESCO in 2003 onder andere erkende als immaterieel cultureel erfgoed.
Een bekend voorbeeld is de Congolese rumba, in 2021 opgenomen op de UNESCO-lijst van immaterieel erfgoed. Rumba wordt uitgevoerd bij uiteenlopende gelegenheden, van publieke vieringen tot rouwrituelen, en heeft zich ontwikkeld tot een krachtige vorm van culturele expressie die zowel professioneel als amateuristisch wordt beoefend.
Het Africamuseum wijdde er zelfs een zaal aan: de Rumba Studio. Al vanop afstand hoor je de aanstekelijke Congolese ritmes. 
Een groot scherm toont populaire liedjes en biedt bezoekers zelfs een danstutorial op een kleine dansvloer.
Het valt op dat de zalen ‘Talen en Muziek’ en ‘Rituelen en Ceremonies’, die ook rond nog ICE draaien, sterk leunen op materieel erfgoed. Daar zou meer ruimte kunnen zijn voor context, orale geschiedenis en de koppeling met de immateriële aspecten zoals muziek, rituelen en taal. De link met het levende erfgoed is er maar ze blijft te impliciet.
Met initiatieven zoals de 'Rumba Studio' probeert het museum zich los te maken van de traditionele museale aanpak, waar objecten zwijgen achter glas. Hier mogen bezoekers luisteren, bewegen en ervaren. Bovendien worden de verhalen steeds vaker verteld door Congolezen zelf.
Toch blijft de vraag: is dat genoeg om van echte dekolonisatie te spreken?
Dekolonisatie, kan dat wel?
Het debat over dekolonisatie laait regelmatig op. In 2025 publiceerde politicologe Nadia Nsayi, zelf medewerkster van het museum, een open brief waarin ze het Africamuseum beschuldigde van “paternalistische samenwerking” en “zwak leiderschap”. Haar kritiek kreeg veel weerklank binnen de Afrikaanse diaspora.
De museumdirectie wees op budgettaire beperkingen en trage procedures, maar het probleem gaat dieper. Dekoloniseren is niet alleen een kwestie van geld of nieuwe zalen maar vraagt dat instellingen hun machtsstructuren herzien en ruimte maken voor andere vormen van kennis.
Volgens de respondenten binnen dit onderzoek mag dekolonisatie ook absoluut geen afvinkoefening worden. Het is geen tijdelijk project, maar een voortdurend proces dat vraagt om kritische zelfreflectie en machtsdeling. Zolang musea die stap niet zetten, blijven ze gevangen in oude patronen van uitsluiting en representatie.
Marieke van Bommel (algemeen directeur van het Nationaal Museum van Wereldculturen in Rotterdam) maakt een treffende vergelijking:
“Dekolonisatie is als het bouwen van een kathedraal: een proces dat generaties lang duurt en waarin voortdurende reflectie en bijsturing nodig zijn.”
Ze benadrukt dat er geen eindpunt of universele blauwdruk bestaat. Elke gemeenschap en context vraagt om maatwerk.
Is meer moeite nu echt de oplossing?
Het museum doet al veel, maar de inspanningen blijven versnipperd. Uit interviews met stakeholders (van museumprofessionals tot diaspora-leden) blijkt dat er een kloof bestaat tussen goede bedoelingen en structurele verandering.
Projecten rond immaterieel erfgoed en dekolonisatie draaien vaak op dankzij de inzet van enkele gepassioneerde medewerkers of leden uit de Congolese diaspora. Zodra de aandacht verschuift of een project afloopt, dreigt het thema opnieuw van de radar te verdwijnen. Er is nood aan een structureel beleid dat immaterieel erfgoed duurzaam verankert in de werking van het museum.
Die conclusie sluit aan bij de UNESCO-Conventie van 2003, die stelt dat musea immaterieel erfgoed niet enkel moeten bewaren, maar vooral moeten erkennen als levende tradities die door gemeenschappen zelf worden vormgegeven. Participatie en gedeeld eigenaarschap staan daarbij centraal.
De kloof tussen ideaal en realiteit blijft groot. Terwijl UNESCO pleit voor gedeeld eigenaarschap, blijft de werking van het Africamuseum grotendeels top-down. Pas wanneer het bestuur van het museum macht en verantwoordelijkheid structureel durft te delen met de gemeenschappen die het vertegenwoordigt, kan het uitgroeien tot de inclusieve en rechtvaardige instelling die het belooft te zijn.
Een gedeelde verantwoordelijkheid
De toekomst van Congolees immaterieel cultureel erfgoed ligt zeker niet enkel bij het museum, maar allereerst bij de gemeenschappen zelf. Veel respondenten uit haar onderzoek moedigen Congolezen (in België én in Congo) a
an om hun immaterieel cultureel erfgoed levend te houden. Dat kan o.a. door gesprekken met oudere generaties, het opzoeken en organiseren van plekken van culturele expressie, en het benutten van kennisbronnen zoals het Africamuseum.
In Congo blijven sommige tradities echter beladen met koloniale connotaties en worden ze nog te vaak als “achterhaald” of “bijgeloof” afgedaan. Bovendien is verdieping in erfgoed daar vaak een privilege: er zijn weinig opleidingen of banen in cultuur- en erfgoedstudies. Hier ligt een kans voor instellingen als het Africamuseum: door structureel samen te werken met gemeenschappen en kennis te delen, kunnen levende tradities niet enkel behouden, maar ook versterkt worden.
Congolees levend erfgoed kan ook in het Africamuseum de plek krijgen die het verdient: niet als herinnering achter glas, maar als een stem die vandaag nog spreekt.
Bibliografie
AfricaMuseum (2018, 8 december). Heropening van het AfricaMuseum [Persbericht]. AfricaMuseum.https://press.africamuseum.be/sites/default/files/media/Persdossier-NL%20web.pdf
AfricaMuseum. (2020). Workshop 9/12 ans : Opgroeien – Grandir – Growing Up. Document descriptif FR. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. [Ongepubliceerd intern document].
AfricaMuseum. (2024). STRATEGY OF THE AFRICAMUSEUM. https://www.africamuseum.be/sites/default/files/media/about-us/missionorganisation/doc/Strategy%20AfricaMuseum-ENG.pdf
AfricaMuseum. (z.d.). BOMACAPITALE. Geraadpleegd op 17 April 2025, van https://www.africamuseum.be/nl/research/discover/projects/prj_detail?prjid=771
Africamuseum. (z.d.). Interactieve plattegrond. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Geraadpleegd op 15 mei 2025, van https://museummap.africamuseum.be/map/nl/
Africamuseum. (z.d.). Opgroeien: Workshop voor kinderen. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika. Geraadpleegd op 15 mei 2025, van https://www.africamuseum.be/nl/see_do/workshops/culture_society
AfricaMuseum. (z.d.). ReThinking Collections. https://www.africamuseum.be/. Geraadpleegd op 11 september 2024, van https://www.africamuseum.be/en/see_do/temporary_exhibition/current/ReThinkingCollections
Africamuseum. (z.d.). Strategie, ethiek en organisatie. Koninklijk Museum Voor Midden-Afrika - Tervuren - België. https://www.africamuseum.be/nl/about_us/mission_organisation
American Anthropological Association. (2025). Decolonizing museums in practice (Feat. Wayne Modest) [Podcast]. https://www.americananthropologist.org/podcast/decolonizing-museums-in-practice-part-03
Ana Carvalho. (Augustus, 2017). Intangible heritage and museums: New and old challenges, CIDOC Blog. https://cidoc.mini.icom.museum/blog/intangible-heritage-and-museums-new-and-old-challenges/
Apofeed. (2023, 21 september). Harnessing Cultural Heritage as a Catalyst for Economic Growth. African Business. https://african.business/2023/09/apo-newsfeed/harnessing-cultural-heritage-as-a-catalyst-for-economic-growth
Berwouts, K. (2022, 19 mei). Een nieuwe bestemming voor teruggegeven roofkunst in Benin – MO*. MO* Magazine. Geraadpleegd op 10 mei 2025, van https://www.mo.be/analyse/restitutie-roofkunst-benin-congo
Billy Kalonji: “Ik voel me nergens méér thuis dan in het museum”. (2018, 5 december). BRUZZ. https://www.bruzz.be/expo/billy-kalonji-ik-voel-me-nergens-meer-thuis-dan-het-museum-2018-12-05
Bornand, S. & Leguy, C. (2016) Exhibiting intangible heritage in a museum: the Voices of Africa experience. Nordic Journal of African Studies, 25(3&4), 21. https://doi.org/10.53228/njas.v25i3&4.110
Brussel Times. (2022, juni). Activists stage action at AfricaMuseum to demand return of stolen artefacts. https://www.brusselstimes.com/1265515/activists-stage-action-at-africamuseum-to-demand-return-of-stolen-artefacts
Canyürek, Ö., & Lettau, M. (2025). From Documenta 15 to pluriversal Horizons. In Decolonial Cultural Practices Towards Pluriversal Cultural Institutions and Policies (pp. 1–13). https://doi.org/10.4324/9781003489597-1
Ceuppens, B. (2022, 17 maart). Waarom we Congolese kunst niet naar waarde schatten. MO*. https://www.mo.be/analyse/waarom-we-congolese-kunst-niet-naar-waarde-schatten
Council of Europe. (2005). Framework Convention on the Value of Cultural Heritage for Society (Faro Convention). Faro: Council of Europe. https://www.coe.int/en/web/conventions/full-list?module=treaty-detail&treatynum=199
Đerić, T. N., Neyrinck, J., Tsakiridis, E., & Seghers, E. (2020). Museums and intangible cultural heritage: Towards a third space in the heritage sector. Werkplaats immaterieel erfgoed.
Dhamers, K. (2018, 22 november). President Macron pleit voor teruggave van omstreden koloniaal erfgoed. Faro. Geraadpleegd op 10 mei 2025, van https://faro.be/blogs/katrijn-dhamers/president-macron-pleit-voor-teruggave-van-omstreden-koloniaal-erfgoed
Eichler, J. (2020). Intangible cultural heritage, inequalities and participation: who decides on heritage? The International Journal of Human Rights, 25(5), 793–814. https://doi.org/10.1080/13642987.2020.1822821
Equal Times. (2022, juni 15). Restitution of historical objects: Belgium adopts legal framework for returning colonial-era artifacts. https://www.equaltimes.org/restitution-of-historical-objects
FARO. (z.d.). Immaterieel erfgoed borgen | FARO Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw. https://faro.be/kennis/immaterieel-erfgoed-borgen
FARO. (z.d.). Van kennisoverdracht naar cocreatie? | FARO Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw. https://faro.be/kennis/medewerkersbeleid/van-kennisoverdracht-naar-cocreatie#:~:text=Soorten%20participatie&text=Samenwerking%3A%20mensen%20werken%20actief%20mee,het%20museum%20hebben%20evenveel%20inspraak.
FARO. (z.d.) Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed | FARO Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed vzw. https://faro.be/faro-vlaams-steunpunt-voor-cultureel-erfgoed
FARO, Steunpunt voor Cultureel Erfgoed, & Werkplaats immaterieel erfgoed. (2019). 8 rollen die belangrijk zijn bij het borgen van immaterieel erfgoed. FARO. https://faro.be/sites/default/files/2024-10/0_Rollen%20bij%20borgen.pdf
Furniere, A. (2022, 16 september). Kinshasa vroeger en nu: ‘We hebben nieuwe zwarte instellingen nodig’. BRUZZ. https://www.bruzz.be/culture/art-books/kinshasa-vroeger-en-nu-we-hebben-nieuwe-zwarte-instellingen-nodig-2022-09-16
Gibson, L. K. (2018). Decolonising South African Museums in a digital age: Re-imagining the Iziko Museums’ Natal Nguni catalogue and collection [PhD Thesis, King’s College London]. https://medialibrary.uantwerpen.be/oldcontent/container28663/files/Gibson_PHD_2018.pdf?_gl=1*901tcx*_gcl_au*ODIwNDQ4NjMuMTc0ODkwMDI4Nw..*_ga*MTMzMTA0ODM3OC4xNz E4NzA3MDgx*_ga_WVC36ZPB1Y*czE3NTU0NTYzMjckbzQ1JGcxJHQxNzU1NDU2NDU3JGo0MyRsMCRoMTg2NTQ1ODc0NQ..
Alivizatou, M., (2006) “Museums and Intangible Heritage: The Dynamics of an 'Unconventional' Relationship”, Papers from the Institute of Archaeology 17(1), 47-57. doi: https://doi.org/10.5334/pia.268
Halfman, I. (2024, 9 september). Validiteit en betrouwbaarheid in kwalitatief onderzoek. Studiemeesters. https://www.studiemeesters.nl/scriptie/validiteit-en-betrouwbaarheid-kwalitatief-onderzoek/
IMP – Intangible Cultural Heritage and Museums Project. Report Concluding Symposium IMP (2020). Beschikbaar via: https://www.ichandmuseums.eu/en/reports/report-concluding-symposium-imp-2020
International Council of Museums (ICOM). (2017). ICOM code of ethics for museums. Paris: ICOM. https://icom.museum/en/resources/standards-guidelines/code-of-ethics/
International Council of Museums. (2022, 24 augustus). Museum Definition - International Council of Museums. https://icom.museum/en/resources/standards-guidelines/museum-definition/
Kanobana, S., De Groof, M., Vincent, S., & Nsengiyumva, L. (2025). Tervurologie. Rekto:Verso , (106), 22. https://www.rektoverso.be/artikel/edito-tervurologie
Kuumba. (z.d.). Workshops Dekolonisatie. Kuumba.be. Geraadpleegd op 7 mei 2025, van https://www.kuumba.be/nl/?p=1&sp=9
Kurin, R. (2004). Safeguarding Intangible Cultural Heritage in the 2003 UNESCO Convention: a critical appraisal. Museum International, 56(1–2). https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000135859
Krishna, P. (2021, 11 december). UNESCO’s quest to save the world’s intangible heritage. The New Yorker. https://www.newyorker.com/culture/the-weekend-essay/unescos-quest-to-save-the-worlds-intangible-heritage
Laely, T., Meyer, M., & Schwere, R. (Eds.). (2018). Museum Cooperation between Africa and Europe: A New Field for Museum Studies (1st ed.). transcript Verlag. http://www.jstor.org/stable/j.ctv371bp0g
Lelong, J. (2025, januari 7). Topman AfricaMuseum reageert voor eerst op kritiek: ‘We hebben het geld niet’. De Morgen. https://www.demorgen.be/snelnieuws/topman-africamuseum-reageert-voor-eerst-op-kritiek-we-hebben-het-geld-niet~b7173640/
Liyanage, R., Tripathi, N., Päivärinta, T., Xu, Y. (2022). Digital Twin Ecosystems: Potential Stakeholders and Their Requirements. In: Carroll, N., Nguyen-Duc, A., Wang, X., Stray, V. (eds) Software Business. ICSOB 2022. Lecture Notes in Business Information Processing, vol 463. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-20706-8_2 via: https://www.researchgate.net/figure/Stakeholder-Mapping-and-Their-Interactions-Within-the-Ecosystem-Primary-stakeholders_fig1_365503634
Museums Association. (2024). Supporting decolonisation in museums. https://www.museumsassociation.org/campaigns/decolonising-museums/supporting-decolonisation-in-museums/
NEMO. (2025). NEMO Barometer on Political Influence in Museums in Europe. Via: https://www.nemo.org/fileadmin/Dateien/public/Publications/NEMO_Barometer_on_political_influence_in_museums_in_Europe_2025.pdf
Nsayi, N. (2025, 5 januari). Waarom ik overweeg om het AfricaMuseum te verlaten. https://www.demorgen.be/. https://www.demorgen.be/meningen/waarom-ik-overweeg-om-het-africamuseum-te-verlaten~b6617fccc/
Nsayi, N. (2025, 6 januari). Nadia Nsayi scherp voor het Afrikamuseum: ‘Geen plaats voor Afrikaanse experten’. BRUZZ. https://www.bruzz.be/actua/samenleving/nadia-nsayi-scherp-voor-het-afrikamuseum-geen-plaats-voor-afrikaanse-experten
Pinna, G. 2003. Intangible Heritage and Museums. ICOM News 56(4), 3.
Post, J., & TylzanowskI, V. (2018, 5 december). Billy Kalonji: “Ik voel me nergens méér thuis dan in het museum”. BRUZZ. https://www.bruzz.be/expo/billy-kalonji-ik-voel-me-nergens-meer-thuis-dan-het-museum-2018-12-05
Programmatorische Federale Overheidsdienst Wetenschapsbeleid. (2022, 3 juli). Belgisch Staatsblad. https://www.ejustice.just.fgov.be/cgi/article_body.pl?language=nl&caller=summary&pub_date=22-09-28&numac=2022042012
Robert, M.-T. (2025, 13 januari). AfricaMuseum: Is dit het einde van de neokoloniale safari? MO*. https://www.mo.be/opinie/africamuseum-is-dit-het-einde-van-de-neokoloniale-safari-
Roelant, G. (2025, 20 januari). Medewerkers AfricaMuseum ontevreden: “Westers superioriteitsgevoel is te sterk aanwezig”. Bruzz. https://www.bruzz.be/actua/cultuurnieuws/medewerkers-africamuseum-ontrevreden-westerse-superioriteitsgevoel-te-sterk
Saúl Lázaro Ortiz & Celeste Jiménez de Madariaga (2021): The UNESCO convention for the safeguarding of the intangible cultural heritage: a critical analysis, International Journal of Cultural Policy, DOI: 10.1080/10286632.2021.1941914
Scharwächter, V. (2023, 3 november). Confrontatiematrix in je marketingplan | Stappenplan & Voorbeeld. Scribbr. Geraadpleegd op 16 augustus 2025, van https://www.scribbr.nl/modellen/confrontatiematrix/
Shoenberger, E. (2024, 2 juli). What Does It Mean to Decolonize a Museum? The Answer Might Surprise You. MuseumNext. https://www.museumnext.com/article/what-does-it-mean-to-decolonize-a-museum/
Teoli, D., Sanvictores, T., & An, J. (2023, 4 september). SWOT analysis. StatPearls - NCBI Bookshelf. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK537302/
THE 17 GOALS | Sustainable Development. (z.d.). https://sdgs.un.org/goals
UNESCO. (2019). Living Heritage and Education. In THE CONVENTION FOR THE SAFEGUARDING OF THE INTANGIBLE CULTURAL HERITAGE. https://ich.unesco.org/doc/src/46212-EN.pdf
Unesco. (z.d.). Congolese rumba - UNESCO Intangible Cultural Heritage. https://ich.unesco.org/en/RL/congolese-rumba-01711
UNESCO. (z.d.). Overall results framework for the 2003 Convention - UNESCO Intangible Cultural Heritage. https://ich.unesco.org/en/overall-results-framework-00984
UNESCO. (2003). Convention for the Safeguarding of the Intangible Cultural Heritage. https://ich.unesco.org/en/convention
Van Beurden, S. (2021, 21 juni). Kunst in crisis: de dekolonisatie van onze musea. EOS Wetenschap. https://www.eoswetenschap.eu/geschiedenis/kunst-crisis-de-dekolonisatie-van-onze-musea
Van Oost, O. (2024, 9 december). Musea en politieke inmenging: actuele discussie. Musea en Politieke Inmenging: Actuele Discussie | FARO Vlaams Steunpunt Voor Cultureel Erfgoed Vzw. https://faro.be/blogs/olga-van-oost/musea-en-politieke-inmenging-actuele-discussie
Van Reybrouck, D. (2010). Congo. Amsterdam: De Bezige Bij
Verlinden, P. (2010). De weg om "Belg" te worden: de "évolué". De redactie. Geraadpleegd via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2010/05/06/de_weg_om_belg_tewordendeevolue-1-768459/
Vlaamse Regering. (2017). Decreet houdende de ondersteuning van cultureelerfgoedwerking in Vlaanderen (citeeropschrift: "Cultureelerfgoeddecreet van 24 februari 2017"). Geraadpleegd op 7 augustus 2025, van https://codex.vlaanderen.be/PrintDocument.ashx?id=1028103&datum=2020-09-01&geannoteerd=false&print=false
Yin, R. K. (2017). Case study research and applications: Design and methods (6e ed.). Sage Publications.
