Van visie naar impact: Het optimaliseren van gezinscoaching bij schoolverzuim
Schoolverzuim onder jongeren in Vlaanderen neemt alarmerend toe. Steeds meer tieners tussen 12 en 18 jaar blijven langdurig weg van school, vaak door een combinatie van psychische kwetsbaarheid, gezinsproblemen en negatieve schoolervaringen. In haar bachelorproef onderzocht Evelyn Slijters hoe gezinscoaches jongeren kunnen ondersteunen die vastlopen in het onderwijssysteem, vooral wanneer motivatie ontbreekt en weerstand groot is. Haar praktijkgericht onderzoek mondde uit in een visuele methodiek die jongeren stap voor stap begeleidt richting herstel.
Complexe problematiek vraagt om gerichte aanpak
Tijdens haar stage bij De Plan-trekkers, een team binnen het jeugdhulpinitiatief “Eén Gezin, Eén Plan”, werd Slijters geconfronteerd met de complexiteit van schoolverzuim. Jongeren willen niet praten, voelen zich onbegrepen en zien geen nut meer in school. Ouders staan vaak machteloos, scholen raken gefrustreerd en de jongere raakt steeds verder verwijderd van het onderwijs. De centrale vraag die Slijters zich stelde: hoe kunnen gezinscoaches jongeren beter begeleiden in dit proces?
Schoolverzuim kent vele gezichten: van angstgerelateerde schoolweigering tot spijbelen, uitsluiting door de school of ziekteverzuim zonder medische oorzaak. Vaak spelen meerdere factoren tegelijk mee, zoals psychische kwetsbaarheid (angst, depressie, ADHD, ASS), gezinsproblemen, een negatieve schoolcontext en maatschappelijke druk. Deze cocktail leidt tot vermijdingsgedrag en motivatieverlies.
Stemmen uit het veld
Slijters verzamelde via interviews, focusgroepen en vragenlijsten de ervaringen van jongeren, ouders, gezinscoaches en externe organisaties. Jongeren gaven aan zich overbelast te voelen en erkenning te missen. Ouders willen betrokken zijn, maar weten niet hoe. Gezinscoaches zoeken naar methodieken die aansluiten bij de leefwereld van jongeren. Organisaties benadrukken het belang van samenwerking, rustmomenten en visuele ondersteuning. Motivatie blijkt een dynamisch proces: het groeit, daalt en verdwijnt afhankelijk van hoe jongeren zich voelen en hoe hun omgeving reageert.
Een methodiek die bouwt aan herstel
Om hierop in te spelen ontwikkelde Slijters de krachtgerichte en visuele methodiek Steen voor steen sterker. Die bestaat uit vier bouwstenen:
Herkenning: jongeren herkennen hun type schoolverzuim via kaartjes met uitspraken, wat hun zelfinzicht vergroot.
Inzicht: ze brengen ondermijnende en versterkende factoren in kaart, waardoor een genuanceerd beeld van hun situatie ontstaat.
Groei: via reflectiekaarten en opdrachten ontdekken jongeren hun talenten, motivatiebronnen en sterktes.
Samenwerking: ze formuleren acties en betrekken hun netwerk (ouders, school, hulpverleners) bij het plan van aanpak.
Het resultaat is een persoonlijk stenenpad: een visuele samenvatting van het traject dat jongeren houvast biedt en samenwerking bevordert.
Wetenschappelijke onderbouw
De methodiek is stevig verankerd in wetenschappelijke kaders. De zelfdeterminatietheorie van Deci & Ryan stelt dat motivatie groeit wanneer jongeren autonomie, competentie en verbondenheid ervaren. Het CARE-model benadrukt structuur en relationele verbondenheid als fundament voor leerengagement. Het AMBIT-model focust op samenwerking binnen het netwerk rond de jongere. En de presentietheorie onderstreept het belang van nabijheid en onvoorwaardelijke aanwezigheid. Door deze theorieën te vertalen naar visuele en toegankelijke tools, sluit de methodiek aan bij jongeren die moeilijk praten of zich afsluiten.
Aanbevelingen voor de praktijk
Slijters formuleert ook concrete aanbevelingen voor gezinscoaches:
Organiseer binnen de eerste maand een rondetafelgesprek met gezin, school en netwerk
Gebruik visuele tools om motivatie en weerstand bespreekbaar te maken
Breng risicofactoren laagdrempelig in kaart
Voorzie rustmomenten en informele contactmomenten
Stem de begeleiding af op de voorkeuren van jongeren, zoals één-op-één gesprekken en visuele ondersteuning
Deze adviezen zijn direct toepasbaar en versterken het eigenaarschap van jongeren in hun herstelproces.
Een uitnodiging tot samenwerking
Hoewel de methodiek nog niet systematisch getest is, toont het onderzoek aan dat gezinscoaches een sleutelrol kunnen spelen in het herstel van jongeren met schoolverzuim. Door in te zetten op motivatie, samenwerking en visuele ondersteuning, kunnen ze jongeren helpen opnieuw aansluiting te vinden bij school. De methodiek is flexibel inzetbaar en biedt ook potentieel voor scholen, CLB’s en andere jeugdhulporganisaties.
Schoolverzuim is geen individueel probleem, maar een maatschappelijk vraagstuk dat vraagt om samenwerking, begrip en maatwerk. Evelyn Slijters toont met haar onderzoek dat gezinscoaches, gewapend met de juiste tools en inzichten, een verschil kunnen maken. Steen voor steen sterker is meer dan een methodiek. Het is een uitnodiging om jongeren te begeleiden met aandacht, vertrouwen en perspectief.
Bibliografie
Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50(2), 179–211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-T
Ameye, G., Biltris, A., De Stercke, N., De Nys, G., Van Drongelen, F., & Walleghem, P. (2025). Schoolweigering. Waarover spreken we? Hogeschool Gent. https://www.hogent.be/sites/hogent/assets/File/HOGENT%20-%20SCHOOLWEIGE…
Baars, E., Beurskens, S., Finnema, E., Heerkens, Y., Mintjes, J., Smeijsters, H., & Van Gastel, W. (2011). Kenmerken, randvoorwaarden en criteria van praktijkgericht zorgonderzoek. HBO-raad, ZonMW.
Baart, A., & Timmerman, G. (2025). Relational Caring and Presence Theory in Health Care and Social Work: A Care-Ethical Perspective. Bristol University Press. https://doi.org/10.46692/9781447375746
Berg, I. (1996). School avoidance, school phobia, and truancy. In B. J. Sadock & V. A. Sadock (Eds.), Child and adolescent psychiatry: A comprehensive textbook (2nd ed., 1104-1110). Lippincott Williams & Wilkins.
Brehm, J. W. (1966). A theory of psychological reactance. Academic Press.
Brehm, S. S., & Brehm, J. W. (1981). Psychological reactance: A theory of freedom and control. Academic Press.
Bronfenbrenner, U. (1979). The ecology of human development. Harvard University Press.
Daidalos vzw. (z.d.). Ikaros – Intensieve kortdurende begeleiding bij schoolverzuim [Website]. Geraadpleegd op 19 juli 2025 van https://www.daidalosvzw.be/ikaros
De Boer, A. A. (2006). Attitudes en de sociale participatie in inclusief onderwijs [proefschrift]. University of Groningen.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The "what" and "why" of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227–268. https://doi.org/10.1207/S15327965PLI1104_01
De Plan-Trekkers. (z.d.). 1 Gezin 1 Plan Oost-Limburg. Plan-Trekkers
DIW vzw. (z.d.). Schoolverzuim en preventieve begeleiding [Website]. Geraadpleegd op 19 juli 2025, van https://www.diw.be
Eén gezin – één plan (z.d). Wat is één gezin – één plan? [Website]. Geraadpleegd op 15 december 2024, van https://xn--ngezin-nplan-9dbaha.be/#/
Feldman, R. S. (2016). Ontwikkelingspsychologie (7e editie). Pearson
Gilsing, R. (Red.), & de Vries, P. (2023). Ouders, onderwijs en jeugdzorg in verbinding. Uitgeverij SWP.
Goes, L. (2009). Motiveren in het onderwijs. Uitgeverij SWP.
Heyne, D. (2022). Developmental issues associated with adolescent school refusal and cognitive behavioral therapy manuals: A practitioner review. Journal of Child and Adolescent Psychopathology, 43(2), 123-135. https://doi.org/10.1024/1422-4917/a000881
HOGENT. (z.d.). Wat is schoolweigering? [Website]. Hogeschool Gent. Geraadpleegd op 12 december 2024, van https://www.hogent.be/externe-partners/secundair-onderwijs/initiatieven-voor-leerkrachten/wat-is-schoolweigering/
Hulshof, M. (2016). Leren interviewen (7de ed.). Noordhoff Uitgevers.
JGZ Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg. (2022). Motivatie als beschermende factor bij schoolverzuim. JGZ Tijdschrift voor Jeugdgezondheidszorg, 53, 63–67.
Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. Springer Publishing Company.
Miller, W. R., & Rollnick, S. (2013). Motivational interviewing: Helping people change (3rd ed.). Guilford Press.
Minnaert, A., & Odenthal, L. (2018). Motivatie is een werkwoord. CPS Uitgeverij.
Nederlands Jeugdinstituut. (2021). Van geen zin hebben in school tot schooluitval [Rapport]. NJi. https://www.nji.nl/uploads/2021-06/Van-geen-zin-hebben-in-school-tot-schooluitval.pdf
Nederlands Jeugdinstituut. (2020). Schoolverzuim aanpakken – een wetenschappelijke onderbouwing [Rapport]. Geraadpleegd op 12 juli 2025, van https://www.nji.nl/system/files/2021-04/Schoolverzuim-aanpakken-een-wetenschappelijke-onderbouwing.pdf
Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2020). Schoolverzuim als signaal [Website]. https://www.nji.nl
Nederlands Jeugdinstituut (NJi). (2024). Schoolverzuim aanpakken – een wetenschappelijke onderbouwing [Website]. Geraadpleegd op 12 juli 2025, van https://www.nji.nl
Nieuwe Kansen Geven. (z.d.). Nieuwe Kansen Geven: Schooluitval voorkomen en leerrecht versterken [Website]. Geraadpleegd op 11 februari 2025, van https://nieuwekansengeven.be.
Omer, H., & Wiebenga, E. (2015). Geweldloos verzet in gezinnen. Een nieuwe benadering van gewelddadig en zelfdestructief gedrag van kinderen en adolescenten. Bohn Stafleu van Loghum.
Onderwijs Vlaanderen. (z.d.). NAFT: naadloos flexibel traject [Website]. Geraadpleegd op 11 februari 2025, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/leerrecht/naft-naadloze-flexibele-trajecten
Onderwijs Vlaanderen. (z.d.). Spijbelen en schoolverzuim [Website]. Geraadpleegd op 11 augustus 2025, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/leerplicht-…
Opgroeien. (z.d.). Upstream: Voorkomen van schooluitval en jongerenthuisloosheid [Website]. Geraadpleegd op 12 juli 2025, van https://www.opgroeien.be/kennis/toolbox/praktijk-upstream-voorkomen-van…
Peeters, M., et al. (2022). Prestatiedruk en schoolstress. JGZ Tijdschrift Jeugdgezondheidszorg, 54(3), 112–120.
Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2017). Self-determination theory: Basic psychological needs in
motivation, development, and wellness. Guilford Press.
Samen tegen schooluitval WVL. (z.d.). Actieplan 'Afwezig op school' [Website]. Geraadpleegd op 12 december 2024, van https://www.samentegenschooluitval-wvl.be/afwezig-op-school/actieplan-afwezig-op-school
Spruyt, B., & Keppens, G. (2019). Preventie van spijbelen en vroegtijdig schoolverlaten. Klasse. https://www.klasse.be/630244/schooluitval-terugdringen-via-schoolbinding/
Tashakkori, A., & Teddlie, C. (2003). Handbook of Mixed Methods in Social & Behavioral Research. SAGE Publications
Trimbos-instituut. (2021). Mentale weerbaarheid en mentaal welbevinden in de schoolsetting [Rapport].Geraadpleegd op 19 juli 2025, van https://www.trimbos.nl/wp-content/uploads/sites/31/2021/09/af1439-mentale-weerbaarheid-en-mentaal-welbevinden-in-de-schoolsetting.pdf
Van der Donk, C., & van Lanen, B. (2019). Praktijkonderzoek in zorg en welzijn (3de ed.) Uitgeverij Coutinho.
Van Driessche, N., Ameye, G., & De Nys, G. (2023). Schoolweigering: Als schoollopen niet meer lukt. Gompel&Svacina.
Van Sleeuwen, W. W. M. (2021). Schoolverzuim verminderen en tegengaan: Een theoretische onderbouwing. JGZ Tijdschrift voor jeugdgezondheidszorg, 53(2), 63–67. https://doi.org/10.1007/s12452-021-00248-5
Vansteenkiste, M., & Soenens, B. (2015). Vitamines voor groei: Ontwikkeling voeden vanuit de zelf-determinatie theorie. Acco.
Verhagen, S. (2008). Participatie en maatschappelijke ontwikkeling [Oratie]. Hogeschool Utrecht.
Vlaamse Regering. (2023). Beleidsnota Onderwijs en Vorming 2024-2029 [Beleidsdocument]. Geraadpleegd op 11 augustus 2025, van https://www.vlaanderen.be/publicaties/beleidsnota-2024-2029-onderwijs-e…
Vlaams Instituut Gezond Leven. (z.d.). Gezondheidsbevordering en ziektepreventie in Vlaanderen [Website]. Geraadpleegd op 21 mei 2025, van https://www.gezondleven.be
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (z.d.). Angst voor de schoolpoort: Schoolweigering [Website]. Geraadpleegd op 12 december 2024, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/leerplicht-en-spijbelen/angst-voor-de-schoolpoort-schoolweigering
Vlaams Ministerie van Onderwijs en Vorming. (z.d.). Spijbelen en schoolverzuim [Website]. Geraadpleegd op 4 februari 2025, van https://onderwijs.vlaanderen.be/nl/samen-tegen-schooluitval/leerplicht-… spijbelen/spijbelen-en-schoolverzuim
Vrij CLB. (z.d.). Werking van het CLB [Website]. Geraadpleegd op 4 februari 2025, van https://www.vrijclb.be/werking-clb
Welling, F. (2024). Motivatieverlies bij jongeren: oorzaken en gevolgen. Tijdschrift voor Onderwijspsychologie, 18(2), 45–52.
Wij-leren.nl. (2024). Wat is motivatie? [Website]. Geraadpleegd op 28 juli 2025, van https://wij-leren.nl/motivatie.php
Wijsbroek, S. A. M. (2024). Wegwijzer Mentaal Kapitaal [Rapport]. Hogeschool Utrecht. Geraadpleegd op 19 juli 2025, van https://www.hu.nl/ onderzoek/publicaties/wegwijzer-mentaal-kapitaal
