De weide wereld en vergeten kennis van medicinale planten en recepten.
"Historians, post-colonialists, even historians of science rarely recognize the importance of plants to the processes that form and reform human societies and politics on a global scale. Plants seldom figure in the grand narratives of war, peace, or even everyday life in proportion to their importance to humans. Yet they are significant natural and cultural artifacts, often at the center of high intrigue."
- Londa Schiebinger
Dit citaat van Schiebinger maakt duidelijk dat planten een ondergewaardeerd element zijn in de geschiedenis. Over de jaren heen wonnen studies over economisch winstgevende planten zoals koffie, thee en cacao sterk aan populariteit. Hetzelfde kan niet worden gezegd over medicinale planten. Het zijn nochtans deze planten die de basis vormen voor onze moderne westerse geneeskunde. Zo is morfine, een bekende pijnstiller, bijvoorbeeld rechtstreeks afkomstig van opium die op zijn beurt wordt gewonnen uit de bolpapaver (Papaver somniferum). Medicinale planten zijn niet enkel een deel van ons dagelijks leven, maar kunnen bovendien verschillende zeventiende- en achttiende-eeuwse geheimen onthullen. Mijn onderzoek liet zien dat medicinale planten ons veel kunnen leren over de meest voorkomende ziekten, heersende handelsrelaties en het intellectuele leven in de Zuidelijke Nederlanden. Bovendien leidde de wetenschappelijke kennis van toen tot opmerkelijke en vaak bizarre recepten maar ook tot remedies die mensen succesvol konden genezen van hun kwalen.
Iedereen huid- en darmproblemen?
Tot diep in de achttiende eeuw was de geneeskunde gebaseerd op Galenus’ humorenleer. Hierbinnen werden ziekten veroorzaakt door een onevenwicht tussen 
de vier humoren en dienden remedies om dit evenwicht te herstellen. Uit de studie van verschillende zeventiende- en achttiende-eeuwse remedies valt het op dat zowel huid- als darmaandoeningen de meest voorkomende gezondheidsproblemen waren. Daarnaast bestonden er gehele hoofdstukken of boeken gewijd aan recepten om de pest te voorkomen en te behandelen. De populariteit van medicinale planten hing nauw samen met de noden die dit soort aandoeningen en ziekten creëerden. Planten en remedies waarvan medisch personeel de effectiviteit kon bewijzen, werden door hun doeltreffendheid meer gebruikt en toegepast.
Toch kan je je vandaag vragen stellen over hoe goed bepaalde middelen werkten. Omdat zeventiende- en achttiende-eeuwse geleerden nog niet beschikten over de juiste tools om zaken zoals voortplanting of infectieziekten (griep en syfilis) te begrijpen bestonden er hiervoor veel verschillende en twijfelachtige remedies. Dit betekende daarom niet dat ze bij elke ziekte de bal volledig missloegen. Zeker voor huidaandoeningen bestonden er verschillende remedies die zeer effectief konden zijn. Sterker nog deze remedies bevatten medicinale planten zoals goudsbloem en lavendel die we vandaag de dag nog altijd gebruiken. Kijk maar eens naar de ingrediënten van enkele zalven die in uw eigen kast staan!
Eerder verrassend was de aandacht voor vrouwelijke gezondheid, zeker in de zeventiende-eeuwse boeken. Recepten voor menstruatieproblemen en fysieke klachten tijdens de maandstonden en na de bevalling kwamen frequent voor. In de zeventiende-eeuwse bron Receuil des receptes is er zelfs een kleine sectie gewijd aan gevoelige tepels na de bevalling. Los van de effectieve werkzaamheid hadden receptenboeken duidelijk voor ieder wat wils.
Exotische planten in de huiskamers
De ziekten waarmee de zeventiende- en achttiende-eeuwse inwoners van de Zuidelijke Nederlanden mee kampten, werden hoofdzakelijk behandeld met verschillende exotische en lokale planten. Door de bewezen efficiëntie steeg de aanwezigheid van dure en exotische planten. Nieuwe planten kwamen voornamelijk vanuit Zuid-Amerika (sarsaparilla en sassafras) en Azië (gember en lange peper). De aanwezigheid van deze planten wijst erop dat de Zuidelijke Nederlanden sterke banden moest onderhouden met onder meer het Spaanse imperium, de Noordelijke Nederlanden en het Britse Imperium die verschillende handelsmonopolies hadden via hun kolonies. Niet alleen exotische planten wonnen aan populariteit in de achttiende eeuw. Door een herwaardering van lokale flora breidde ook het assortiment van lokale medicinanale planten steeds verder uit.
De wereld werd gedurende de achttiende-eeuwse stilaan kleiner waardoor nieuwe kennis, planten en kruiden vanuit verschillende delen van de wereld toegankelijk werden in Zuid-Nederlandse apotheken of huishoudens. Deze uitwisseling tussen lokale en buitenlandse culturen leidde tot een verrijking van de Zuid-Nederlandse medicinale praktijk waardoor mensen toegang kregen tot meer remedies dan voorheen. Toch had niet iedereen de luxe om te kiezen. De prijs van remedies kon door de ingrediënten namelijk enorm verschillen. Exotische planten waren een stukje duurder dan planten die men langs de weg vond of kweekte in tuinen. De sociale ongelijkheid binnen de Zuid-Nederlandse samenleving had bijgevolg ernstige gevolgen voor mensen hun gezondheid.
Een domme bevolking of eerder een populaire misvatting?
De studie van medicinale planten liet duidelijk zien dat de Zuidelijke Nederlanden blijvende handelsrelaties hadden alsook in contact stonden met internationale artsen en botanici binnen hun netwerken. Zo zijn er verschillende verwijzingen te vinden naar Nederlandse 
artsen of farmacopees. Dit staat dus haaks op de stelling dat er na de val van Antwerpen in 1585 de Zuidelijke Nederlanden zo goed als intellectueel dood waren, een geloof dat voor het eerst in twijfel werd getrokken in 2015. Sterker nog de medicinale planten gebruikt in farmacopees en receptenboeken laten zien dat ze in de Zuidelijke Nederlanden gebruik maakten van dezelfde exotische planten als in de Republiek, Engeland, Spanje en Italië. Daarnaast vormden vitamine C rijke planten zoals citrusvruchten of lepelblad ook hier de basis voor succesvolle remedies tegen scheurbuik. Diepgaander onderzoek bewijst dus dat er meer aan de hand was in de Zuidelijke Nederlanden dan velen deden denken.
Ondanks de beginnende aandacht die (medicinale) planten vandaag krijgen binnen de geschiedenis, blijft het toch een ondergewaardeerd onderwerp. De studie van medicinale planten kan ons echter informeren over meer dan alleen economie en politiek. Planten waren dragers van cultuur alsook een representatie van kennis en handelsrelaties, die grote ecologische gevolgen kende. Planten vormden namelijk het antwoord op de noden die ziekten en honger veroorzaakten wat zou leiden tot een volledige transformatie van de natuurlijke wereld. Ik hoop met mijn onderzoek vooral anderen te stimuleren om de uitgestrekte wereld van (medicinale) planten te trotseren en nieuwe onderzoeken te starten. Planten en dan voornamelijk medicinale planten hebben ons nog veel te leren over onze geschiedenis.
Bibliografie
Afbeeldingen scriptie artikel
Afbeelding 1: 2 achttiende-eeuwse recepten tegen roos uit Kleijne huijs appoteeck, 31v.
Afbeelding 2: Tekening gemberwortels Francis Drake uit Dodoens Crvydtboeck (1644), 1464.
Afbeelding 3: Ingekleurde ets 1585 – 1599 van de scheldeblokkage in Antwerpen 1585. https://id.rijksmuseum.nl/200486444
Onuitgegeven bronnen
Bisschop, Jan. Pharmacia Galenica en Chymica, dat is: De vermeerderde ende verbeterde apotheker en alchymiste licht ende distilleer-konst: begrijpende de beginselen ende fondamenten der selve. Verdeylt in acht boecken, tot onderwijsinghe der apothekers. En verrijckt met een kort examen der chirurgie benevens een tractaat van de kennisse van drooghen. Antwerpen: Reynier Sleghers, 1667.
Culinaire, geneeskundige, huishoudelijke en ambachtelijke recepten in het Frans (o.m. voor likeuren, inkten, verven...)(CGHAR), 1701.
Dodoens, Rembert. Crvydt-boeck Remberti Dodonæi, volghens sijne laetste verbeteringhe: met biivoeghsels achter elck capitel, uyt verscheyden cruydt-beschrijvers. Item, in’t laetste een beschrijvinghe vande Indiaensche ghewassen, meest ghetrocken uyt de schriften van Carolvs Clvsivs. Antwerpen: Plantijnsche druckerije van Balthasar Moretus, 1644.
Engelbertus, Engelbertus. Enchiridion medicum oft Medicyn boexken waer in verhandelt worden veel sieckten die dagelijckx voor-vallen, daer by de remedien om die te genesen. Hier by een tractatie van de chirurgie en de remedien. Eersten druk. Antwerpen: Conrad Ignatius vander Hey, 1723.
———. Enchiridion medicum oft Medicyn boexken waer in verhandelt worden veel sieckten die dagelijckx voor-vallen, daer by de remedien om die te genesen. Hier by een tractatie van de chirurgie en de remedien. Vijfden druk. Antwerpen: Conrad Ignatius vander Hey, 1734.
Geneeskundige formules en recepten., 17de-18de eeuw.
Kleijne huijs appoteeck begrijpende de medicamenten die uijterlijck en inwendelijck gebruijckt en geapliceert zijn, 1750.
Ordonnantie Van Heer Ende Weth. Der Stadt Gendt Op Den Taux Der Droguen Ende Medicamenten Raekende De Pharmacie Van De Apothecarissen Der Gemelde Stadt. Gendt: J. Meyer, 1787.
Oudaert, Christophorus. Receuil des receptes contenans plusieurs remedes pour guarir plusieurs maux qui peuvent advenir a l’homme commenceant au chef puis consecutivement par toutes les parties de la personne, 1608.
Remedies en recepten (ARA, Brussel, de Gavre, T052, XVIIe s Archives san rapport apparent avec le fonds, 188/43)
Remedies en recepten (ARA, Brussel, de Merode-Westerloo, I571, Consultation et recettes médicinales des docteurs Henri Rutten et Jacquelart pour la marquise de Westerloo, née Ongnies. 1818., 4780).
Remedies en recepten (ARA, Brussel, de Merode-westerloo, I571, Registre sur les médailes et ce qu'elles ont coûté, tenu par le prince de Rubempré, 8652).
Remedies en recepten (ARA, Brussel, de Merode-Westerloo, I571, Registre tenu par PhilippeFrançois de Merode, […] des recettes médicinales, […], 8687).
Remedies en recepten (ARA, Brussel, Jolly, T059/02, XVIIe s. Livre de recettes de remèdes, 283/20).
Van Asselt, Hendrik. Medecyn-boek: experte ende geaprobeerde recepten tegens menigerhande gebreeken ende qualen t’samengestelt van verscheyde vermaerde doctoren, 1601.
Uitgeven bronnen
Pharmacopoea Amstelredamensis. of d’Amsterdammer Apotheek. ‘Wortelen. Radices.’, 1686. https://www.dbnl.org/tekst/_pha001phar03_01/_pha001phar03_01_0002.php#2.
Databank
Link Excel-databank: https://ugentbe-my.sharepoint.com/:x:/g/personal/lien_vandenbroucke_uge… gBIxHL4lZnYI_S_ZNVf3GBaw?e=RPuZbb
Literatuur
Avery, Catherine, eds. The New Century Classical Handbook. New York: Appleton-CenturyCrofts, 1962.
Baas, Pieter. ‘The Golden Age of Dutch colonial botany and its impact on garden and herbarium collections’. Scientia Danica B 6 (2017): 53-61.
Baas, Pieter en Jan Frits Veldkamp. ‘Dutch pre-colonial botany and Rumphius’s Ambonese Herbal’. Allertonia 13 (2014): 9-19.
Baber, Zaheer. ‘The Pants of Empire: Botanic Gardens, Colonial Power and Botanical Knowledge’. Journal of Contemporary Asia 46, nr. 4 (2016): 659-79. https://doi.org/10.1080/00472336.2016.1185796.
Baguet, Jelten. ‘De Oostendse Compagnie, haar directeurs en de Oostenrijkse
Bewindvoerders. Een casuïstische analyse van hun onderlinge interactie (1722-1731)’. Masterproef, Universiteit Gent, 2013.
Batsaki, Yota, Sarah Burke Cahalan en Anatole Tchikine, eds. The botany of empire in the long eighteenth century. Washington: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2016.
Bleichmar, Daniela. ‘Atlantic competitions: botany in the eighteenth-century Spanish empire’.
In Science and empire in the Atlantic world, 225-52. New York: Routledge, 2008.
Blondé, Bruno en Wouter Ryckbosch. ‘Arriving to a set table: the integration of hot drinks in the urban consumer culture of the eighteenth- century Southern Low Countries’. In Goods from the East, 1600-1800: trading Eurasia, uitgegeven door Maxine Berg, Felicia Gottmann, Hanna Hodacs en Chris Nierstrasz. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2015.
Blondeau, R. A. Wetenschap in de taal der Vlamingen: vanaf Jacob van Maerlant tot de stichting van de Akademiën. Gent: Reinaert-Het Volk, 1991.
Bourget, Marie-Noëlle. ‘Measurable difference: botany, climate, and the gardener’s thermometer in eighteenth-century France’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 270-86. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Bravo, Michael T. ‘Mission gardens: natural history and global expansion, 1720 – 1820’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 49-65. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Brown, Lesley. The New Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles. Oxford: Clarendon press, 1993.
Canizares-Esguerra, Jorge. ‘How derivative was Humboldt? Microcosmic nature in early modern Spanish America and the (other) origins of Humboldt’s ecological sensibilities’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 148-65. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Cannuyer, Christian. Specerijkelijk: de specerijenroutes. Brussel: ASLK, 1992.
Carney, Judith, ed. Black Rice: The African Origins of Rice Cultivation in the Americas. Cambridge: Harvard University Press, 2001.
Cohen, Sarah R., Cynthia Kok, Brittany Luberda en Sophie Tunney. ‘Raw Movement: Material Circulation in the Colonial Eighteenth Century’. Studies in Eighteenth-Century Culture 52, nr. 1 (2023): 383-419. https://doi.org/10.1353/sec.2023.0030.
Cook, H. J. en T. D. Walker. ‘Circulation of Medicine in the Early Modern Atlantic World’. Social History of Medicine 26, nr. 3 (1 augustus 2013): 337-51. https://doi.org/10.1093/shm/hkt013.
Cooper, Alix. Inventing the indigenous: local knowledge and natural history in early modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.
De Winter, Wim. ‘300 Jaar Oostendse Compagnie. De Oostendse Azië-expedities als verhaal van handel, immigratie, onderhandeling en conflict’. De Grote Rede 57 (2023): 14-18.
Dupré, Sven, Bert De Munck, Werner Thomas en G. Vanpaemel, eds. Embattled territory: the circulation of knowledge in the Spanish Netherlands. Gent: Academia Press, 2015.
Egmond, Florike. The World of Carolus Clusius: Natural History in the Making, 1550-1610. Perspectives in Economic and Social History, no. 6. London New York: Routledge, 2016. https://doi.org/10.4324/9781315656151.
Egmond, Florike en Sven Dupré. ‘Collecting and circulating exotic naturalia in the Spanish Netherlands’. In Embattled territory: the circulation of knowledge in the Spanish Netherlands, uitgegeven door Sven Dupré, Bert De Munck, Werner Thomas en Geert Vanpaemel. Gent: Academic Press, 2015.
Farvacques, Robert de. Medicina Pharmaceutica, Oft Drôgh-bereydende Ghenees-konste; Met
Besondere Aenmerckinghen Op Verscheyde Misbruycken, Die Soo Wel In De Medecyne
Als Chymie Zyn Voor-vallende, Seer Nut Ende Dienstigh, Niet Alleen Voor De Medecyns, Apothekers, Ende Chirurgyns, Maer Oock Voor Alle De Ghene, Die De Gheneesmiddelen Tot Hunne Ghesontheydt Willen Ghebruycken. Tot Brussel: François Foppens, boeck-verkooper, 1682.
Gänger, Stefanie. ‘World Trade in Medicinal Plants from Spanish America, 1717–1815’. Medical History 59, nr. 1 (2015): 44-62. https://doi.org/10.1017/mdh.2014.70.
Grieve, M. A modern herbal: the medicinal, culinary, cosmetic and economic properties, cultivation and folk-lore of herbs, grasses, fungi, shrubs, & trees with all their modern scientific uses. New York: Dover Publications, 1971.
Halleux, Robert, Carmélia Opsomer en Jan Vandersmissen, eds. Geschiedenis van de wetenschappen in België van de Oudheid tot 1815. Brussel: Gemeentekrediet, 1998.
Hao, Da-Cheng, Xiao-Jie Gu en Peigen Xiao. Medicinal Plants: Chemistry, Biology, and Omics.
Woodhead Publishing Series in Biomedicine, number 73. Amstersdam: Elsevier/Woodhead Publishing, 2015. https://www.sciencedirect.com/science/book/9780081000854.
Lafuente, Antonio. ‘Enlightenment in an imperial context: local science in the late-eighteenthcentury Hispanic world’. Osiris 5 (2000): 155-73.
Lall, Namrita. Medicinal Plants for Holistic Health and Well-Being. Londen: Academic Press, 2018. https://www.sciencedirect.com/book/9780128124758/medicinal-plants-forho….
Latour, Bruno. Science in Action: How to Follow Scientists and Engineers through Society. Cambridge: Harvard University Press, 2015.
Lenders, Piet. Overheid en geneeskunde in de Habsburgse Nederlanden en het prinsbisdom Luik. Anciens pays et assemblées d’états 103. Kortrijk: UGA, 2001.
Lewis, Andrew J. ‘Gathering for the Republic: botany in early republic America’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger, 66-80. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Maydom, Katrina Elizabeth. ‘New World drugs in England’s Early Empire’. Doctoraat, University of Cambridge, 2018.
McBride, Joe Rayl, Rita Yolanda Cavero, Anna Liisa Cheshire, María Isabel Calvo en Deborah Lea McBride. ‘Exchange of Medicinal Plant Information in California Missions’. Journal of Ethnobiology and Ethnomedicine 16, nr. 1 (december 2020): 35. https://doi.org/10.1186/s13002-020-00388-y.
Merriam-Webster. ‘Jalap’. Merriam-Webster.com Dictionary (blog). Geraadpleegd 15 mei 2025. https://www.merriam-webster.com/dictionary/jalap.
Morton, A. G. History of botanical science: an account of the development of botany from ancient times to the present day. London: Academic Press, 1981.
Mukerji, Chandra. ‘Dominion, demonstration, and domination: religious doctrine, territorial politics, and French plant collection’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 19-33. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Parmentier, Jan. Oostende & Co: het verhaal van de Zuid-Nederlandse Oost-Indiëvaart 17151735. Gent: Ludion, 2002.
Raj, Kapil. ‘Surgeons, fakirs, merchants, and craftspeople: making L’Empereur’s Jardin in early modern South Asia’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 252-69.
Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Rotelli, Federica. ‘Exotic plants in Italian pharmacopoeia (16th-17th century)’. Medicina nei secoli. Arte e Scienza 30, nr. 3 (2018): 827-80.
———. ‘Exotic plants in Italian pharmacopoeia of the 18th-century’. Vesalius XXVI (2020).
Royal Botanic Gardens, Kew. ‘Citrus × limon (L.) Osbeck’. Plants of the World Online. Geraadpleegd 15 mei 2025. https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:60454758-2.
———. ‘Ipomoea jalapa (L.) Pursh’. Plants of the World Online. Geraadpleegd 15 mei 2025. https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:1173859-2.&n…;
———. Our Science.' Geraadpleegd op 24/05/2025. https://www.kew.org/science/ourscience.
———. ‘Plants of the World Online’. Geraadpleegd 27 mei 2023. https://powo.science.kew.org.
———. ‘Saccharum officinarum L.’ Plants of the World Online (blog). Geraadpleegd 15 mei 2025. https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:419977-1.&nb…;
Schiebinger, Londa. Nature’s body: gender in the making of modern science. New Brunswick:
Rutgers University Press, 2004.
———. ‘Prospecting for drugs: European naturalists in the West Indies’. In Colonial botany:
science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 119-33. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Schiebinger, Londa L. Plants and empire: colonial bioprospecting in the Atlantic world.
Cambridge, Mass: Harvard University Press, 2004.
Schiebinger, Londa en Claudia Swan, eds. Colonial Botany: Science, Commerce, and Politics in the Early Modern World. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
———. ‘Introduction’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 187-203. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Sondervorst, F.-A, ed. Geschiedenis van de geneeskunde in België. Brussel: Elsevier, 1981.
Spary, E.C. ‘Of nutmegs and botanists: the colonial cultivation of botanical identity’. In Colonial botany: science, commerce, and politics in the early modern world, uitgegeven door Londa Schiebinger en Claudia Swan, 187-203. Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 2007.
Spencer, Roger. ‘The origins of botanic gardens and their relation to plant science, with special reference to horticultural botany and cultivated plant taxonomy’. Muelleria 35 (2017): 43-93.
UZ Leuven. ‘Contactallergie voor perubalsem’, 23 april 2024. https://www.uzleuven.be/nl/contactallergie/perubalsem.
Van Hee, Robrecht. Heelkunde in Vlaanderen door de eeuwen heen: in de voetsporen van Yperman. Brussel: Gemeentekrediet, 1990.
Vandewiele, Leo Jules. Geschiedenis van de farmacie in België. Beveren: Orion, 1981.
‘Verenigde Oost-Indische Compagnie’. In Encarta, Encyclopedie Winkler Prins, Cd-rom. Utrecht: Microsoft Corporation/ Het Spectrum, 2002 1993.
VLIZ (Vlaams Instituut voor de Zee). ‘Call me by your name: hoe levensvormen aan hun naam komen’, 28 juni 2021. https://www.vliz.be/testerep/nl/2021-06-taxonomie#:~:text=Volgens%20het… oort%2Depitheton%20genoemd.
Walker, Timothy D. ‘Portuguese Parallels. Comparing Analogous Efforts toward Codifying Indigenous Medicinal Knowledge in Seventeenth- and Eighteenth-Century Brazil.’ In Toward an Intercultural Natural History of Brazil, door Mariana Françozo, 32-52. New York: Routledge, 2023. https://doi.org/10.4324/9781003362920-3.
