Hoe het onvermogen tot gesprek, kan leiden tot geweld
De moordaanslag op Charlie Kirk op 10 september 2025 illustreert hoe vijandige tegenstellingen binnen een democratie aanleiding kunnen geven tot gewelddadige vormen van verzet. Hoewel moordaanslagen behoren tot de meest gruwelijke daden van verzet, leggen ze ook zeer duidelijk één van de grootste, hedendaagse pijnpunten bloot: het onvermogen om met elkaar in gesprek te gaan.
Een verscheidenheid aan verzet
In mijn onderzoek naar verzet binnen democratische samenlevingen ontdekte ik dat verzet altijd een politiek, maar ook vaak een ongehoorzaam karakter heeft. Terwijl de media en politici vaak focussen op het ongehoorzame aspect en verzet op die manier moraliseren, verdwijnt het politieke karakter vaak naar de achtergrond. Denk bijvoorbeeld aan klimaatbetogers die schilderijen bekladden met verf. Deze acties worden meteen afgekeurd, zonder het over de inhoud van het protest te hebben. Het debat wordt steeds ontweken, in plaats van aangegaan.
Verzetsacties hebben steeds een politiek motief en bieden weerstand tegen het beleid en de heersende opinie. Dat kan via een brede waaier aan activiteiten die elk over een wisselend bereik en impact beschikken. Denk bijvoorbeeld aan petities, open brieven, stakingen, straatprotesten, maar ook gewelddadige acties zoals moordaanslagen.
Vrienden vs. vijanden
Ook dit gewelddadige verzet is politiek van aard en kan geduid worden als een verlangen van de tegenstem om zich te uiten. Bij democratieën die in verval raken, zoals de Verenigde Staten onder president Donald Trump, valt het op dat één discours steeds meer aanhang krijgt, terwijl andere discoursen gedelegitimeerd en gemoraliseerd worden. Het republikeinse en extreemrechtse discours van Donald Trump en politiek activist Charlie Kirk, laat geen plaats voor alternatieven. Hun opponenten worden als hun vijanden beschouwd.
Wanneer de wij-zij tegenstellingen die in elke maatschappij aanwezig zijn tot uiting komen als een tegenstelling tussen vrienden en vijanden, spreekt
men van antagonistische relaties. Het antagonisme, een term die ik ontleen aan de Brits-Belgische filosofe Chantal Mouffe, verhindert dat tegenstemmen zich via legitieme wegen kunnen uiten en gehoord voelen. Als gevolg daarvan leidt het antagonisme tot een onvermogen om met elkaar in gesprek te gaan, en zo ook tot uitspattingen van geweld, zoals de moord op Charlie Kirk illustreert.
Vrienden vs. tegenstanders
Dit onvermogen om met elkaar in gesprek te gaan is niet alleen een pijnpunt in de Amerikaanse democratie – of wat er nog van over blijft. Het is ook een fenomeen dat in Europese democratieën opduikt. Gelukkig hoeven wij-zij tegenstellingen zich niet altijd op een vijandige manier te uiten. Als alternatief voor het antagonisme spreekt Chantal Mouffe ook wel van agonisme. Hiermee duidt ze op tegenstellingen die zich uiten als een tegenstelling tussen vrienden en tegenstanders met elk een legitieme en politieke opvatting van de wereld en de maatschappij.
Om agonistische relaties in democratieën te vrijwaren moeten we volgens Mouffe de democratie radicaliseren. Om de democratie te radicaliseren is er niet alleen nood aan gesprekken tussen mensen die het oneens zijn met elkaar, er is nood aan ruimte voor meer meningen en duidelijke tegendiscoursen. Dat is niet alleen de taak van politici en politieke partijen. Het is de taak van elke burger. Het onvermogen om met elkaar in gesprek te gaan begint in de woonkamer, op school, online, in de winkel, op het werk... In het geval van de moord op Charlie Kirk eindigt datzelfde onvermogen in publiek en politiek geweld.
Het onvermogen tot gesprek, ook bij ons?
Wat in de Verenigde Staten gebeurt, is níet gek, onmenselijk, absurd of ‘typisch Amerikaans’. Het is eveneens geen ver-van-ons-bed show. Het is een gevolg van de manier waarop wij ons als mensen ten opzichte van elkaar verhouden: antagonistisch, als immorele vijanden, of agonistisch, als legitieme tegenstanders. Ook in democratieën zoals België lijkt de omgang met elkaar steeds moeilijker en vijandiger te verlopen. Denk bijvoorbeeld aan de discussie over het labelen van de antifa-beweging als een terroristische beweging. MR-voorzitter George-Louis Bouchez noemde de antifa-beweging “de grootste bedreiging voor onze democratie”. Ook deze uitspraak kan begrepen worden als een poging om verzetsbewegingen te moraliseren en te demoniseren met als doel de aandacht af te wenden van het politieke debat.
Licht aan het einde van de tunnel
Ook de Belgische democratie is niet ongevoelig voor vijandige tegenstellingen die uitmonden in een onvermogen tot gesprek en geweld. De weg naar een radicaal agonistische en gezonde democratie is complex en lijkt soms uitzichtloos. Wanneer het licht aan het einde van de tunnel dreigt te verduisteren, kunnen we ons ervoor verstoppen. We kunnen echter ook het duister in de ogen kijken en een vonkje laten branden. De weg naar een levendige en rechtvaardige samenleving begint bij onszelf, bij burgers die vorm en bestaansrecht geven aan hun democratie. En hoewel het agonisme ook haar plaats moet krijgen in structuren en beleid, nodig ik u toch uit tot actie: blijf in gesprek gaan, niet alleen met vrienden, maar ook – en vooral – met tegenstanders.
Bibliografie
Achterhuis, H., Met alle geweld – Een filosofische zoektocht, Rotterdam: Lemniscaat, 2008.
Adams, N. P., ‘Uncivil Disobedience: Political Commitment and Violence’, Res Publica, 24, 2018, p. 475-491.
Arendt, H., On Violence, San Diego, New York & London: Harcourt Brace Jovanovich, Publishers, 1969.
Arendt, H., ‘Civil Disobedience’, 1970, in Thoreau, H. D., Arendt, H. & Berkowitz, R., On Civil Disobedience, New York: Library of America, 2024, p. 39-100.
Bayat, A., Street Politics. Poor People’s Movements in Iran, New York: Columbia University Press, 1997.
Benhaddou, K., Knack, ‘Aanval op de rede’, 8 mei 2025, geraadpleegd op 15 mei 2025 via https://www.knack.be/nieuws/belgie/maatschappij/aanval-op-de-rede/.
Berkowitz, R., ‘Introduction’, in Thoreau, H. D., Arendt, H. & Berkowitz, R., On Civil Disobedience, New York: Library of America, 2024, p. xi-xliii.
Blowin’ in the Wind [lied], geschreven en gezongen door Bob Dylan, geproduceerd door John Hammond, New York: Columbia Studios,1962.
Bouricius, T., ‘Democracy Through Multi-Body Sortition: Athenian Lessons for the Modern Day’, Journal of Public Deliberation, 9(1), 2013, artikel 11.
Caluwaerts, D. & Reuchamps, M., ‘Strengthening democracy through bottom-up deliberation: An assessment of the internal legitimacy of the G1000 project’, Acta Politica, 50(2), 2014, p. 151-170.
Chenoweth, E. & Stephan, M., Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of Nonviolent Conflict, New York: Columbia University press, 2011.
Christiano, T., ‘The Authority of Democracy’, The Journal of Political Philosophy, 11(2), 2003, p. 000-000.
Chomsky, N., On Anarchism, Londen: Penguin Books, 2014.
Curato, N., Dryzek, J., Ercan, S., Hendriks, C. M. & Niemeyer S., ‘Twelve key findings in deliberative democracy research’, Daedalus: Journal of the American Academy of Arts and Sciences, 146(3), 2017, p. 28-38.
Dahl, R. A., Democracy and Its Critics, New Haven & London: Yale University Press, 1989.
De Hert, J., vrtnws, ‘Inbrekers bekladden VUB-restaurant met pro-Palestijnse slogans: minstens 25.000 euro schade’, 6 juni 2024, geraadpleegd op 15 februari 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/06/06/vub-restaurant-vandalisme-pro-p….
Delmas, C., ‘Website Candice Delmas’, geraadpleegd op 26 april 2025 via https://candicedelmas.weebly.com/.
Delmas, C., ‘Disobedience, civil and otherwise’, Criminal Law and Philosophy, 11, 2017, p. 195-211.
Delmas, C., A Duty to Resist. When Disobedience Should be Uncivil, Oxford: University Press, 2020.
Delmas, C., ‘Uncivil disobedience’, Nomos, 62, 2020, p. 9-44.
Federaal Instituut voor de bescherming en de bevordering van de Rechten van de Mens, ‘Opvangcrisis: België schendt recht op een eerlijk proces’, 18 juli 2023, geraadpleegd op 20 mei 2025 via https://federaalinstituutmensenrechten.be/nl/nieuws/opvangcrisis-belgie….
Fogteloo, M. (Ed.), ‘I have a dream’. Belangrijke en bijzondere redevoeringen uit de wereldgeschiedenis, Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers B.V., 1998.
Gandhi, M., Gandhi: Selected Political Writings, Dalton, D. (ed.), Indianapolis & Cambridge: Hackett Publishing Company, 1996.
Geets, L., vrtnws, ‘VUB-gastprofessor Djalali, die al 8 jaar vastzit in Iraanse cel, opnieuw in hongerstaking’, 25 juni 2024, geraadpleegd op 23 mei 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/06/25/vub-gastprofessor-djalali-opnie….
Goes, L. & De Vroey, B., vrtnws, ‘Eén jaar na de ongeziene bestorming van het Capitool: wat weten we intussen? En waar zitten er nog blinde vlekken?’, 6 januari 2022, geraadpleegd op 2 mei 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2021/12/21/een-jaar-na-de-bestorming-van-h….
Habermas, J., ‘Civil Disobedience: Litmus Test for the Democratic Constitutional State’, Berkeley Journal of Sociology, 30, 1985, p. 95-116.
Habermas, J., ‘Reconciliation Through the Public use of Reason: Remarks on John Rawls’s Political Liberalism’, The Journal of Philosophy, 93(3), 1995, p. 109-131.
Habermas, J., Between Facts and Norms. Contributions to a Discourse Theory of Law and Democracy, oorspronkelijke titel: Faktizität und Geltung. Beitrage zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, 1992, vertaald van Duits naar Engels door Rehg, W., Cambridge: The MIT Press, 1996.
Hayek, F. A., Road to Serfdom, London: Routledge, 1944.
Heylen, K., vrtnws, ‘Rudi Vranckx, één jaar na de aanval van Hamas op Israël en start van Gaza-oorlog: "7 oktober is een keerpunt voor de hele regio"’, 6 oktober 2024, geraadpleegd op 2 mei 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/10/06/conflictjournalist-rudi-vranckx….
Heywood, A., Political Ideologies. An Introduction, 1992, London: Red Globe Press, 2021 (zevende editie).
Hobbes, T., Leviathan or the Matter, Form and Power of a Commonwealth Ecclesiastical and Civil, 1651, Auckland: Floating Press, 2009.
Hooker, J., ‘Black Lives Matter and the Paradoxes of U.S. Black Politics: From Democratic Sacrifice to Democratic Repair’, Political Theory, 44(4), 2016, p. 448-469.
Jacobs, R., The Way the Wind Blew: A History of the Weather Underground, s. l.: Verso, 1997.
Kant, I., Practical philosophy, 1996, geredigeerd en vertaald van het Duits naar het Engels door Gregor, M. J. en ingeleid door Wood, A., New York: Cambridge University Press, 2005.
Kaulingfreks, F., Straatpolitiek. Op zoek naar een nieuw engagement, Amsterdam: Boom, 2017.
King, M.L., ‘VI. Pilgrimage to Nonviolence’, in Stride Toward Freedom: The Montgomery Story, New York, Hagerstown, San Francisco & London: Harper & Row, 1958, p. 90-107.
King, M.L., ‘Letter from Birmingham jail’, The Atlantic Monthly, 212(2), 1963, p. 78-88.
Kolers, A., ‘The Priority of Solidarity to Justice’, Journal of Applied Philosophy, 31(4), 2014, p. 420-433.
Lamote, S, & Verhaeghe, O., De Tijd, ‘Meer dan 1 op 6 kwam niet opdagen tijdens de verkiezingen of stemde blanco’, 12 juni 2024, geraadpleegd op 15 februari 2025 via https://www.tijd.be/verkiezingen/federaal/meer-dan-1-op-6-kwam-niet-opd….
Laclau, E. & Mouffe, C., Hegemony and Socialist Strategy. Towards a Radical Democratic Politics, 1985, London & New York: Verso, 2001.
Lavaert, S., Vrijheid, gelijkheid, veelheid. Het moderne democratie-denken van Machiavelli tot Spinoza en zijn kring. Brussel: VUBPRESS, 2020.
Loobuyck, P., In de ban van Wij en Zij. Een pleidooi voor combinatiedenken, Kalmthout: Pelckmans, 2025.
Machiavelli, N., Discorsi – Gedachten over Staat en Politiek (oorspronkelijke titel: Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio, 1531), vertaald, ingeleid en toegelicht door van Heck, P., 1997, Leiden: Primavera Press, 2019 (zesde druk).
Mair, P., ‘Democracies’, in Caramani, D. (Ed.), Comparative Politics, Oxford: Oxford University Press, 2014, p. 108-132.
Meurs, P., Inleiding tot de agogische wetenschappen, Brussel: VUBPRESS, 2019.
Meurs, P., Democratie en educatie. Over burgerschap en maatschappelijke verandering, Brussel: VUBPRESS, 2021.
Michiels, C. & Grommen, S., vrtnws, ‘Opkomstcijfers verrassend laag: meer dan een derde van de Vlamingen bleef thuis’, 13 oktober 2024, geraadpleegd op 15 februari 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/10/13/opkomstplicht-afgeschaft-opkoms….
Mill, J.S., On Liberty, 1859, London: Penguin Books – Great Ideas, 2010.
Mouffe, C., The Return of the Political, 1993, London & New York: Verso, 2020.
Mouffe, C., The Democratic Paradox, London & New York: Verso, 2000.
Mouffe, C., Over het politieke, Kampen: Klement/Pelckmans, 2008, vertaald uit het Engels door De Vries, L. O., oorspronkelijke titel: ‘On the Political’, London & New York: Routledge, 2005.
Mouffe, C., ‘Politique et agonisme’, Rue Descartes, 67(1), 2010, p. 18-24.
Mouffe, C., Agonistics. Thinking the world politically. London & New York: Verso, 2013.
Mouffe, C., For a Left Populism, 2018, London & New Tork: Verso, 2019.
Mouhamou, I., vrtnws, ‘Duizenden pro-Palestijnse betogers trekken door Brussel voor permanent einde aan geweld in Palestijnse gebieden’, 26 januari 2025, geraadpleegd op 15 februari 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/01/26/pro-palestijnse-betoging-brusse….
Mudde, C., The Far Right Today, s. l.: Polity, 2019.
Nyanzi, S., No Roses From My Mouth, Kampala: Ubuntu reading Group, 2020.
Philippe, I., vrtnws, ‘Belgische staat opnieuw veroordeeld voor overbevolking en onmenselijke omstandigheden in gevangenissen’, 18 februari 2025, geraadpleegd op 20 mei 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/02/18/hof-van-beroep-brussels-veroord….
Plato, De Staat, Antwerpen: Wereldbibliotheek, 1948.
Ponsaers, P., Bloedrood. Hoe de CCC’ers in de jaren tachtig terreur zaaiden en nog steeds actief zijn, Gent: Borgerhoff & Lamberigts, 2025.
Quanjard, M., ‘Vrijheid in de republiek volgens de Discorsi van Machiavelli. Vrijheid geïnstitutionaliseerd in wetten en staatsstructuur’, onuitgegeven paper voor het vak ‘Vrijdenken’, gedoceerd aan de VUB door Lavaert, S., 2023.
Quanjard, M., ‘De maatschappelijke meerwaarde van utopisch denken’, onuitgegeven bachelorproef, VUB, 2024.
Rawls, J., ‘Chapter VI. Duty and Obligation’, in A Theory of Justice, 1971, Cambridge: Harvard University Press, 1978 (negende druk), p. 333-391.
Rawls, J., Political Liberalism, 1993, New York: Columbia University Press, 1996.
Rousseau, J. J., The Social Contract, 1762, vertaald uit het Frans naar Engels door M. Cranston, London: Penguin Books – Great Ideas, 2004.
Senaat, De Belgische Grondwet, Brussel: de Belgische Senaat, 2024.
Scheuerman, W. E., ‘Why not uncivil disobedience?’, Critical Review of International Social and Political Philosophy, 25(7), 2022, p. 980-999.
Schumpeter, J. A., Capitalism, Socialism and Democracy, 1943, London & New York: Routledge, 2003.
Smith, G., Democratic Innovations. Designing Institutions for Citizen Participation, New York: Cambridge University Press, 2009.
Smith, W., Civil Disobedience and Deliberative Democracy, London & New York: Routledge, 2013.
S. n., BBC, ‘Uganda's Stella Nyanzi bares breasts in protest at jail sentence’, 2 augustus 2019, geraadpleegd op 23 mei 2025 via https://www.bbc.com/news/world-africa-49210281.
S. n., DeMorgen, ‘Klimaatactivisten lijmen zich tijdens ochtendspits vast op wegen in Berlijn’, 18 september 2023, geraadpleegd op 2 mei 2025 via https://www.demorgen.be/snelnieuws/klimaatactivisten-lijmen-zich-tijden….
S. n., Vlaanderen.be, ‘Vlaanderen Kiest. Lokale en provinciale verkiezingen 2024’. 16 oktober 2024, geraadpleegd op 10 maart 2025 via https://www.vlaanderen.be/vlaanderen-kiest/nieuwsberichten-van-vlaander….
S. n., vrtnws, ‘Brusselse politie verricht 159 arrestaties tijdens oudejaarsnacht en neemt 5.500 stuks vuurwerk in beslag’, 1 januari 2025, geraadpleegd op 2 mei 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2025/01/01/159-arrestaties-tijdens-oudejaa….
Spinoza, B., Theologisch-politiek traktaat, 1670, vertaald uit het Latijn naar Nederlands door F. Akkerman, Amsterdam: Wereldbibliotheek, 2015 (zesde druk).
Stilz, A., Liberal Loyalty: Freedom, Obligation, and the State, Princeton & Oxford: Princeton University Press, 2009.
Tilly, C., From Mobilization to Revolution, New York: Random House, 1978.
The Valley Rebels, [documentaire], Wolff, S., Verenigd Koninkrijk: The Guardian, 2017, geraadpleegd op 20 mei 2025 via https://www.youtube.com/watch?v=LyN6TxpjB90.
Thoreau, H. D., ‘Resistance to Civil Government’, 1849, in Walden and Resistance to Civil Government, Rossi, W. (ed.), 1966, New York: W. W. Norton and Company, 1992 (tweede editie), p. 226-246.
Thoreau, H. D., ‘Civil Disobedience’, 1866, in Thoreau, H. D., Arendt, H. & Berkowitz, R., On Civil Disobedience, New York: Library of America, 2024, p. 3-38.
TTR en Belga, DeMorgen, ‘Bomaanslag in Oslo en bloedbad op eiland Utoya eisten tien jaar geleden 77 levens’, 22 juli 2021, geraadpleegd op 2 mei 2025 via https://www.demorgen.be/nieuws/bomaanslag-in-oslo-en-bloedbad-op-eiland….
Tocqueville, A., De la démocratie en Amérique, 1835 (1e Vol.) & 1840 (2e Vol.), Paris: Institut Coppet, 2012 (twaalfde editie).
TVDB & DJG, DeMorgen, ‘Na Reuzegommers maakt Acid naam van veroordeelde gynaecoloog (24) openbaar: ‘Steek mij maar in de cel’’, 3 april 2025, geraadpleegd op 5 mei 2025 via https://www.demorgen.be/snelnieuws/na-reuzegommers-maakt-acid-naam-van-….
Vandamme, P.-E. & Verret-Hamelin, A., ‘A Randomly Selected Chamber: Promises and Challenges’, Journal of Public Deliberation, 13(1), 2017, artikel 5.
Van den Heede, Y., DeMorgen, ‘Brenda Froyen start via crowdfunding rechtszaak tegen psychiatrisch centrum: ‘Ze hebben mij zelf op het idee gebracht’’, 29 juli 2024, geraadpleegd op 20 mei 2025 via https://www.demorgen.be/nieuws/brenda-froyen-start-via-crowdfunding-rec….
Van Reybrouck, D., Against Elections, oorspronkelijke titel: Tegen Verkiezingen, 2013, London: Random House, 2016.
Victor, J., The Conversation, ‘US swing toward autocracy doesn’t have to be permanent – but swinging back to democracy requires vigilance, stamina and elections’, 26 maart 2025, geraadpleegd op 24 mei 2025 via https://theconversation.com/us-swing-toward-autocracy-doesnt-have-to-be….
Viehoff, D., ‘Democratic Equality and Political Authority’, Philosophy & Public Affairs, 42(4), 2014, p. 337-375.
Vlaeyen, D., vrtnws, ‘Actiegroep deelt pamfletten tegen mobiliteitsplan uit aan stembureau in Grimbergen, politie beëindigt actie’, 9 juni 2024, geraadpleegd op 15 februari 2025 via https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/06/09/actiegroep-deelt-pamfletten-uit….
White, R. W., ‘From peaceful protest to guerrilla war: Micromobilization of the Provisional Irish Republican Army’, American journal of sociology, 94(6), 1989, p.1277-1302.
