Evenveel aandacht als een medische lamp
Tijdens de Tweede Wereldoorlog bestonden vrouwen natuurlijk niet. Of beter gezegd, ze waren er wel, maar onzichtbaar. Thuis, verborgen, slechts als moeder of echtgenote. Frons je je wenkbrauwen bij deze uitspraak? Dan ben je al verder dan veel Belgische en Nederlandse oorlogsmusea.
Representatie, jezelf herkennen in verhalen op school, televisie of in boeken, is essentieel voor je zelfbeeld en gevoel van verbondenheid. Musea zijn niet alleen plekken van herinnering, maar ook van vorming. Wanneer schoolklassen op bezoek gaan, krijgen leerlingen niet alleen geschiedenis mee, maar ook een boodschap over wie telt en wie niet.
Kort na 1945 ontstonden al de eerste oorlogsmusea. Ze gebruikten achtergelaten materiaal om herinneringen levend te houden en toekomstige oorlogen te voorkomen. Al snel volgden ze echter traditionele geschiedenisvertellingen waarin vooral mannen centraal stonden: moedige helden, sterke leiders en rechtvaardige krijgers. Begrijpelijk in de jaren veertig en vijftig, misschien. Maar nu?
Weinig vooruitgang
Mijn onderzoek toont aan dat veel musea vandaag nog steeds dezelfde blinde vlekken vertonen. Ik onderzocht zes Belgische en Nederlandse oorlogsmusea met behulp van het Gender Blind Model, een concept van de Zweedse onderzoeker Wera Grahn dat ik vertaalde naar een evaluatietool om genderbewustzijn te meten. Mijn onderzoek is bovendien de eerste toepassing van het model op oorlogsmusea in deze regio. Dit model loopt van niveau 1 (volledige gender blindheid) tot niveau 7 (volledig geïntegreerd perspectief op gender en intersectionaliteit).
Volgens Grahn hoeft niet elk museum volledig genderbewust te zijn en wordt genderblindheid niet moedwillig veroorzaakt, maar een meer inclusieve representatie doet wel recht aan zowel vrouwen als mannen. Geen enkel museum scoorde op het laagste niveau, maar ook geen enkel behaalde het hoogste. En dat heeft toch gevolgen. Want wie niet zichtbaar is in het verleden, bestaat ook minder in het collectieve geheugen.
Neem Andrée De Jongh, die tijdens de oorlog de Komeetlijn oprichtte en persoonlijk meer dan 100 Britse piloten hielp ontsnappen. Haar naam ontbreekt in elk van de zes musea. Het Vrijheidsmuseum Groesbeek in Gelderland, Nederland scoorde het hoogst (niveau 5-6), dankzij hun structurele aandacht voor gender en diversiteit. Zo benoemen zij expliciet het vrouwelijke Sovjet-regiment van nachtbommenwerpers, Taman. Helemaal aan de andere kant van het spectrum staat het Bastogne War Museum in de Belgische Ardennen (niveau 2), waar vrouwelijke representatie schaars en niet-contextueel is. Zo is er een choquerende foto van zogenoemde ‘moffenmeiden’ zonder uitleg, en een verpleegsterpop die evenveel aandacht krijgt als de medische lamp naast haar.
"Voeg wat vrouwen toe en klaar!"
Sommige musea lijken te denken dat een pop met een rok volstaat. In het Koninklijk Legermuseum in Brussel (niveau 2-3) zie je moeders op de vlucht, maar hun verhaal blijft oppervlakkig. In het Oorlogsmuseum Medemblik in Noord-Holland (niveau 2-3) staat een secretaresse in een hoek, zonder uitleg.
En in het Memory Vrijheidsmuseum Nijverdal in het oosten van Nederland (niveau 2-3) wordt Femy Efftink wel genoemd, maar haar cruciale rol in de April-meistaking blijft onderbelicht. Ze zou “gebeld hebben over de staking”, meer niet. Terwijl zij in werkelijkheid een organiserende rol had in het grootste protest tegen de Duitse bezetter in Nederland.
Gemiste kansen
Juist het voorbeeld van Femy toont hoeveel kansen oorlogsmusea missen door vrouwen tot passanten te herleiden. Ze organiseerde actief verzetsacties, verspreidde informatie en was essentieel tijdens protesten tegen de Duitse bezetter. Haar volledige verhaal blijft echter onbesproken. Ook in het Oorlogsmuseum Overloon, in Gelderland, Nederland (niveau 3-4), wordt politieagent Jeannette Geldens slechts kort genoemd. Haar weigering om Joden te arresteren, waarvoor ze uiteindelijk zelf werd opgesloten, krijgt geen verdere context. In het Koninklijk Legermuseum is het onderdeel over mode in oorlogstijd weggestopt en nauwelijks uitgewerkt, terwijl een paneel met de titel “Vrouw en kind in de collaboratie” verwarring zaait: de begeleidende tekst gaat over vrouwen, maar de bijgevoegde foto toont enkel mannelijke jongeren.
Waarom gebeurt dit nog steeds?
Militair gerichte musea hebben vaak meer moeite met het integreren van vrouwelijke perspectieven. Musea met een bredere maatschappelijke invalshoek, zoals Groesbeek, doen dat beter. Opvallend is ook dat Nederlandse musea in dit onderzoek gemiddeld hoger scoren dan Belgische, mogelijk door verschillen in historiografische traditie of culturele context.
De ouderdom van opstellingen speelt ook een rol. In Overloon contrasteert het militaire deel uit 2006 dat nog sterk gericht is op ‘de heldhaftige soldaat’, met het burgergedeelte uit 2016, waar vrouwelijke verhalen meer ruimte krijgen. Toch is recentheid geen garantie: het Koninklijk Legermuseum werd in 2019 ingericht en scoort nog steeds laag.
Ook de institutionele cultuur blijkt bepalend. In Groesbeek is niet toevallig een vrouwelijke directeur én een curator met een LGBTQIA+-achtergrond actief. In andere musea lijkt het opnemen van vrouwelijke perspectieven vaak af te hangen van toevallige donaties, eerder dan van bewuste verzamelstrategieën.
Wat nu?
Musea moeten stoppen met louter “vrouwen toevoegen” en werk maken van structureel beleid. Dat betekent: actief zoeken naar verhalen van vrouwen in verschillende rollen, zoals verzetsstrijders, militairen, burgers, en hun ervaringen context geven. Zichtbaarheid alleen volstaat niet. Zonder verdieping blijven vrouwen decorstukken. Een verpleegster verdient meer verhaal dan de medische lamp naast haar.
Als musea vrouwen en hun geschiedenis serieus nemen, nodigen ze bezoekers uit om dieper na te denken over oorlog, de samenleving en gelijkheid. Zo kunnen meisjes zich herkennen in verzetsvrouwen als Femy en Andrée en worden zij misschien zelf ooit de inspiratie voor een nieuw museumverhaal. Want van meer representatie wordt niemand armer, alleen rijker.
Bibliografie
Allen, J. (1986). Evidence and silence: Feminism and the limits of history. In Feminist Challenges. Routledge.
Åse, C. (2022). Rationalizing military death: The politics of the new military monuments in Berlin and Stockholm. Critical Military Studies, 8(1), 77-98. https://doi.org/10.1080/23337486.2020.1730126
Åse, C., & Wendt, M. (2021). Gendering the military past: Understanding heritage and security from a feminist perspective. Cooperation and Conflict, 56(3), 286-308. https://doi.org/10.1177/00108367211007871
Aspegren, A. (2021). Representation Of Women In Art Museums: How Can We Improve Gender Balance In Exhibition Practice? European Journal Of Cultural Management & Policy, 11(1), 56-70.
Banner, L. W. (1994). Three Stages of Development. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 39-46). Smithsonian.
Baranov, N. N. (2022). German Women, Industrial Society, and the Great War: On the Changing Gender Roles. Izvestiya Uralskogo Federalnogo Universiteta-Seriya 2-Gumanitarnye Nauki, 24(4), 25-36. https://doi.org/10.15826/izv2.2022.24.4.062
Basham, V. M. (2016). Gender, race, militarism and remembrance: The everyday geopolitics of the poppy. Gender, Place & Culture, 23(6), 883-896. https://doi.org/10.1080/0966369X.2015.1090406
Bennett, T. (1995). The Birth of the Museum: History, Theory, Politics. Routledge.
Bergsdóttir, A., & Hafsteinsson, S. B. (2018). The fleshyness of absence: The matter of absence in a feminist museology. In R. J. Wilson & W. Grahn (Red.), Gender and Heritage (pp. 99-112). Routledge.
Bock, G. (1991). Challenging Dichotomies: Perspectives on Women’s History. In K. Offen, R. R. Pierson, & J. Rendall (Red.), Writing Women’s History: International Perspectives (pp. 1-23). Palgrave Macmillan UK. https://doi.org/10.1007/978-1-349-21512-6_1
Bosch, J. (2023). Masculiniteit als vanzelfsprekendheid. Vrouwelijke militairen en hegemoniale masculiniteit in de Nederlandse krijgsmacht. Radboud Universiteit.
Bunch, C. (1987). Passionate Politics: Feminist Theory in Action - Essays, 1968-1986. St. Martin’s Griffin.
Connell, R. (1987). Gender and Power: Society, the Person and Sexual Politics. John Wiley & Sons.
Crenshaw, K. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against Women of Color. Stanford Law Review, 43(6), 1241-1299. https://doi.org/10.2307/1229039
Danilova, N., & Purnell, K. (2020). The ‘museumification’ of the Scottish soldier and the meaning-making of Britain’s wars. Critical Military Studies, 6(3-4), 287-305. https://doi.org/10.1080/23337486.2019.1677042
Davignon, L. I. C. (2020). Gender Perspective and Museums: Gender as a Tool in the Interpretation of Collections. Museum International.
de Mûelenaere, N. (2017). Criminele plaatsvervangers en verborgen vrouwen. Een blik op het Belgische kazerneleven (1870-1914) aan de hand van de militaire rechtspraak. In P. Drossens, M. Bost, & S. Horvat (Red.), Bronnen en onderzoeksperspectieven in verband met het militair gerecht (pp. 109-125). Algemeen Rijksarchief.
Diederichs, M. (2006). Wie geschoren wordt moet stil zitten: De omgang van Nederlandse meisjes met Duitse militairen. Boom. Downs, L. (1994). A Recent History of Women Educators in Art Museums. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 92-96). Smithsonian.
Elshtain, J. B. (1982). On beautiful souls, just warriors and feminist consciousness. Women’s Studies International Forum, 5(3), 341-348. https://doi.org/10.1016/0277-5395(82)90043-7
Enloe, C. (2000). Maneuvers: The International Politics of Militarizing Women’s Lives. University of California Press.
Enloe, C. (2016). Globalization and Militarism: Feminists Make the Link, Second Edition. Lanham, Rowman & Littlefield. Ganetz, H. (2006). Gender research project applications in the human and social sciences: A follow-up of the Swedish Research Council’s 2004 review process and its outcome. Vetenskapsrådet.
Gentry, K., & Smith, L. (2019). Critical heritage studies and the legacies of the late-twentieth century heritage canon. International Journal of Heritage Studies, 25(11), 1148-1168. https://doi.org/10.1080/13527258.2019.1570964
Gillis, J. R. (1994). Introduction. Memory and Identity: The History of a Relationship. In Commemorations: The Politics of National Identity (pp. 1-24). Princeton University Press. https://doi.org/10.1515/9780691186658-003
Glaser, J. R., & Zenetou, A. A. (1994). Gender Perspectives: Essays on Women in Museums. Smithsonian.
Graff-McRae, R. L. (2017). Ghosts of Gender: Memory, Legacy and Spectrality in Northern Ireland’s Post Conflict Commemorative Politics. Ethnopolitics, 16(5), 500-518. https://doi.org/10.1080/17449057.2016.1218643 Grahn, W. (2006). ”Känn dig själf”: Genus, historiekonstruktion och kulturhistoriska museirepresentationer. Linköpings universitet.
Grahn, W. (2007). Genuskonstruktioner Och Museer: Handbok För Genusintegrering. Taberg Media Group.
Grahn, W. (2018). The politics of heritage: How to achieve change. In R. J. Wilson (Red.), Gender and Heritage Performance, Place and Politics (pp. 255-268). Routledge.
Haar Bidstrup, F. (2021). Material Desires. Mapping professional awareness and understanding of LGBT heritage in Sweden. University of Gothenburg. Hall, S. (Red.). (1997). Representation: Cultural Representations and Signifying Practices. The Open University.
Hämmerle, C., Überegger, O., & Zaar, B. B. (Red.). (2014). Gender and the First World War. Palgrave Macmillan UK. https://doi.org/10.1057/9781137302205
Haraway, D. (1984). Teddy Bear Patriarchy: Taxidermy in the Garden of Eden, New York City, 1908-1936. Social Text, 11, 20-64. https://doi.org/10.2307/466593
Haraway, D. (1988). Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective. Feminist Studies, 14(3), 575-599. https://doi.org/10.2307/3178066
Haraway, D. (1989). Primate Visions: Gender, Race, and Nature in the World of Modern Science. Routledge.
Harding, S. (1995). Just add women and stir? In Missing Links: Gender Equity in Science and Technology for Development (pp. 295-307). International Development Research Centre.
Heath-Kelly, C. (2020). Designing the Pentagon Memorial: Gendered statecraft, heroic victimhood and site authenticity in War on Terror commemoration. Critical Military Studies, 6(3-4), 269-286. https://doi.org/10.1080/23337486.2019.1677041
Hokkanen, P.-M. (2020). Whose Heritage? Critical discourse analysis of the archaeological heritage exhibition ‘“Told by the Graves”’ in Mikkeli region, 1994. University of Lapland.
Hooper-Greenhill, E. (1992). Museums and the Shaping of Knowledge. Routledge.
Hooper-Greenhill, E. (2000). Museums and the Interpretation of Visual Culture. Routledge.
Hyndman, J. (2003). Beyond Either/Or: A Feminist Analysis of September 11th. ACME: An International Journal for Critical Geographies, 2(1), Article 1. https://doi.org/10.14288/acme.v2i1.686
Kavanagh, G. (1994). Museum Provision and Professionalism. Routledge.
Khoo, C., & Guan, X. (2024). Contesting women’s history in cultural and heritage tourism: A horizon 2050 paper. Tourism Review, ahead-of-print(ahead-of-print). https://doi.org/10.1108/TR-01-2024-0044
Kibler, M. A. (2004). Settling Accounts with Settler Societies: Strategies for Using Australian Women’s History in a United States Women’s History Class. The History Teacher, 37(2), 155-170. https://doi.org/10.2307/1555649
Krohn Andersson, F., & Frihammar, M. (2023). As above, so below? : On AHD critique, identity, essence and Cold War heritagizations in Sweden. Journal of War & Culture Studies, 16(4), 373-392.
Lähdesmäki, T., Čeginskas, V. L. A., Kaasik-Krogerus, S., Mäkinen, K., & Turunen, J. (2020). Creating and Governing Cultural Heritage in the European Union: The European Heritage Label. Taylor & Francis.
Lerner, G. (1975). Placing Women in History: Definitions and Challenges. Feminist Studies, 3(1/2), 5-14. https://doi.org/10.2307/3518951
Lerner, G. (1986). The Creation of Patriarchy. Oxford University Press.
Li, Z. (2023). How Racial Diversity and Gender Diversity in Job Positions Affect the Economy? Contemporary Economics, 17(2), 109-127. https://doi.org/10.5709/ce.1897-9254.502
Lippens, L. (2024). Where are the Women? Female Representation in Belgian War Museums Focusing on the First and Second World Wars. Universiteit Gent.
Lopez, P. J. (2016). American Red Cross posters and the cultural politics of motherhood in World War I. Gender Place And Culture, 23(6), 769-785. https://doi.org/10.1080/0966369X.2015.1058764
Lowenthal, D. (2015). The Past is a Foreign Country—Revisited. Cambridge University Press.
Lyotard, J.-F. (1984). The Postmodern Condition: A Report on Knowledge. Manchester University Press.
Machin, R. (2008). Gender representation in the natural history galleries at the Manchester Museum. Museum & Society, 6(1), Article 1. https://doi.org/10.29311/mas.v6i1.112
Maerten, F. (1998). La Résistance, facteur d’émancipation des femmes? Le cas du Hainaut. Cahiers d’Histoire du Temps présent/Bijdragen tot de Eigentijdse geschiedenis, 4, 173-206.
Mannergren Selimovic, J. (2020). Gender, narrative and affect: Top-down politics of commemoration in post genocide Rwanda. Memory Studies, 13(2), 131-145. https://doi.org/10.1177/1750698017730869
Mayo, E. P. (1994). New Angles of Vision. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 57-62). Smithsonian.
Mayo, E. P. (2002). Putting women in their place methods and sources for including women’s history in museums and historic sites. In G. L. Dubrow & J. B. Goodman (Red.), Restoring women’s history through historic preservation (pp. 111-128). Johns Hopkins Univ Press.
McIntosh, P. (1988). White Privilege and Male Privilege: A Personal Account of Coming to See Correspondences Through Work in Women’s Studies. Wellesley Centers for Women.
Merryman, M. (2001). Clipped Wings. NYU Press. Meyer, M. (2012). Placing and tracing absence: A material culture of the immaterial. Journal of Material Culture, 17(1), 103-110. https://doi.org/10.1177/1359183511433259
Meyer, M., & Woodthorpe, K. (2008). The Material Presence of Absence: A Dialogue between Museums and Cemeteries. Sociological Research Online, 13(5), 127-135. https://doi.org/10.5153/sro.1780
Offen, K. (2000). European feminism, 1700-1950: A political history. Stanford University Press.
Paul, H. (1994). In Preparation for the Future. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 115-124). Smithsonian.
Perrot, P. N. (1994). Influence and Effect. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums. (pp. 28-31). Smithsonian.
Pin-Fat, V., & Stern, M. (2005). The Scripting of Private Jessica Lynch: Biopolitics, Gender, and the “Feminization” of the U.S. Military. Alternatives, 30(1), 25-53. https://doi.org/10.1177/030437540503000102
Pollock, G. (1991). Differencing the Canon: Feminism and the Writing of Art’s Histories. Routledge.
Porter, G. (1990). Gender bias: Representations of work in history museums. Continuum. https://doi.org/10.1080/10304319009388150
Porter, G. (1995). Seeing through Solidity: A Feminist Perspective on Museums. The Sociological Review.
Porter, G. (1996). Seeing through Solidity: A feminist perspective on museums. In S. Macdonald & D. Fyfe (Red.), Theorizing museums: Representing identity and diversity in a changing world (Repr, pp. 105 126). Blackwell.
Reingold, B., Haynie, K. L., & Widner, K. (2020). Race, Gender, and Political Representation: Toward a More Intersectional Approach. Oxford University Press.
Robert, N. (2014). Getting Intersectional in Museums. Museums & Social Issues, 9(1), 24-33. https://doi.org/10.1179/1559689314Z.00000000017
Said, E. W. (1979). Orientalism. Knopf Doubleday Publishing Group.
Schippers, M. (2007). Recovering the feminine other: Masculinity, femininity, and gender hegemony. Theory and Society, 36(1), 85-102. https://doi.org/10.1007/s11186-007-9022-4
Scott, J. W. (1986). Gender: A Useful Category of Historical Analysis. The American Historical Review, 91(5), 1053-1075. https://doi.org/10.2307/1864376
Shortliffe, S. E. (2015). Gender and (World) Heritage: The Myth of a Gender Neutral Heritage. In World Heritage, Tourism and Identity (pp. 107-120). Routledge.
Smith, B. C. (1994). A Case Study of Applied Feminist Theories. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 137-146). Smithsonian.
Smith, L. (2006). Uses of Heritage. Routledge.
Smith, L. (2008). Heritage, gender and identity. In B. Graham & P. Howard (Red.), Ashgate Research Companion to Heritage and Identity. Ashgate.
Sullivan, R. (1994). Evaluating the Ethics and Consciences of Museums. In J. R. Glaser & A. A. Zenetou (Red.), Gender Perspectives. Essays on Women in Museums (pp. 100-107). Smithsonian.
Szitanyi, S. (2015). Semiotic Readings of the USS Midway Museum: Making Women Disappear in the Military. International Feminist Journal of Politics, 17(2), 253-270. https://doi.org/10.1080/14616742.2013.876300
Taber, N. (2022). ‘Lt. Col Smith with unknown Bomb Girl’: Problematizing narratives of male battlefield heroism in Canadian military museums. Critical Military Studies, 8(1), 99-117. https://doi.org/10.1080/23337486.2020.1732729
Taber, N., & Grover, A. (2021). Leveraging, militarising, and stereotyping civilians for the war effort: Pedagogies of gender in war museums in Canada, England, and Europe. International Journal of Lifelong Education, 40(3), 268-280. https://doi.org/10.1080/02601370.2021.1946864
Thompson, P. (2000). Voice of the Past: Oral History (Third Edition, Third Edition). Oxford University Press.
UNESCO. (2005). Convention on the Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions—Legal Affairs. https://www.unesco.org/en/legal-affairs/convention-protection-and-promo… cultural-expressions
UNESCO. (2014). Gender equality, heritage and creativity. https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000229418
van der Veen, S. (2018). "Dat was pas leven, dat komt slechts een maal”. Historica, 2, 9-14.
Vanegas, A. (2002). Representing lesbians and gay men in British social history museums. In Museums, Society, Inequality. Routledge.
Wendt, M. (2023). Gendered Frames of Violence in Military Heritagization: The Case of Swedish Cold War History. Journal Of War & Culture Studies, 16(1), 21-40. https://doi.org/10.1080/17526272.2021.1902093
Whelehan, I. (1995). Modern feminist thought: From the second wave to ‘post-feminism’. Edinburgh University Press.
Whitworth, S. (2004). Men, Militarism, and UN Peacekeeping: A Gendered Analysis. Lynne Rienner Publishers.
Wilson, R. J. (2018). The tyranny of the normal and the importance of being liminal. In W. Grahn (Red.), Gender and Heritage Performance, Place and Politics (pp. 3-14). Routledge.
Woodward, R. (2005). From Military Geography to militarism’s geographies: Disciplinary engagements with the geographies of militarism and military activities. Progress in Human Geography, 29(6), 718 740. https://doi.org/10.1191/0309132505ph579oa
