Stille pijn, luide boodschap: pijn herkennen bij dementie
- AnoukBasslé
- CamilleVanderstraeten
In Vlaamse woonzorgcentra lijdt een groot deel van de bewoners aan pijn. Pijnherkenning bij vergevorderde dementie in woonzorgcentra blijft een uitdaging. Dit door verschillende moeilijkheden. Communicatieproblemen, gebrek aan sensibilisering, onwetendheid bij de zorgverleners rond het thema pijn en tijdsdruk vormen barrières om pijnsignalen te herkennen en kwaliteitsvolle zorg te verlenen. Wij, drie studenten van de opleiding Ergotherapie onderzochten hoe zorgverleners beter gesensibiliseerd kunnen worden en beter leren kijken naar wat niet gezegd kan worden.
Uit het zicht
Ouderen met vergevorderde dementie ervaren problemen op vlak van communicatie. Hierdoor is het niet meer mogelijk om pijn aan te geven via woorden. Wat overblijft zijn de subtiele signalen, zoals fronsen van de wenkbrauwen, een veranderde houding, agitatie… Maar door het tijdsgebrek, dat in woonzorgcentra wel vaker voorkomen, gaan deze signalen vaak verloren.
Voor vele ouderen met dementie is dat de dagelijkse realiteit. Bijna 80 procent van de bewoners met vergevorderde dementie ervaart dagelijks pijn. En toch wordt die pijn regelmatig niet opgemerkt of verkeerd geïnterpreteerd. Dat heeft een enorme impact op hun levenskwaliteit.
De druk op zorgverleners
Echter bestaan er verschillende observatietools en pijnschalen, zoals de PACSLAC-D en de PAINAD, die zorgverleners bijstaan om pijn te herkennen bij mensen de niet verbaal kunnen communiceren. Maar uit onderzoek blijkt dat deze tools nauwelijks gebruikt worden. De redenen hiervoor zijn divers, zoals gebrek aan opleiding, tijdsgebrek, maar ook een gevoel van onzekerheid.
De meeste zorgverleners vertrouwen vooral op hun intuïtie. Ze geven aan dat ze de bewoners al lang kennen, waardoor ze snel iets opmerken als er is iets. Maar pijn is vaak sluimerend en uit zich niet altijd op een manier die je meteen herkent.
Daarnaast speelt de werk- en tijdsdruk een grote rol bij zorgverleners. Zeven op de tien zorgverleners in woonzorgcentra geven aan dat er een te hoge werkdruk is. En slechts twee op tien zeggen dat er dagelijks genoeg personeel is. Hierdoor moeten ze soms kiezen tussen kwalitatieve, volledige zorg of het sneller afhandelen ervan.
Van theorie naar praktijk
Via ons onderzoek wouden we te weten komen welke sensibiliseringsmethoden het meest geschikt zijn om zorgverleners effectief te sensibiliseren over pijn bij ouderen met vergevorderde dementie. Hiervoor gingen we aan de slag met twee tools.
Als eerste werd er een brainstormtool afgenomen bij multidisciplinaire teams binnen vijf verschillende woonzorgcentra. Hier werd nagedacht over creatieve oplossingen over al bestaande sensibiliseringsmethoden, rekening houdend met de dagelijkse barrières die de zorgverleners ervaren. Uit deze sessies kwamen opvallend veel ideeën naar voren, zoals het integreren van kort, toegankelijke e-learnings en het ontwikkelen van visuele hulpmiddelen. Tijdens deze sessies kwam ook naar voren dat niet enkel zorgverleners baat hebben aan sensibilisering, maar ook familie en derden van de bewoners. Zij kennen de bewoners door en door, waardoor zij signalen sneller kunnen herkennen en kunnen doorgeven aan de zorgverleners.
De ideeën uit de eerste tool werden omgezet naar bruikbare prototypes die werden getest in de praktijk. Dit werd gedaan aan de hand van een tool om nieuw ontworpen interventies te evalueren. Zo kregen de teams onder meer e-learningmodules die ze online konden bekijken. Hier werd de aandacht gevestigd naar de mogelijke signalen en oorzaken van pijn, welke assessments ze eventueel kunnen gebruiken en werd er ruimte gemaakt voor casusbesprekingen. Zo werden er ook visuele pijnposters ontwikkeld en een pijnmap om de observaties en interpretaties van de zorgverleners op een efficiënte manier te noteren. Voor en na de proefperiode vulden zorgverleners vragenlijsten in over hun kennis en houding rond pijnherkenning. Zo ontstond er een duidelijk beeld van de invloed van de interventie in de praktijk.
Kleine ingrepen, groot verschil
De proefperiode duurde twee weken en leverde opvallende resultaten op. Zo rapporteerden de zorgverleners meer aandacht te hebben voor non-verbale signalen en gaven aan zich competenter te voelen in het herkennen van pijn. Ze werden zich meer bewust van het belang van pijnherkenning.
Eén van de meest doeltreffende methode was de poster met herkenbare pijnsignalen. Deze werden omhoog gehangen op een plaats waar veel volk voorbijliep en herinnerde zorgverleners, maar ook derden/familieleden eraan om ook naar lichaamstaal en gedrag te kijken.
Ook casusbesprekingen in team bleken een krachtig middel. Door samen na te denken en stil te staan bij het gedrag van de bewoner, konden zorgverleners elkaar wijzen op signalen die ze individueel gemist hadden.
De rol van de ergotherapeut
Door hun observatievaardigheden en nauw contact met de bewoners en hun familie, hebben ze een unieke positie. Ergotherapeuten vormen een belangrijke rol tussen de verschillende disciplines. We kunnen pijnsignalen opvangen tijdens dagelijkse activiteiten en die signalen terugkoppelen aan verpleegkundigen of artsen.
Toch wordt deze belangrijke rol te weinig benut en wordt er te weinig aandacht aan gegeven binnen de opleiding.
Structurele barrières blijven
Ondanks dat de sensibiliseringsmethoden hun nut bewezen hebben, blijven de structurele barrières aanwezig. De hoge werkdruk en beperkte personeelsbezetting maken het lastig om nieuwe methoden duurzaam te implementeren. Het is niet genoeg om één workshop te geven rond pijn en te hopen dat alles verandert. Pijnherkenning moet een dagelijks thema zijn in de organisatiecultuur binnen woonzorgcentra.
Maatschappelijk belang
Het is een belangrijk thema om aan te kaarten omwille van de vergrijzing. Het aantal mensen met dementie zal de komende jaren sterk toenemen. Pijnherkenning bij deze doelgroep is dus niet alleen een uitdaging voor de woonzorgcentra, maar ook voor de samenleving. Onbehandelde pijn kan grote gevolgen hebben, zoals gedragsproblemen, isolatie en een strek verminderde levenskwaliteit.
We hopen met dit onderzoek een bijdrage te leveren aan de sensibilisering rond het thema pijn bij deze kwetsbare doelgroep. Het begint bij bewustwording. Als zorgverleners beter observeren, kan veel leed voorkomen worden, ook al kan de persoon het niet met woorden aangeven.
Kleine, haalbare sensibiliseringsmethoden maken een groot verschil in de zorg voor ouderen met vergevorderde dementie. Ze zorgen ervoor dat zorgverleners beter kunnen inspelen op stille pijnsignalen. Een uitdaging voor de toekomst is om deze inzichten te verankeren in een zorgsector, die onder werk- en tijdsdruk staat, maar waar elke frons, blik en gebaar gezien wordt.
Bibliografie
Achterberg, W., Lautenbacher, S., Husebo, B., Erdal, A., & Herr, K. (2020). Pain in dementia. PAIN Reports, 5(1), e803. https://doi.org/10.1097/PR9.0000000000000803 Achterberg, W. P., De Waal, M. W. M., Cheuk-A-Lam-Balrak, J. M. J. J., Crutzen-Braaksma, P., Van Dalen Kok, A., Van Dam, P., De Knegt, N. C., Van Kooten, J., Lobbezoo, F., Smaling, H. J. A., Sprenger, G. P., Van Der Steen, J. T., De Vries, C. N. J., Zwakhalen, S. M. G., Smalbrugge, M., & Oosterman, J. M. (2022). Pijn en neurocognitieve stoornissen: stand van zaken en de weg nog te gaan. Tijdschrift Voor Gerontologie en Geriatrie. https://doi.org/10.36613/tgg.1875-6832/2022.04.04 Dementie. (z.d.). Beoordeling van pijn bij dementie. Richtlijnendatabase. Geraadpleegd op 21 november 2024, van https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/dementie/dementie_als_comorbid… ordeling_van_pijn_bij_dementie.html Eggermont, S., Vanlancker, L., & Van Belle, L. (2024). Welke onderliggende redenen zijn aanwezig waardoor er weinig tot geen assessments gebruikt worden om pijn te beoordelen bij personen met vergevorderde dementie in woonzorgcentra en welke alternatieven worden toegepast? [Bachelorscriptie, Hogeschool Gent]. 2024/1117_202076743_PBA-ERGO_scriptie.pdf Gent: s.n. https://thesis.hogent.be/2023 Ergotherapie Vlaanderen vzw. (z.d.). Ergotherapie.be. Geraadpleegd op 21 november 2024, van https://ergotherapie.be/NL/ Fases van dementie | Alzheimer Liga Vlaanderen vzw. (z.d.). Alzheimer Liga Vlaanderen. Geraadpleegd op 21 november 2024, van https://www.alzheimerliga.be/wat-is-dementie/fases-van-dementie Georgiadis, T., Katsouri, I. G., Tsorbatzoudis, C., & Tsolaki, M. (2022). Systematic review of home-based occupational therapy interventions to improve the quality of life of people with moderate and severe dementia and their caregivers. Health Psychology Research, 15(1), 14–26. http://prime.uth.gr/papers/vol15_2022/Georgiadis,%20Katsouri,%20Tsorbat… df Hoe omgaan met personen met dementie? - Regionaal expertisecentrum Meander. (z.d.). Regionaal Expertisecentrum Meander. Geraadpleegd op 21 november https://www.dementie.be/meander/dementie/hoe-omgaan-personen-dementie/ 2024, van McAuliffe, L., Nay, R., O’Donnell, M., & Fetherstonhaugh, D. (2008). Pain assessment in older people with dementia: Literature review. Journal of Advanced Nursing, 65(1), 2–10. https://doi.org/10.1111/j.1365 2648.2008.04861.x Omgaan met dementie | Alzheimer Liga Vlaanderen vzw. (z.d.). Alzheimer Liga Vlaanderen. Geraadpleegd op 21 november 2024, van https://www.alzheimerliga.be/omgaan-met-dementie OPEN AI. (2024). CHATGPT (21 november versie) [Generative AI]. https://chatgpt.com/ Pagina 18 van 176 Pijn signaleren bij mensen met dementie. (2024, 3 oktober). Zorg voor Beter. Geraadpleegd op 21 november 2024, van https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/dementie/leven-met-dementie/pijn signaleren Pijn signaleren bij mensen met dementie. (2015, 31 oktober). Zorgvoorbeter_Nl. https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/dementie/leven-met-dementie/pijn-s… Rezaei, S., Moturu, A., Zhao, S., Prkachin, K. M., Hadjistavropoulos, T., & Taati, B. (2021, 8 januari). Unobtrusive pain monitoring in older adults with dementia using pairwise and contrastive training. arXiv. https://doi.org/10.48550/arXiv.2101.03251 Sobot, K. (2024). Pijn bij dementie: een onderschat probleem. Nursing, 30(2), 50–55. https://doi.org/10.1007/s41193-024-1126-y Tagliafico, L., Maizza, G., Ottaviani, S., Muzyka, M., Rovere, F. D., Nencioni, A., & Monacelli, F. (2024). Pain in non-communicative older adults beyond dementia: a narrative review. Frontiers in medicine, 11, 1393367. https://doi.org/10.3389/fmed.2024.1393367 Van Der Burg, J. (2015). Multidisciplinaire richtlijn chronische pijn bij dementerenden. De Verpleegkundig Specialist, 10(1), 8–12. https://doi.org/10.1007/s40884-015-0004-6 Van Ingelgom, S., Spruytte, N., Sevenants, A., & Van Audenhove, C. (2018). Kwaliteitsindicatoren kwaliteit van leven en zorg voor personen met cognitieve problemen, waaronder voornamelijk dementie, die verblijven in een woonzorgcentrum. Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. https://kuleuven.limo.libis.be/discovery/search?query=any,contains,LIRI… h_scope=lirias_profile&vid=32KUL_KUL:Lirias&offset=0&lang=en van ‘t Veer, J., Wouters, E., Veeger, M. & van der Lugt, R. (2023). Ontwerpen voor zorg en welzijn. Uitgeverij Coutinho.
A.07. Pijn herkennen als je zorgbehoevende het zelf niet aan kan geven (31/01/2019) dementieathome.be. (2021, 28 september). Dementieathome.be. https://www.dementieathome.be/tip/pijn-herkennen-als-je-naaste-het-zelf… Achterberg, W. (2013). ‘Meer aandacht voor pijn bij ouderen’. Mednet, 6(6), 20–21. https://doi.org/10.1007/s12462-013-0170-0 Achterberg, W. P., De Ruiter, C. M., De Weerd-Spaetgens, C. M., Geels, P., Horikx, A., & Verduijn, M. M. (2012, augustus 28). Multidisciplinaire richtlijn ‘Herkenning en behandeling van chronische pijn bij kwetsbare ouderen’. NTVG. https://www.ntvg.nl/artikelen/multidisciplinaire-richtlijn-herkenning-en behandeling-van-chronische-pijn-bij-kwetsbare Achterberg, W. P., & Van Den Beuken-Van Everdingen, M. H. J. (2022). De oudere met pijnklachten. In Bohn Stafleu van Loghum eBooks (pp. 189–202). https://doi.org/10.1007/978-90-368-2835-2_13 Adviezen - Expertisecentrum Dementie Vlaanderen. (z.d.). Expertisecentrum Dementie Vlaanderen. https://www.dementie.be/themas/adviezen/ Bellman, S. (2023) Evidence Summary. Dementia (Older Adults): Pain Assessment Tools. The JBI EBP Database. JBI-ES-3159-7. https://ebpnet.be/nl/ebsources/6291?searchTerm=Pain+AND+dementia&check_… Berends, N. (2017). Pijn in grijs gebied. Nursing, 23(7–8), 50–55. https://doi.org/10.1007/s41193-017 0121-y Borsheski, R., & Johnson, Q. L. (2014, 1 december). Pain Management in the Geriatric Population. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6173536/ Cho, E., Shin, J., Seok, J. W., Lee, H., Lee, K. H., Jang, J., Heo, S., & Kang, B. (2022). The effectiveness of non-pharmacological interventions using information and communication technologies for behavioral and psychological symptoms of dementia: A systematic review and meta-analysis. International Journal Of Nursing Studies, 138, 104392. https://doi.org/10.1016/j.ijnurstu.2022.104392 Chronic pain. (2024, 11 oktober). Cleveland Clinic. https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4798 chronic-pain De Lange, S. T. H. (2022). Kwaliteit van leven wie Bepaalt dat? Zorgvisie, 52(1), 40–43. https://doi.org/10.1007/s41187-022-1142-y De Witt Jansen, B., Brazil, K., Passmore, P., Buchanan, H., Maxwell, D., McIlfactrick, S. J., Morgan, S. M., Watson, M., & Parsons, C. (2016). Nurses’ experiences of pain management for people with advanced dementia approaching the end of life: a qualitative study. Journal Of Clinical Nursing, 26(9–10), 1234 1244. https://doi.org/10.1111/jocn.13442 Dely, H., Verschraegen, & Steyaert. (2018). Achtergrondinformatie bij het referentiekader dementie Literatuurstudie kwaliteit van leven, wonen en zorg. https://www.dementie.be/wp content/uploads/2018/10/RKD_literatuurstudie.pdf
Dementie. (z.d.-d). https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/dementie/dementie_als_comorbid… ordeling_van_pijn_bij_dementie.html Dunford, E., West, E., & Sampson, E. L. (2022). Psychometric evaluation of the Pain Assessment in Advanced Dementia scale in an acute general hospital setting. International Journal Of Geriatric Psychiatry, 37(12). https://doi.org/10.1002/gps.5830 El-Tallawy, S. N., Ahmed, R. S., Shabi, S. M., Al-Zabidi, F. Z., Zaidi, A. R. Z., Varrassi, G., Pergolizzi, J. V., LeQuang, J. A. K., & Paladini, A. (2023). The Challenges of Pain Assessment in Geriatric Patients With Dementia: A Review. Cureus. https://doi.org/10.7759/cureus.49639 E-Training NL | PAIC 15. (z.d.). https://paic15.com/nl/e-training-nl/ Felton, N., Lewis, J. S., Cockburn, S., Hodgson, M., & Dawson, S. (2021). Pain Assessment for Individuals with Advanced Dementia in Care Homes: A Systematic Review. Geriatrics, 6(4), 101. https://doi.org/10.3390/geriatrics6040101 Gauci, C. (2022). Manual of RF Techniques (3RD editie). CO MEDICAL B.V. https://pijnalliantieinnederland.nl/media/uploads/file/2021%20NTPP%20nu… Gezondheid en wetenschap. (z.d.). Chronische pijn - Gezondheid en wetenschap. gezondheidenwetenschap.be. https://www.gezondheidenwetenschap.be/richtlijnen/behandeling-van chronische-pijn-buiten-het-ziekenhuis Huisarts Nu Tijdschrift - Behoeftegebaseerde zorg bij bewoners met dementie. Interdisciplinaire niet farmacologische aanpak van gedragsverandering | Domus (z.d.). https://www.huisartsnu.be/2022/nr1/artikel/behoeftegebaseerde-zorg-bij-… interdisciplinaire-niet Medica. Jensen, M. P. (2010). A Neuropsychological Model of Pain: Research and Clinical Implications. The Journal of Pain, 11(1), 2-12. https://psychfysio.nl/4_07_3/#:~:text=De%20prefrontaal%20cortex%20encod…% 20te%20minder%20pijn. Jones, P., & Drummond, P. D. (2021). A Summary of Current Findings on Quality of Life Domains and a Proposal for Their Inclusion in Clinical Interventions. Frontiers in Psychology, 12. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2021.747435 Jonsdottir, T., & Gunnarsson, E. C. (2020). Understanding Nurses’ Knowledge and Attitudes Toward Pain Assessment in Dementia: A Literature Review. Pain Management Nursing, 22(3), 281–292. https://doi.org/10.1016/j.pmn.2020.11.002 Lichtner, V., Dowding, D., Esterhuizen, P., Closs, S. J., Long, A. F., Corbett, A., & Briggs, M. (2014). Pain assessment for people with dementia: a systematic review of systematic reviews of pain assessment tools. BMC Geriatrics, 14(1).https://doi.org/10.1186/1471-2318-14-138 OPEN AI. (2024). CHATGPT (2 maart versie) [Generative AI]. https://chatgpt.com/
Pieper, M. J. C., Achterberg, W. P., van der Steen, J. T., & Francke, A. L. (2018). Implementation of a Stepwise, Multidisciplinary Intervention for Pain and Challenging Behaviour in Dementia (STA OP!): A Process Evaluation. International journal of integrated care, 18(3). https://doi.org/10.5334/ijic.3973 Pijn. (z.d.). Eerstelijnszones. https://www.eerstelijnszone.be/pijn Pijn-richtlijn. (z.d.). Verenso. praktijkvoering/richtlijnendatabase/pijn Pijn signaleren bij https://www.verenso.nl/kwaliteit/richtlijnen-en mensen met dementie. (2015, oktober 31). Zorgvoorbeter_Nl. https://www.zorgvoorbeter.nl/thema-s/dementie/leven-met-dementie/pijn-s… Pretorius, A., Searle, J., & Marshall, B. (2015). Barriers and Enablers to Emergency Department Nurses’ Management of Patients’ Pain. https://doi.org/10.1016/j.pmn.2014.08.015 Pain Management Nursing, 16(3), 372–379. Pringle, J., Mellado, A. S. A. V., Haraldsdottir, E., Kelly, F., & Hockley, J. (2021). Pain assessment and management in care homes: understanding the context through a scoping review. BMC geriatrics, 21(1), 431. https://doi.org/10.1186/s12877-021-02333-4 Pu, L., Coppieters, M. W., Smalbrugge, M., Jones, C., Byrnes, J., Todorovic, M., & Moyle, W. (2024). Associations between facial expressions and observational pain in residents with dementia and chronic pain. Journal Of Advanced Nursing, 80(9), 3846–3855. https://doi.org/10.1111/jan.16063 Rapport “Aanpak van chronische pijn in België". (2024, 17 januari). FOD Volksgezondheid. https://www.health.belgium.be/nl/rapport-aanpak-van-chronische-pijn-bel… Resnick, B., Galik, E., Kolanowski, A., Van Haitsma, K., Boltz, M., Ellis, J., Behrens, L., & Flanagan, N. M. (2018). Reliability and Validity Testing of the Quality of Life in Late-Stage Dementia Scale. American Journal Of Alzheimer S Disease https://doi.org/10.1177/1533317518765133 & Other Dementias®, 33(5), 277–283. Riffin, C., Patrick, K., Lin, S. L., Reid, M. C., Herr, K., & Pillemer, K. A. (2021). Caregiver–provider communication about pain in persons with dementia. Dementia, 21(1), 270–286. https://doi.org/10.1177/14713012211036868 Scherder, E., Eggermont, L., Achterberg, W., Plooij, B., Volkers, K., Weijenberg, R., Hooghiemstra, A., Prick, A. E., Pieper, M., Blankevoort, C., Zwakhalen, S., Van Heuvelen, M. J. G., Hamers, J., Lobbezoo, F., Swaab, D., & Pot, A. M. (2009). Pijn en bewegen in relatie tot cognitie en gedrag bij dementie. Tijdschrift Voor Gerontologie en Geriatrie, 40(6), 270–278. https://doi.org/10.1007/BF03088521 Schwertner, E., Pereira, J. B., Xu, H., Secnik, J., Winblad, B., Eriksdotter, M., Nägga, K., & Religa, D. (2022). Behavioral and Psychological Symptoms of Dementia in Different Dementia Disorders: A Large-Scale Study of 10,000 Individuals. Journal Of Alzheimer S Disease, 87(3), 1307–1318. https://doi.org/10.3233/jad-215198 Sobot, K. (2024). Pijn bij dementie: een onderschat probleem. [Article]. Nursing, 30(2), 50 55.https://doi.org/10.1007/s41193-024-1126-y
STA OP! - UNO Amsterdam. (2024, 18 november). UNO Amsterdam. https://unoamsterdam.nl/onderzoeken/sta-op/ Tsai, L., Chen, S., Chen, Y., & Lee, L. (2021). The impact of physical pain and depression on sleep quality in older adults with chronic disease. Journal Of Clinical Nursing, 31(9–10), 1389–1396. https://doi.org/10.1111/jocn.16000 Tsay, S. F., Chang, C. Y., Shueh Hung, S., Su, J. Y., Kuo, C. Y., & Mu, P. F. (2024). Pain prediction model based on machine learning and SHAP values for elders with dementia in Taiwan. International journal of medical informatics, 188, 105475. https://doi.org/10.1016/j.ijmedinf.2024.105475 V. Blondeel, persoonlijke communicatie, 3 maart 2025. Van Cranenburgh, B. (2021). Pijn en cognitie. In Bohn Stafleu van Loghum eBooks (pp. 205–226). https://doi.org/10.1007/978-90-368-2592-4_13 Van Dalen-Kok, A. (2022, 31 maart). Pain and its consequences in dementia: Observing the complex relationship between pain, behaviour and ADL in nursing https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/3281202 home residents. Van der Burg, J. (2015). Multidisciplinaire richtlijn chronische pijn bij dementerenden. De Verpleegkundig Specialist, 10, 8–12 https://doi.org/10.1007/s40884-015-0004-6 Verenso. (2016). Multidisciplinaire Richtlijn Pijn: Herkenning en behandeling van pijn bij kwetsbare ouderen - Deel 1: Samenvatting, aanbevelingen, indicatoren en medicatietabellen met herziene tekst 2016. In Verenso, LOC, Zeggenschap in zorg, Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM), Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG), Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP), Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie (NVA), Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP), Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN), Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie in de Geriatrie (NVFG), Ergotherapie Nederland (EN), & Nederlands Instituut voor Psychologen, sectie Psychologen in de Ouderenzorg (NIP), Verenso. https://ephor.nl/wp-content/uploads/2018/12/richtlijn-pijn-verenso_deel… WHOQOL. (2012, 1 maart). https://www.who.int/tools/whoqol ZonMw. (2018, 1 november). Een betere kwaliteit van leven met paracetamol? https://ww.zonmw.nl/nl/artikel/een-betere-kwaliteit-van-leven-met-parac…
van ‘t Veer, J., Wouters, E., Veeger, M. & van der Lugt, R. (2023). Ontwerpen voor zorg en welzijn. Uitgeverij Coutinho.
Achterberg, W. P., & Van Den Beuken-Van Everdingen, M. H. J. (2023). De oudere met pijnklachten. In Bohn Stafleu van Loghum eBooks (pp. 189–202). https://doi.org/10.1007/978-90-368-2835-2_13 Adviezen - Expertisecentrum Dementie Vlaanderen. (z.d.). Expertisecentrum Dementie Vlaanderen. https://www.dementie.be/themas/adviezen/ Bellman, S. (2023). Evidence Summary. Dementia (Older Adults): Pain Assessment Tools. The JBI EBP Database. JBI-ES-3159-7. https://ebpnet.be/nl/ebsources/6291?searchTerm=Pain+AND+dementia&check_… De Witt Jansen, B., Brazil, K., Passmore, P., Buchanan, H., Maxwell, D., McIlfactrick, S. J., Morgan, S. M., Watson, M., & Parsons, C. (2016). Nurses’ experiences of pain management for people with advanced dementia approaching the end of life: a qualitative study. Journal Of Clinical Nursing, 26(9–10), 1234 1244. https://doi.org/10.1111/jocn.13442 Dementie. (z.d.-d). https://richtlijnendatabase.nl/richtlijn/dementie/dementie_als_comorbid… ordeling_van_pijn_bij_dementie.html Dunford, E., West, E., & Sampson, E. L. (2022). Psychometric evaluation of the Pain Assessment in Advanced Dementia scale in an acute general hospital setting. International Journal Of Geriatric Psychiatry, 37(12). https://doi.org/10.1002/gps.5830 El-Tallawy, S. N., Ahmed, R. S., Shabi, S. M., Al-Zabidi, F. Z., Zaidi, A. R. Z., Varrassi, G., Pergolizzi, J. V., LeQuang, J. A. K., & Paladini, A. (2023). The Challenges of Pain Assessment in Geriatric Patients With Dementia: A Review. Cureus. https://doi.org/10.7759/cureus.49639 Jonsdottir, T., & Gunnarsson, E. C. (2020). Understanding Nurses’ Knowledge and Attitudes Toward Pain Assessment in Dementia: A Literature Review. Pain Management Nursing, 22(3), 281–292. https://doi.org/10.1016/j.pmn.2020.11.002 Pijn-richtlijn. (z.d.). Verenso. praktijkvoering/richtlijnendatabase/pijn Schrijfassistent https://www.verenso.nl/kwaliteit/richtlijnen-en Nederlands. (z.d.). https://www.schrijfassistent.be/index.php?fbclid=IwY2xjawKgT1VleHRuA2Fl… SM0O1wC50OD60MZtDXjC6sX-oWuX8uLQMVvvMoqanTH_yyRG_aem_bg2fxULlbAx0tEK03AmBKQ Van der Burg, J. (2015). Multidisciplinaire richtlijn chronische pijn bij dementerenden. De Verpleegkundig Specialist 10, 8–12. https://doi.org/10.1007/s40884-015-0004-6 Van ‘t Veer, J., Wouters, E., Veeger, M. & van der Lugt, R. (2023). Ontwerpen voor zorg en welzijn. Uitgeverij Coutinho. Verenso. (2016). Multidisciplinaire Richtlijn Pijn: Herkenning en behandeling van pijn bij kwetsbare ouderen - Deel 1: Samenvatting, aanbevelingen, indicatoren en medicatietabellen met herziene tekst 2016. In Verenso, LOC, Zeggenschap in zorg, Instituut Verantwoord Medicijngebruik (IVM), Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG), Nederlandse Vereniging voor Klinische Geriatrie (NVKG), Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP), Nederlandse Vereniging voor Anesthesiologie (NVA), Koninklijke Nederlandse Maatschappij ter bevordering der Pharmacie (KNMP), Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN), Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie in de Geriatrie (NVFG), Ergotherapie Nederland (EN), & Nederlands Instituut voor Psychologen, sectie Psychologen in de Ouderenzorg (NIP), Verenso. https://ephor.nl/wp-content/uploads/2018/12/richtlijn-pijn-verenso_deel…
