'Simpele harten verleyt?' Gender-analyse van de geloofsvervolging in de kerngebieden van de Nederlanden, 1520-1540

Simpele harten verleyt?
Gender-analyse van de geloofsvervolging in de kerngebieden van de Nederlanden,
1520-1540

‘Ik ben een simpele vrouw, ik weet van niets’, ‘Ik ben mijn man gevolgd’, ... Vandaag de dag nemen vrouwen zulke argumenten niet zo gemakkelijk meer in de mond. Ten tijde van de geloofsvervolgingen in de zestiende-eeuwse Nederlanden was dat wel anders. Vrouwen die verdacht werden van ketterij en dreigden terecht gesteld te worden, haalden deze en andere argumenten aan om zich alsnog uit hun hachelijke situatie te redden. Historica Lynn Callewaert dook de procesdossiers in en onderzocht hoe vrouwen handelden binnen een maatschappij die door religieuze onrust geteisterd werd.

Lynn Callewaert deed onderzoek naar het handelen van vrouwen tijdens de geloofsvervolging in Vlaanderen, Brabant, Holland en Zeeland tussen 1520 en 1540. Ze legde de nadruk op het handelen van vrouwen die vervolgd werden, maar ook vrouwen die optraden als getuige kwamen aan bod. Binnen de zestiende-eeuwse maatschappij werden mannen en vrouwen niet op dezelfde manier behandeld. Dat was ook niet het geval bij de geloofsvervolging, zo blijkt onder meer uit het verschil in straffen. Executies gebeurden bij vrouwen op een andere manier dan bij mannen: vrouwen werden gewurgd, verbrand of verdronken in plaats van onthoofd omdat verondersteld werd dat vrouwen bij het zien van het zwaard zouden panikeren en de executie zouden bemoeilijken. Hieruit blijkt de invloed van gender (sociaal geconstrueerde verschillen tussen mannen en vrouwen die cultureel bepaald zijn en doorheen de tijd kunnen veranderen) bij geloofsvervolgingen. Met aandacht voor het genderaspect onderzocht Callewaert het discours en bij uitbreiding het hele handelen van vrouwen tijdens de geloofsvervolging vanuit drie verschillende contexten: het proces zelf, het gezin en de bredere gemeenschap.

Vrouwen definieerden zichzelf steeds in relatie tot iemand anders, bijvoorbeeld tot hun man, hun kinderen, hun leraar. Slechts wanneer een vrouw helemaal alleen kwam te staan, zoals tijdens het proces, beriep ze zich voornamelijk op geloofsargumenten en benadrukte zo in feite haar relatie met God. Ook vrouwen die kozen voor het martelaarschap en wilden ontsnappen uit de hiërarchische patriarchale maatschappij door hun rol als echtgenote en moeder van zich af te gooien, definieerden zichzelf in relatie tot God. Lynn Callewaert toont met deze studie aan dat vrouwen als echtgenote, moeder en gastvrouw steeds in het centrum stonden van de relaties. Ze vormden het cement van onderlinge netwerken en hielden het gezin en de familie bijeen. Binnen de context van het proces, het gezin en de gemeenschap benutten ze alle kansen om hun stempel te drukken op de gebeurtenissen tijdens de geloofsvervolgingen in de zestiende eeuw.

Het proces

Binnen de context van het proces valt op dat de argumenten die vrouwen ter verdediging aanhaalden, verschilden naargelang de vrouwen alleen of samen met hun man verhoord werden. Vrouwen konden zich beroepen op geloofsargumenten: op Pasen naar de biecht en naar de communie gaan of de vasten respecteren. Daarnaast gebruikten ze genderargumenten zoals onwetendheid, simpelheid en onnozelheid. Ze probeerden vaak de verantwoordelijkheid voor hun daden op iemand anders af te schuiven door te verklaren dat ze een man (hun echtgenoot, hun zoon, een leraar) gevolgd waren, zoals in een patriarchale maatschappij van vrouwen verwacht werd. Door middel van hun discours probeerden vrouwen greep te krijgen op de verwarrende omstandigheden tijdens de geloofsvervolgingen aan het begin van de zestiende eeuw.

Het gezin

Binnen de context van het gezin konden vrouwen hun invloed laten gelden vanuit hun rol als echtgenote, moeder of zus. Als echtgenote kon een vrouw haar man verdedigen of zeggen dat ze niets van zijn zaken afwist, waardoor ze zichzelf en haar man geen schade berokkende. Sommige vrouwen legden hun rol als echtgenote naast zich neer omwille van hun eigen geloof. Ook het moederschap beïnvloedde het gedrag van vrouwen tijdens de geloofsvervolging. Moeders probeerden hun kinderen die verdacht werden van ketterij te beschermen, vaak ten koste van hun eigen leven. Daarnaast had het geloof van de moeder invloed op het geloof van de kinderen, waardoor de geloofskeuze de familiebanden kon versterken. In de woelige zestiende eeuw was het veiligstellen van de familiebanden echter helemaal geen sinecure. Toch was eenheid binnen de familie belangrijker dan religieuze eenheid. Naast echtgenotes en moeders, speelden ook zussen een essentiële rol spelen bij het beschermen en samenhouden van de familie.

De gemeenschap

Binnen de gemeenschap waren de gevolgen van de religieuze onrust eveneens voelbaar. Sommige vrouwen uitten hun engagement voor het nieuwe geloof op een uitzonderlijke manier en kozen resoluut voor de zichtbare actie door hun deelname aan protestacties. Anderen lieten zich gelden op een minder opvallende, maar daarom niet minder invloedrijke manier. Ze fungeerden als gastvrouw en lieten voortvluchtige ‘ketters’ in hun huis onderduiken. Op die manier konden vrouwen zichzelf in het centrum van een netwerk plaatsen, waardoor hervormingsgezinde ideeën in stand werden gehouden en verspreid werden. Wanneer deze vrouwen opgepakt werden, trad hun buurvrouw, die meestal van veel dingen op de hoogte was, vaak op als getuige. Haar getuigenis had een enorme invloed bij het bepalen van de strafmaat.

Doorgaans wordt aangenomen dat de invloed van vrouwen in het Ancien regime beperkt was. Lynn Callewaert toont met deze studie aan dat vrouwen ten tijde van de geloofsvervolgingen in de zestiende eeuw een grotere invloed konden uitoefenen dan aanvankelijk werd verwacht. Ze deden dat door hun troeven vanuit hun positie op het proces, in het gezin of binnen de gemeenschap maximaal uit te spelen. Haar spreken kon haar eigen leven of dat van iemand anders redden of op het spel zetten; met haar zorgzaamheid kon ze haar echtgenoot, kinderen, familieleden, vrienden of zelfs onbekende vluchtelingen beschermen. Ze kon er echter ook voor kiezen uit de rollen te stappen die van haar verwacht werden en los van haar echtgenoot, haar gezin of haar vrienden haar eigen overtuiging te volgen en mee te strijden voor ‘het ware geloof’. ‘Simpele’ of eerder bewonderenswaardige vrouwen? Aan u de keuze…