‘Kinderen van ouders met psychiatrische problemen (KOPP-kinderen) vragen geen aandacht, maar hebben die wel nodig!’
SOCIALE NETWERKEN AANWENDEN IN HET ONTWIKKELINGSPROCES NAAR COMPETENT OUDERSCHAP: Functionaliteit bij KOPP-kinderen
Het idee om een onderzoek te doen naar de aanwezigheid en de functionaliteit van sociale netwerken bij mensen met psychiatrische en/of verslavingsproblemen en hun kinderen, ontstond vanuit mijn persoonlijke belangstelling voor de ontwikkeling van het kind en de opvoedingsmogelijkheden van de ouder(s). We zijn ons niet altijd bewust van de invloed van onze omgeving en vinden familiebanden vanzelfsprekend. De kansen die kinderen krijgen in het leven hangen samen met de plaats waar hun wiegje stond. Het lot bepaalt die plaats, maar mijn liefde voor de mens maakt toch dat ik niet overtuigd ben dat dit onveranderbaar is.
‘Kinderen van ouders met psychiatrische problemen (KOPP-kinderen) vragen geen aandacht, maar hebben die wel nodig!’
Veel volwassenen die lijden aan psychiatrische en/of verslavingsproblemen zijn moeder of vader van jonge kinderen (tussen 2 en 5 jaar). Toch is er een tekort aan hulpmiddelen voor deze gezinnen en de professionals die hen begeleiden. Hulpverleners moeten niet alleen het isolement waarin deze mensen leven trachten te doorbreken, maar hen ook de kunst van het opvoeden bijbrengen.
De scriptie “Sociale netwerken aanwenden in het ontwikkelingsproces naar competent ouderschap: functionaliteit bij KOPP-kinderen” bestudeert, naast de ouderrol, ook andere factoren die van belang zijn wanneer een kind de weg naar een autonoom persoon bewandelt. Naast een kinderboekje ging de aandacht naar twee gebruiksvriendelijke modellen om professionelen te ondersteunen in de hulpverlening aan die doelgroep.
Kunnen sociale netwerken ondersteuning bieden?
Het sociale netwerk omvat meer dan familie, vrienden en kennissen. De betekenis is voor iedereen anders en afhankelijk van veel factoren. Sociale netwerken omvatten zowel formele of professionele als informele of familiaire netwerken, wat niet wil zeggen dat het onderscheid altijd helder is.
De waarde die mensen eraan hechten, bepaalt mee het belang van die netwerken. De mogelijkheid bestaat dus dat het effect niet altijd is wat men ervan verwacht. Anderzijds toont onderzoek aan dat informele netwerken bij families met opvoedings-, gedragsproblemen en kindermishandeling, gedeeltelijk de professionele hulpverlening kunnen vervangen en ervoor kunnen zorgen dat de bereikte resultaten behouden blijven.
De complexiteit van de problematiek bij deze doelgroep is te wijten aan de samenhang van psychiatrische met verslavings-, fysieke en financiële problemen. Bepaalde onmisbare aspecten komen daardoor niet of moeilijk tot stand. Zoals sociaal kapitaal, dat enkel kan groeien wanneer mensen solidair zijn met anderen. Niet de grootte van het sociale netwerk beïnvloedt het welzijn van kinderen, jongeren en volwassenen, maar wel de soort relatie. Het is de impact en de betekenis van verschillende soorten relaties, namelijk de losse en hechte verbindingen, die voor de hulpverlener duidelijk zichtbaar moeten zijn.
Vandaar dat in het kader van dit eindwerk ook een gebruiksvriendelijk model werd voorgesteld om alle netwerken in kaart te brengen. Het is bedoeld als een houvast voor de hulpverlener, omdat het klaarheid brengt in de oorzaken van de multiproblematiek en omdat het aansluit bij de continuïteit en de vermaatschappelijking van de zorg, waarnaar de Vlaamse overheid streeft. Het visuele aspect maakt dat de hulpverlener de bestaande en ontbrekende netwerken gemakkelijker kan onthouden.
Kan men groeien naar competent ouderschap?
‘Goed-genoeg ouderschap’ veronderstelt dat een kind voldoende kansen krijgt om te ontwikkelen en dat ouders niet in aanraking komen met allerlei instanties, die zich zorgen maken over het welzijn van het kind. Toch kan ‘goed-genoeg ouderschap’ in de ene situatie voldoende zijn, maar in de andere niet. De term ‘competent ouderschap’ is daarom een beter begrip, het wijst op het (leer)proces van ‘competenter worden’. Ouders zoeken naar een evenwicht tussen liefde en controle en tussen zorgen en sturen. Ze ontwikkelen een eigen opvoedingsstijl.
Verschillende onderzoeken wijzen op de positieve effecten van de autoritatieve opvoedingsstijl, een combinatie van een warme relatie mét duidelijke normen. Daartegenover staan de negatieve uitkomsten van een verwaarlozende opvoedingsstijl bij KOPP-kinderen, die al zichtbaar zijn in de kleutertijd en worden voortgezet in de adolescentie en jong-volwassenheid.
De vroege kindertijd is de basis voor het verdere leven. Het doorlopen van vier universele fasen, namelijk hechting, separatie, individuatie en relatie, herhaalt zich chronologisch, ons hele leven lang. De beschermende en risicofactoren die aanwezig zijn in de context van elk individu, bepalen mee de krachten en de lasten. Een goed evenwicht tussen de competenties en de taken die het opvoeden met zich meebrengt, bepaalt of ouders in staat zijn hun kinderen op te voeden.
‘Het verhaal van Oole’ is de titel van het kinderboekje dat ik in het kader van mijn eindwerk heb ontworpen. Het laat de onzekerheid zien waarmee KOPP-kinderen worstelen. Tegelijkertijd illustreert het ook de complexiteit van deze problematiek. Dankzij het kinderboekje kunnen hulpverleners, opvoeders, ouders en KOPP-kinderen de confrontatie met deze problematiek aangaan.
Wat betekenen sociale netwerken voor de opvoeding van KOPP-kinderen?
Een optimale ontwikkeling van KOPP-peuters is onlosmakelijk verbonden met de mogelijkheden van ouders om hun kinderen op te voeden en de steun die ze daarbij krijgen. De psychiatrische en/of verslavingsproblemen van de ouders kunnen ervoor zorgen dat kinderen later zelf last krijgen van psychische moeilijkheden. Het is dan ook verkeerd te denken dat jonge kinderen niets ondervinden van de ziekte van hun ouder(s). De innerlijke krassen die KOPP-kinderen met zich meedragen, zijn niet altijd zichtbaar, in tegenstelling tot de lichamelijke mishandeling en armoede waarmee een groot deel te maken krijgt.
Vroegdetectie is noodzakelijk met het oog op een optimale ontwikkeling in de vroege kinderjaren. Een kind moet kunnen terugvallen op anderen en hen kunnen vertrouwen. Contextuele factoren spelen ook hier een belangrijke rol.
Daarom werd in het kader van dit eindwerk een tweede model ontwikkeld, waarin niet alleen de draagkracht en de draaglast van het gezin duidelijk zichtbaar worden, maar ook de risicofactoren en de noodzakelijke ondersteuning voor alle actoren.
‘All families today need and use support in raising children; to define the 'needy' family as the exception is to deny the simplest facts of contemporary family life.’
(Keniston, 1985, in Dedeurwaarder, 2008)
