Spiegelingen uit het verleden: een onderzoek naar spiegelschrift in de oudheid

Spiegelschrift: any place, any time?

We doen even een experiment: ga eens voor de spiegel staan met dit artikel en probeer het dan in het spiegelbeeld te lezen. Moeilijk? Voor de meesten waarschijnlijk wel. Neem dan eens een blanco blad en probeer je naam in spiegelschrift te schrijven. Waarschijnlijk was dat nog moeilijker dan het lezen.  Toch schreven we als kind wel vaker onze naam achterstevoren. Waarom is dat dan nu zo moeilijk? Waarom vinden we het vreemd wanneer letters van rechts naar links gaan, terwijl in andere schriften, zoals het Arabisch, de schriftoriëntatie standaard van rechts naar links is? Waarom hebben wij eigenlijk een andere schrijfrichting dan het Arabisch en het Hebreeuws?

Even een kort overzicht in de geschiedenis van de schriftontwikkeling: het Nederlandse alfabet stamt af van het Fenicische schrift, via het Grieks en het Latijn. Wij schrijven van links naar rechts (net als de Grieken en de Romeinen), maar onze Fenicische voorouders schreven van rechts naar links. Dat wil zeggen dat de Grieken en Romeinen hun schriftrichting op een gegeven moment hebben omgedraaid. Eigenlijk is “omdraaien” niet de juiste term: het Grieks nam immers enkel de schriftvormen en niet de schriftrichting van de Feniciërs over. Die overname vond plaats rond 1100 v.C., op het moment dat de meeste schriften multidirectioneel waren, dat wil zeggen dat ze zowel van links naar rechts als van rechts naar links geschreven konden worden. Het is dus aannemelijk dat ook de Grieken nog wat experimenteerden met schriftoriëntatie. Uiteindelijk kozen ze voor een dextrograde richting (van links naar rechts) en het Latijn volgde hun voorbeeld. Deze ontwikkeling brengt ons meteen bij een belangrijke opmerking: teksten in spiegelschrift uit de vroege oudheid kunnen dus verklaard worden door een niet-vaststaande schrijfrichting. Er zijn echter andere gevallen van spiegelschrift in Latijnse en Griekse opschriften waarbij de dextrograde richting wel al de norm was. Waarom werden deze teksten dan in spiegelschrift geschreven en vonden de mensen in de oudheid spiegelschrift net zo vreemd als wij?

Erg kenmerkend voor de oudheid zijn de gevallen van spiegelschrift in magische teksten. Wanneer je in de oudheid iemand wilde vervloeken, schreef je je vloek op een tabletje en verstopte je het ergens. Die vloek werd soms in spiegelschrift geschreven, omdat de vorm van de tekst (een omkering van het schrift) dan overeenstemde met de inhoud (een “omkering” van het geluk van de persoon die je vervloekte). In andere gevallen was een gespiegelde tekst gewoon mooier dan een gewone en werd een opschrift gespiegeld omwille van esthetische doeleinden. Dit wijst erop dat spiegelschrift in de oudheid niet altijd zo abnormaal was als in onze samenleving. In bepaalde gebieden werden bepaalde letters (zoals de E) of bepaalde delen van de tekst immers standaard gespiegeld. Antieke stempels waren natuurlijk ook altijd in spiegelschrift, omdat het gestempeld opschrift anders niet op de juiste manier werd weergegeven. Vandaag de dag is dat nog steeds zo. Tot slot werden ook afkortingen soms gespiegeld, zoals de Latijnse afkorting voor dochter (filia) werd aangeduid met een gespiegelde “F”, om haar te onderscheiden van haar mannelijk equivalent (filius). Dit wil niet zeggen dat spiegelschrift altijd als normaal aanvaard werd. De Griekse auteur Herodotus spreekt bijvoorbeeld zijn verbazing uit over “die rare Egyptenaren, die van rechts naar links schrijven”. De meeste inscripties zijn echter te verklaren door foutjes. Net zoals wij in de lagere school soms onze “R” of “S” omkeren, werden zulke fouten ook in de oudheid gemaakt. Ook wanneer een schrijver in contact kwam met een ander schrift, konden er wel eens vergissingen gebeuren. Als je nu Arabisch zou moeten leren, zou je waarschijnlijk ook even moeite hebben met de verschillende schrijfrichting.

Het is duidelijk dat er een soort van evolutie is geweest: van multidirectionele schrijfrichtingen naar een maatschappij waarin spiegelschrift niet meer voorkomt, behalve in de handen van vijfjarige kinderen die net leren schrijven. Waarom vinden wij spiegelschrift zo raar? Waarom hebben we niet gewoon die multidirectionele oriëntatie bewaard? Een interessante theorie vertelt dat de mens het onderscheid tussen links en rechts eigenlijk niet uit zichzelf maakt. Zien onze lichamen er immers ook niet (bijna) helemaal symmetrisch uit? Ook hier is geen verschil tussen links en rechts te zien! Het is enkel omdat we onszelf dat verschil aanleren (omdat we anders nooit de letter “b” zouden kunnen onderscheiden van de letter “d”) dat we vinden dat schrijven van rechts naar links fout is. Maar waarom leren we onszelf dan dat verschil? Waarom verkiezen we één bepaalde schriftrichting? Links- of rechtshandigheid, het materiaal waarmee geschreven wordt (de techniek van schrijven met een pen is bijvoorbeeld anders dan het inbeitelen van tekst), of een bewuste keuze voor een bepaalde richting zijn mogelijke verklaringen, maar het is niet duidelijk welke de juiste zou kunnen zijn.

De vraag is natuurlijk: is dit allemaal relevant? Waarom zouden we moeten weten dat de Grieken en Romeinen bepaalde inscripties spiegelden? Het is natuurlijk zo dat hun samenleving mijlenver van de onze ligt, maar dat wil niet zeggen dat we ze niet meer moeten bestuderen. Wij schrijven dan geen magische teksten meer, maar misschien wel (geheime) boodschappen, die we ook moeilijker leesbaar kunnen maken door ze te spiegelen. Daarnaast kan onderzoek naar de ontwikkeling van het schrift ook inzicht verschaffen in de vraag waarom de jonge schrijvers in onze samenleving ook hun letters spiegelen: we zien dat de oudste culturen ook geen onderscheid maakten tussen links of rechts in hun schrift, net zoals beginnende schrijvers dat vandaag de dag nalaten. Hoewel natuurlijk niet alle vragen naar de mysterieuze wereld van spiegelingen zijn opgelost, is een eerste kijk op de gevallen van spiegelschrift in de oudheid met dit onderzoek wel geboden.