DE WORTEL VAN CONFLICT IN HET OOSTERWEELDOSSIER

“27 oktober 1998, vijf uur ’s ochtends: onder politiebegeleiding worden de Japanse kerselaars in de tuin voor het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten met bulldozers omgeduwd. De overheid beweerde dat de bomen ziek waren, in de plaats moest een stenen plein komen. Omwonenden betwijfelden dat echter. Ze hadden een bomenexpert onder de arm genomen en de bomen bleken gezond. Die 27ste oktober zou de rechtbank van eerste aanleg in kortgeding een uitspraak doen over het lot van de kerselaars. Maar toen de zaak voorkwam, was de kaalslag een feit. Case closed.” Deze gebeurtenis vormde de aanleiding voor het ontstaan van stRaten-Generaal, een bottom-up burgerbeweging die op dit moment vooral gekend als geduchte tegenstander van de overheid in het Oosterweeldossier.

De les die niet geleerd werd

Het Oosterweeldossier is ontegensprekelijk een van de meest omstreden dossiers van de afgelopen decennia, waarbij stRaten-generaal de bekendste aanvechter is van het BAM-traject van de Vlaamse overheid. Dit traject loopt door het noordelijke deel van de stad waardoor de stadsontwikkeling daar wordt gehypothekeerd, zo stelt stRaten-generaal. Dit protest wordt vaak gehekeld door mensen die liever wat vooruitgang in het project zouden zien. Nochtans is het niet de eerste keer in Belgie dat er zich heftig protest voordoet tegen de auto-vriendelijke plannen van de overheid. Van 1965 tot 1973, tijdens de ‘7 vette jaren’ van de auto, had minister van openbare werken de Saeger het lumineuze idee ‘autoroutes de pénétration’ aan te leggen die tot diep in het centrum van de stad zouden doordringen en de rijtijd van pendelaars significant zouden verkorten.

Twee steden werden getrakteerd op deze luxe: Gent en Antwerpen. Toen de minister echter wou doorgaan met het aanleggen van een snelweg tot in het hart van Brussel, stuitte hij op tegenstand. De bewoners maakten zich zorgen dat de vervuiling en de geluidshinder schadelijk zouden zijn voor de leefbaarheid van het gebied. Wegens het grote protest zag de minister uiteindelijk af van zijn plannen en amper enkele jaren later werd steeds frequenter de noodzakelijkheid van zoveel snelwegen in vraag gesteld. Echter, voor Gent en Antwerpen was het kwaad al geschied.

Ondanks dat er destijds een les werd geleerd over grote wegen aanleggen in dichtbevolkte gebieden, lijkt het er op dat de Vlaamse overheid en BAM nu op het punt staat dezelfde fout opnieuw te maken. Twee voorstellen staan tegenover elkaar: het Bam-tracé van de Vlaamse Overheid dat de ring sluit door de stad, of het Meccano-tracé van stRaten-generaal dat het verkeer uit de stad wilt houden en de ring verder noordelijk sluit.

Het stedelijk vraagstuk achterna

Ongeacht de tegenslag die stRaten-generaal tegenwoordig heeft gehad door het gelekte MER-rapport ‘A102/R11bis’, is het belangrijk niet uit het oog te verliezen dat burgerbewegingen vooral symptomatisch zijn voor iets wat misgaat in de maatschappij. Wat dat precies is, is niet altijd gemakkelijk te achterhalen. De eerste echte burgerbewegingen in mei ’68 waren vooral geconcentreerd rond het vraagstuk van collectieve consumptie – onderwijs, gezondheidszorg en huisvesting. In de daarop volgende jaren werden de meeste van hun eisen verwerkt in het institutioneel systeem waardoor ook het protest werd opgelost. Met de recente opkomst van steeds meer burgerbewegingen is het een goede reflex opnieuw na te gaan rond welk vraagstuk men zich deze keer concentreert.

Het Oosterweeldossier, waarin een burgerbeweging het opneemt tegen een overheid, is hierbij een goede case study. Door na te gaan welke belangen BAM, de Vlaamse Overheid en stRaten-generaal voorop stellen, kan de kern van het conflict blootgelegd worden.

Cui bono

Er bestaat een algemene consensus over het feit dat de file op de Antwerpse ring niet langer houdbaar is. Het verminderen van die file is dan ook het grootste argument voor de sluiting van de ring. Op dit vlak zijn stRaten-generaal en de Vlaamse overheid het eens. De manier waarop dit moet gebeuren vormt echter het onderwerp van de discussie. Volgens stRaten-generaal zal hun alternatieve route (het Meccano-tracé) via de haven de files evenzeer oplossen als de route door de stad, ligt de kosten/baten analyse beter dan die voor BAM, en vooral: zo wordt de stadsontwikkeling van het noordelijk deel niet gehypothekeerd. Weliswaar zal de rijafstand rond de ring enkele minuten worden verlengd doordat het niet het kortste pad is maar dit nadeel weegt niet op tegen de voordelen.

Maar de overheid weigert de plannen voor het BAM-tracé te veranderen, ondanks de bewijzen die stRaten-generaal aanlevert voor hun beweringen. Elk rapport dat de overheid vrijgeeft waarin de alternatieve route werd geëvalueerd, ook de onafhankelijke rapporten, zouden ook fouten bevatten in het nadeel van de burgerbeweging. Toevallig? Zou kunnen. Worden er argumenten achter gehouden? Daarop lijkt het.

Als het sluiten van de ring door de stad niet in het beste voordeel van de Antwerpse burgers is, voor wie dan wel? Wanneer we Antwerpen’s positie binnen het Trans-Europees Network mee in rekening brengen, wordt er al wat meer duidelijkheid in de zaak gebracht. Het lijkt erop dat de Vlaamse overheid prioriteit geeft aan het doorgaande Europees en binnenlandse verkeer dat met de route door de stad minder lang zal moeten rond rijden. Dat het noordelijke stadsdeel daardoor zal worden doorkruist door een snelweg kan worden beschouwd als collateral damage.

De kern van de zaak ligt dus in het botsen van twee verschillende schalen. De overheid geeft prioriteit aan het verkeer op (inter)nationale niveau, ten koste van de leefbaarheid op het lokaal niveau. Het project is bovendien te zeer gefocust op een snelle afwikkeling – nogal ironisch gezien de 10 jaar waarin het dossier al aansleept – waardoor het de flexibiliteit mist om te gaan met verschillende standpunten. Hiermee bewijst de Vlaamse overheid dat ze vastgeroest zit in een sectorale manier van omgaan met complexe dossiers, Koning Auto nog steeds vereert, en af te rekenen heeft met een sterk staaltje groepsdenken. Door hierop in te springen slaagde een kleine lokale groep de regionale belangen te verdedigen tegen de nationale wil. Het huidige stedelijk vraagstuk gaat dus over het herdenken van de grenzen tussen lokaal, regionaal, nationaal en internationaal.