"Stereo"-tiep? De representatie van de vrouw in de katholieke televisieomroep 1962-1989

Wat denkt u van volgende uitspraken?

“Vrouwen horen thuis in de keuken.”

“Het is normaal dat vrouwen minder verdienen dan mannen.”

 “Er bestaan typische mannen – en vrouwenberoepen.”

Het zijn slechts enkele voorbeelden van uitspraken die veel ophef veroorzaken in de huidige maatschappij. Nochtans werden diezelfde genderidealen nog niet zo lang geleden verspreid in de samenleving, onder meer via massamediakanalen zoals de televisie of de radio. Onder meer de Rooms-Katholieke Kerk heeft daarbij een belangrijke rol gespeeld. Via dit onderzoek maakt de lezer kennis met die genderstereotiepe idealen, meer bepaald in het licht van de tweede feministische golf. Welk vrouwbeeld verspreidde de Rooms-Katholieke Kerk vanaf de jaren 1960, een periode waarin menig feministen de gangbare man-vrouw-rolverdeling publiekelijk veroordeelden? Hield de Kerk vast aan haar conservatieve vrouwbeeld, versterkte ze het, of nam ze toch een meer progressieve houding aan?

Op ontdekkingsreis in het archief: de televisie-uitzending als bron voor historisch-pedagogisch onderzoek

Vanaf omstreeks 1950 zette de Rooms-Katholieke Kerk de televisie in als medium om opvattingen, normen en waarden over de positie van de vrouw bij een zo groot mogelijk publiek te verspreiden. Tussen 1962 en 2015 gebruikte de Kerk daarvoor een eigen uitzendvereniging: de Katholieke Televisie- en Radio Centrum/Oproep (KTRC/KTRO). De vereniging was meer dan 50 jaar actief, en heeft dan ook een zeer rijk beeldarchief nagelaten dat in het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving (KADOC) in Leuven wordt bewaard. Omdat deze masterproef de invloed van de tweede feministische golf op de katholieke beeldvorming van de vrouw wou onderzoeken, werd de periode strikt afgebakend tussen 1962 en 1989. Op basis van enkele selectiecriteria werden 42 uitzendingen geselecteerd die vrouwen in allerhande contexten afbeeldden. 

Deze masterproef beoogde een tweevoudige bijdrage te leveren aan het bestaande onderzoek. Het archief van de katholieke uitzendorganisatie KTRC-KTRO werd nog maar amper onderzocht, hoewel het een bijzondere bronnencollectie is om de beeldvorming van de vrouw in de katholieke massamedia te onderzoeken. Daarnaast wou deze masterproef ook een belangrijke methodologische bijdrage leveren. Hoewel het gebruik van audiovisueel materiaal voor historisch onderzoek is toegenomen de laatste jaren, ontbreekt er nog steeds een eenduidige methode om dit brontype te benaderen.

Op zoek naar methodologische handvaten: de iconologie als methode

In mijn masterproefonderzoek gebruikte ik de iconologie (Panofsky, 1982) als vertrekpunt om de uitzendingen te analyseren. Initieel werd de iconologie ontwikkeld om louter visuele bronnen te analyseren. Audiovisuele bronnen vereisen echter een specifieke aanpak waardoor de methode aangepast moest worden. Toch was de methode van de iconologie aantrekkelijk voor dit onderzoek, omdat het toelaat het audiovisueel bronnenmateriaal aan te vullen met de historische literatuur, wat een interpretatie toelaat vanuit de historische context. Concreet toegepast op dit onderzoek, betekende dit dat elke uitzending eerst diepgaand en integraal werd bekeken en getranscribeerd. Relevante fragmenten voor de analyse van de beeldvorming van de vrouw werden geselecteerd en vervolgens opgedeeld en vergeleken in verschillende categorieën. Ten slotte werden de geïdentificeerde patronen in een laatste stap geconfronteerd met de historische literatuur.

Vrouw aan de haard?

Uit de analyse van de uitzendingen bleek dat de KTRC/KTRO sterk inspeelde op de actualiteit. De vrouw werd in acht verschillende contexten afgebeeld: de beroepscontext, het gezin, huishoudelijke taken, het huwelijk, kerk en levensbeschouwing, het onderwijs, de politiek en de vrije tijd.

Wat opvalt, is dat KTRC/KTRO vanaf de jaren 1970, en zeker vanaf de jaren 1980, een meer progressief discours omtrent de positie van de vrouw in de samenleving vertolkte. Vanaf dan spraken vrouwen openlijk voor de camera over de discriminatie waarmee ze te kampen kregen op de arbeidsmarkt, ook al waren ze hoger opgeleid. Ook de Kerk als mannenbastion werd in de uitzendingen bekritiseerd: vrouwen voelden zich niet au sérieux genomen in een mannenkerk. Maatschappelijke discussiepunten werden niet uit de weg gegaan. Zo kwam de strijd over het beslissingsrecht van de vrouw wat betreft abortus ter sprake.

Toch moet gezegd dat, hoewel er een groeiende trend naar een progressief discours valt waar te nemen, KTRC/KTRO traditionele opvattingen over de rol van de vrouw en genderstereotype benaderingen verbeeldde in de uitzendingen. De herhaaldelijke expliciete vermelding van de vrouw als hoeksteen van het gezin, bijvoorbeeld, bevestigde de moederrol die elke vrouw te vervullen had.  Huishoudelijke taken en het moederschap werden ook in de uitzendingen nog altijd voornamelijk met vrouwen geassocieerd. En hoewel vrouwen steeds meer buitenshuis gingen werken, werden ze  in genderstereotype beroepscontexten, zoals in het onderwijs, afgebeeld.

 Wederzijdse beïnvloeding

KTRC/KTRO blijkt dus progressieve en meer traditionele opvattingen af te wisselen. KTRC/KTRO, nochtans een katholieke organisatie, deinsde er niet voor terug in te gaan tegen de normen en waarden die door de kerkelijke hiërarchie werden verdedigd. Net deze afwisseling of combinatie van opvattingen leert ons heel veel. In de eerste plaats doet het vermoeden dat de tweede feministische golf een invloed heeft uitgeoefend op de maatschappelijke opvattingen over de rol en positie van de vrouw. Bovendien toont het aan dat de katholieke zuil niet over één kam te scheren valt, maar dat verschillende organisaties ruimte hadden om een eigen koers te varen. Bij deze analyse is het van belang om de positie van KTRC/KTRO in het televisielandschap voor ogen te houden. De levensbeschouwelijke uitzendingen stonden geregeld onder (financiële) druk. Om de eigen positie te kunnen waarborgen en een breed publiek te blijven aanspreken, kon de uitzendvereniging wellicht niet anders dan in te spelen op de actualiteit en een meer progressieve koers te varen.

Deze conclusie onderlijnt nogmaals het bijzondere potentieel van beeldmateriaal als bron voor historisch onderzoek. Enerzijds zijn de uitzendingen belangrijke tijdsdocumenten en getuigenissen van gangbare discussies en opvattingen over de rol en positie van vrouwen in de samenleving. Anderzijds, door in te spelen op de actualiteit, heeft KTRC/KTRO met haar uitzendingen tegelijkertijd het maatschappelijke debat ook mee bepaald.

Panofsky, E. (1982). Iconography and iconology: an introduction to the study of Renaissance art. In E.  Panofsky (ed.), Meaning in the Visual Arts. Chicago, IL: University of Chicago Press. pp. 26-54.