A study of prosocial punishment in humans using experimental games

Moeder, waarom straffen wij?

Straffen is niet weg te denken uit onze maatschappij. De mens heeft complexe instellingen opgericht die instaan voor het bestraffen van bedriegers en profiteurs. Ga maar eens op onderzoek bij jezelf: ook jij hebt een neiging om te straffen, ook jij wil niet dat immorele personen zomaar vrijuit gaan. De straffer zelf investeert echter tijd, energie en vaak ook middelen in het straffen... Maar waarom straffen we dan? Hoe is zulk gedrag, dat toch een deel zelfopoffering vraagt, kunnen evolueren? Evolutiebiologen staan hierbij voor een raadsel van kaliber. In deze thesis voerden we een experimentele spel uit om een duidelijker beeld te vormen over strafgedrag en zijn mogelijke evolutionaire verklaringen.

Straffen doet samenwerken

De menselijke samenleving wordt getekend door een erg hoge graad van coöperatie. We bieden niet enkel onze vrienden hulp aan, maar zelfs vreemden op straat, mensen die we waarschijnlijk nooit zullen weerzien. Ook samenwerken is een vorm van zelfopoffering en we zouden schijnbaar beter af zijn als egoïst: niet helpen kost minder tijd, middelen en moeite. De mogelijkheid tot straffen kan echter verklaren waarom coöperatie zo alomtegenwoordig is: als gestraft worden wanneer je niet meewerkt je meer kost dan het helpen zelf, lijkt het vanzelfsprekend dat je coöpereert om een eventuele straf te ontlopen. “Oké”, zeg je dan, “Zaak afgesloten”? Wel, niet als het van de evolutiebioloog afhangt! Er zal immers slechts een ‘ultieme’ verklaring zijn voor coöperatie wanneer er ook een verklaring is voor strafgedrag zelf.

Darwin achterna

Dat zowel coöpereren als straffen een zekere kost hebben voor het onderwerp in kwestie, zover is wel duidelijk. Darwin’s theorie van natuurlijke selectie zegt dat erfelijke kenmerken die een voordeel bieden voor je eigen overleving logischerwijs degene zullen zijn die blijven voortbestaan. Met andere woorden, je omgeving ‘selecteert’ kenmerken die je beter aangepast maken om te overleven. Je gedrag is ook zo’n kenmerk, net als je haarkleur of bloedgroep. Volgens Darwin’s redenering zullen geselecteerde kenmerken bijgevolg altijd op één of andere manier zelfzuchtig moeten zijn. Als we dan willen verklaren hoe het kostelijke en dus schijnbaar onzelfzuchtige strafgedrag de uitkomst kan zijn van natuurlijke selectie, zullen we moeten onderzoeken op welke manieren straffen voordelen kan bieden voor ons voortbestaan.

De zoektocht naar voordelen

Het komt er nu op neer je in te beelden welke ‘verborgen voordelen’ straffen kan hebben. Bijvoorbeeld, wanneer je iemand straft die niet wil samenwerken zit de kans erin dat die persoon zich in de toekomst wel coöperatief zal opstellen tegenover jou. Of misschien bezorgt het straffen van profiteurs jou een sterke reputatie, waardoor je later in je leven de vruchten van je strafgedrag kan plukken? Experimenten wijzen uit dat dit inderdaad geldige verklaringen kunnen zijn voor strafgedrag, maar dat ook deze theorieën op zich niet volstaan: zelfs wanneer er geen kans is op toekomstige ‘beloningen’, zijn er mensen die bedriegers straffen. In zo’n situaties lijkt het voordeel werkelijk zoek. Daarom suggereren sommige onderzoekers dat zulke straffers handelen ‘voor het goed van de groep’, terwijl anderen weer sterke tegenstander zijn van deze theorie.

Het oplossen van de puzzel

In deze thesis wilden we zelf onderzoeken hoe er net gestraft wordt en door wie. We geloven dat enkel zo bepaald kan worden welke evolutionaire theorieën meer of minder waarschijnlijk zijn. We gebruikten hiervoor een experimenteel spel waarbij elke proefpersoon aan het begin van het spel een som geld krijgt. De proefpersonen worden in groepen van vier opgedeeld, zijn volledig anoniem en zullen nooit meer dan één keer met dezelfde personen spelen. In een eerste spelfase mag de proefpersoon zelf bepalen hoeveel geld hij bijdraagt aan een groepspot en hoeveel hij bijhoudt voor zichzelf. Dit wordt gevolgd door een tweede spelfase waarin bijdrages aan de pot worden bekendgemaakt en straffen mogelijk is. De persoon die gestraft wordt verliest steeds meer geld dan de persoon die straft. De kost van strafgedrag is in dit spel dus vertegenwoordigd door een geldelijke kost.

In ons experiment namen we waar dat bijna alle straffen gericht waren tegen de bedriegers, namelijk de mensen die weinig bijdroegen aan de pot. De straffers zelf waren voor het overgrote merendeel mensen die zelf gemiddeld veel geld aan de pot schonken. Deze onzelfzuchtige straffers dragen een dubbele kost met zich mee: die van het bijdragen of coöpereren in de eerste spelfase en die van het straffen in de tweede spelfase. Een nieuwe bevinding van ons onderzoek is dat mensen die een neiging om niet te participeren in het spel ook bedriegers straffen. Aan de ene kant zijn deze personen dus wat asociaal (want ze willen niet echt meedoen in het spel), maar aan de andere kant offeren ze zich op om onrecht te bestraffen (en dat kan best sociaal genoemd worden). Wij geloven dat onze resultaten erop wijzen dat strafgedrag voorkomt bij mensen die over het algemeen sterke normen en waarden hebben. Dit kan eventueel betekenen dat straffers een erfelijke aanleg hebben voor het vertonen van meer normen dan enkel straffen alleen en dat zulk een kenmerk in zijn geheel een heel ander scala aan evolutionaire voordelen kan bieden.