Transferring British Culture In Dutch Subtitles: The Translation Of Realia In Yes, Minister

Een ondertitel is meer dan zomaar een vertaling

“Een film ondertitelen, wat is daar nu moeilijk aan?” Meer dan je zou denken. “Maar je vertaalt toch gewoon wat er gezegd wordt?” Nou, nee. Of eigenlijk: niet helemaal, en dat bedoel ik dan letterlijk. Een ondertitelaar vertaalt wel wat er gezegd wordt, maar niet álles wat gezegd wordt. Hij moet namelijk rekening houden met een aantal beperkingen in plaats en tijd (zoals de leessnelheid van de kijker), waardoor er heel vaak niet genoeg plaats is om alles te vertalen. Daarom moet een ondertitelaar een zo beknopt mogelijke vertaling geven, zonder de stijl van de oorspronkelijke dialoog uit het oog te verliezen. En dat is niet zo simpel.

Daarenboven functioneert de ondertitelaar, net als ‘gewone’ vertalers, in veel gevallen als cultureel bemiddelaar. Hij probeert ervoor te zorgen dat verschillen tussen de cultuur van de taal waaruit vertaald wordt (de broncultuur) en de cultuur van de taal waarin vertaald wordt (de doelcultuur), op te helderen. Zo wordt de tekst toegankelijk voor lezers uit de doelcultuur. Maar daar waar in ‘gewone’ teksten plaats is om zo’n uitleg in een voetnoot te gieten, heeft de ondertitelaar al niet eens genoeg plaats om de oorspronkelijke tekst volledig te vertalen, laat staan om extra informatie toe te voegen.  

Wat doet een ondertitelaar dan wel in zo’n situaties? Dat is precies wat ik in mijn meesterproef heb onderzocht. Uit de ontleding van Yes, Minister blijkt dat er in deze Britse tv-serie drie hoofdcategorieën voorkomen van Engelse woorden die naar een concept verwijzen dat in het Nederlands niet bestaat of niet dezelfde lading dekt – zogeheten ‘realia’. De ondertitelaar van de Nederlandstalige ondertitels heeft liefst negen verschillende manieren gebruikt om deze realia te vertalen. De meeste daarvan komen niet in dezelfde verhouding voor binnen de verschillende categorieën van realia: sommige worden veel vaker in de ene categorie gebruikt dan andere.

De eerste hoofdcategorie die in het onderzoeksmateriaal voorkomt, bestaat uit geografische realia. Die verwijzen naar de fysieke omgeving waarin we leven en zijn onderverdeeld in een aantal kleinere klassen, zoals straten en gebouwen. Omdat het in veel gevallen om namen gaat, worden ze het vaakst overgenomen, zonder ‘echte’ vertaling. “Sackville Square” wordt bijvoorbeeld niet vertaald als “Sackvilleplein”, maar gewoon als “Sackville Square” behouden.

De tweede hoofdcategorie bestaat uit culturele realia. Die verwijzen naar alle mogelijke onderdelen van een cultuur, zoals literatuur en andere media, maar ook sport en belangrijke gebeurtenissen uit het verleden. Net als bij de geografische realia, bestaat deze categorie ook uit veel namen, die ook hier die in veel gevallen letterlijk worden overgenomen. Verder wordt dit soort realia soms zelfs helemaal niet in de ondertitels weergegeven, maar volledig weggelaten. Over het algemeen wordt ongeveer een derde van alle informatie in gesproken tekst niet in ondertitels weergegeven. Dat komt ongeveer overeen met hoeveel vertaalde realia er in dit onderzoeksmateriaal zowel binnen de culturele realia als in alle categorieën samen weggelaten zijn.

Naast geografische en culturele realia, zijn er ook sociale realia: concepten die naar de maatschappij verwijzen. Het is niet verwonderlijk dat bij deze serie, die zich in het Britse politieke leven afspeelt, deze categorie het meest uitgebreid is. Het hoeft ook niet te verbazen dat veruit de grootste subcategorie hiervan bestaat uit realia die naar de overheid verwijzen. Wat wel interessant is, is dat binnen deze subcategorie meer dan 80% van de Engelse realia of helemaal niet vertaald worden in de ondertitels, of vervangen zijn door gelijkwaardige elementen in het Nederlands.

Dat laatste verdient een woordje uitleg. Wanneer een Engels reale vervangen hier wordt door een Nederlands element, gebruikt de vertaler niet zomaar een gelijkwaardig element. Hij gebruikt in deze gevallen net dat Nederlandse element dat standaard als gelijkwaardig met het Engelse element wordt beschouwd, zelfs als de twee niet voor honderd procent hetzelfde zijn. Een voorbeeld ter verduidelijking: het Britse Ministry of Health en de Vlaamse FOD Volksgezondheid zijn misschien (en zelfs waarschijnlijk) niet volledig identiek omdat ze niet dezelfde interne structuur hebben of niet precies dezelfde verantwoordelijkheden hebben. Toch worden beide standaard als vertalingen van elkaar gebruikt. Dit soort woordparen heten ‘officiële equivalenten’.

Omdat de Britse en Nederlandstalige culturen niet erg veel van elkaar verschillen, is het gebruik van zo’n officiële equivalenten in de vertaling van Yes, Minister niet problematisch en in veel gevallen zelfs logisch. De twee culturen worden grotendeels met elkaar gelijkgesteld en de kleine verschillen tussen de twee vallen daarbij weg. Dat is een efficiënte manier om Engelse realia in het Nederlands weer te geven, wat voor ondertiteling geen overbodige luxe is.

Uit de analyse van de verschillende soorten realia en de manier waarop die ondertiteld zijn, blijkt ook dat het genre van het onderzoeksmateriaal een invloed heeft op de gebruikte manieren van vertalen. Yes, Minister is een politieke satire, waarbij humor en het conflict tussen welwillende politici en tegenwerkende ambtenaren centraal staan. Dat zijn universele thema’s die niet aan een specifieke cultuur gelinkt zijn, maar herkenbaar zijn in veel verschillende culturen en maatschappijen. Daarbij vallen kleine verschillen tussen culturen in het niet en kunnen officiële equivalenten gebruikt worden in de vertaling.

Hoe een vertaler cultuurgebonden elementen uiteindelijk ondertitelt, hangt dus af van een aantal factoren. Bij Yes, Minister zijn de belangrijkste factoren in dit onderzoek de korte afstand tussen broncultuur en doelcultuur, en het genre van de serie. Die leiden de ondertitelaar beide naar het gebruilk van officiële equivalenten. Maar wat als de doelcultuur helemaal niet zo dicht bij de broncultuur ligt? Wat als Yes, Minister in bijvoorbeeld het Swahili vertaald wordt? Mijn voorspelling is dat de manier van ondertitelen, ondanks het universele thema, toch erg anders zou zijn. Want bij ondertitelen moet je met vanalles en nog wat rekening houden. Zo zie je maar weer: ondertitelen is een vak.