Tunnelvisie in het strafrechtelijk opsporingsonderzoek. Analyse van een Strafdossier.
Vanity is a sickness - ook in het Belgisch strafonderzoek
In Schotland kwamen in tien jaar tijd 25 gerechtelijke dwalingen naar boven. In Engeland en Wales gaat het tot nu toe om 320 zaken. In België staat de teller op 0. Van het idee dat onze rechters onfeilbaar zijn moeten we afstappen. Dit komt waarschijnlijk omdat er bij ons geen instantie bestaat die mogelijke fouten van de gerechten onderzoekt. Hier voldoet ons rechtsstelsel niet meer aan de moderne standaarden.
In een strafrechtelijk onderzoek zijn er een aantal problemen die er voor kunnen zorgen dat we afwijken van de waarheid. In een politioneel onderzoek of tijdens het besluitvormingsproces kunnen er zich allerlei fouten voordoen zoals een valse bekentenis, een foute herkenning, een verkeerde herinnering of bijvoorbeeld ongeoorloofde druk. Een van de problemen die zich kunnen voordoen in het strafrechtelijk onderzoek waardoor een verdachte onschuldig veroordeeld kan worden, is tunnelvisie. Het betreft dan een vals positieve fout. Tunnelvisie in het strafrechtelijk opsporingsonderzoek is een actueel, relevant en essentieel probleem en kan gevaarlijk zijn omdat het ertoe kan leiden dat de politie te veel vertrouwen krijgt in het geloof dat de verdachte schuldig is, met het gevolg dat tegenbewijs, alsook bewijs dat meer bij alternatieve scenario’s past, wordt ondergewaardeerd, waardoor tunnelvisie uiteindelijk kan leiden tot een rechterlijke dwaling. Anderzijds is het kiezen voor een bepaald scenario ook een noodzakelijkheid in het opsporingsonderzoek en zal het gekozen scenario niet altijd het verkeerde zijn.
De commotie die ontstaan is rond bijvoorbeeld de Parachutemoord of de zaak Filip Meert, was niet ongegrond. Zowel Els Clottemans als Filip Meert zijn veroordeeld op basis van vermoedens, zonder afdoend bewijsmateriaal. Men heeft dus een zeer groot risico genomen op het maken van een vals positieve fout. Door deze mensen te veroordelen ondanks de twijfel rond het bewijsmateriaal bestaat de mogelijkheid dat ze onschuldig in de gevangenis zijn beland bestaand. De KU Leuven heeft mij de kans gegeven om dit fenomeen van naderbij te onderzoeken, en dit aan de hand van een bestaand afgesloten strafdossier. De fundamentele vragen die dan rijzen luiden als volgt: ‘Op welke wijze kan tunnelvisie leiden tot een vals positieve fout waardoor de verdachte onschuldig veroordeeld wordt?’ 'Onschuldig veroordeeld. Wat nu?'
Ten voordele van de waarheidsvinding is het ten zeerste relevant om te proberen een inzicht en bewustzijn rond tunnelvisie te verwerven en mensen de hulpmiddelen te leren kennen teneinde tunnelvisie proberen te vermijden, te herkennen en er gepast op te antwoorden. In dubio pro reo (het vermoeden van onschuld) blijft mijn inziens een uiterst belangrijk adagium in de doctrine, wetgeving en rechtspraak en wordt te frequent aan de kant geschoven. Verdachten worden veroordeeld zonder sluitend bewijsmateriaal, waardoor het vermoeden van onschuld – een algemeen rechtsbeginsel – uitermate geschonden kan worden. Om dit te voorkomen moet men zaken onderzoeken met een open en adequate verhoor- en opsporingstechniek, waarbij het de belangrijkste factor is om tunnelvisie te vermijden met als doel zo de juiste dader te vatten en te veroordelen.
Jammer genoeg kunnen we, buiten de restrictieve mogelijkheid van herziening van gewijsde, niets doen als de veroordeling eenmaal gebeurd is. Voor ernstige delicten waar zeer hoge straffen op gesteld staan moet het mogelijk zijn om, als het systeem toch een fout heeft gemaakt, die te herstellen. De veroordeling van een onschuldige terugdraaien is onbegonnen werk in ons land, dat heeft de zaak van Filip Meert bewezen. Het zou anders kunnen zijn als er in ons land, net als in het Nederland en Engeland, een orgaan zou bestaan dat zich kan uitspreken over afgesloten strafzaken. Dit zou kunnen gerealiseerd worden door middel van een eenvoudige wetswijziging, waarin het parlement de Hoge Raad voor Justitie de nodige bevoegdheid zou kunnen toekennen. De Belgische onschuldigen blijven echter voorlopig in de kou staan.
“Loyalty to petrified opinion never yet broke a chain
or freed a human soul in this world
And never will”
- Mark Twain
