Experten vs. politici: Wie moet de lijnen uitzetten in de democratie?

In een tijdperk van groeiende ontevredenheid over de traditionele democratie en groeiend wantrouwen jegens politieke leiders, zien we een opmerkelijke verschuiving in het politieke landschap. Alternatieven voor het conventionele model van representatieve democratie worden niet langer alleen besproken in academische kringen, maar treden nu prominent op de voorgrond, zowel in de media als binnen politieke partijen zelf.

De vraag die velen bezighoudt, is of een technocratie levensvatbaar is. In een dergelijk systeem zou de nadruk niet meer liggen op verkozen politici, maar op kennis en expertise als de drijvende krachten achter beleidsvorming. Wat kunnen we leren van de COVID-19 crisis, waarin experten een aanzienlijke mate van beslissingsmacht kregen, over dit alternatieve model?

“60% van de Vlamingen geeft de voorkeur aan technocratisch bestuur” (De Standaard, 2023)

Uit recent onderzoek van De Stemming, een gezamenlijk initiatief van de Universiteit Antwerpen en de VUB in opdracht van De Standaard en VRT NWS, blijkt dat maar liefst 60% van de Vlamingen de voorkeur geeft aan een technocratisch bestuur. Hoewel dit type democratie, ook wel bekend als ‘stealth democratie’ in de academische wereld, steun geniet onder de bevolking, is de inbreng van experten ook omstreden. Dit werd duidelijk in het licht van de recente COVID-19 crisis.

Bron: VRT NWS (2023)

Het debat over expertise tijdens de COVID-19 crisis

Eerdere studies hebben aangetoond dat politieke voorkeuren en andere individuele verschillen van invloed zijn op de houding van burgers ten opzichte van experten. Zo blijken rechtse burgers vaak kritischer te staan tegenover gezondheidsmaatregelen, vaccinatiecampagnes en wetenschappelijke interventies in het beleidsproces. Tijdens de COVID-19 crisis werden verder niet alleen spanningen zichtbaar tussen politici en experten, maar ook tussen verschillende expertgroepen onderling. Naast medische experten, zoals virologen, waren ook economische en sociale experten betrokken, die vaak uiteenlopende visies op de crisis hadden en bijgevolg tegenstrijdige maatregelen voorstelden.

Dit onderzoek ging na wat de impact is van individuele verschillen tussen burgers op de steun voor verschillende types experten tijdens de COVID-19 crisis in België. Het begrijpen van deze dynamiek kan leiden tot meer doeltreffende en inclusieve benaderingen van crisisbeheer en overheidscommunicatie, wat vervolgens het vertrouwen tussen burger en overheid kan versterken – een cruciale bouwsteen voor een gezonde democratie. Om de onderzoeksvraag te beantwoorden, werd een survey-onderzoek uitgevoerd onder 241 Vlaamse burgers in de periode van eind februari tot begin maart 2023.

Hieronder worden twee inzichten uit het onderzoek uiteengezet, met de lessen die beleidsmakers hieruit kunnen trekken.

Zet in op multidisciplinariteit…

Uit de resultaten van het onderzoek (zie onderstaande figuur) blijkt dat Vlaamse burgers aanzienlijk meer vertrouwen hebben in medische experten dan in economische en sociale experten. Ondanks deze verschillen, vertonen de gemiddelde scores van de respondenten voor alle drie de expertcategorieën opvallend hoge niveaus van steun. Hieruit kan geconcludeerd worden dat de respondenten van dit onderzoek een multidisciplinaire aanpak van deze crisis belangrijk vinden. Beleidsmakers moeten putten uit een diverse groep experten, omdat dit aansluit bij de publieke wens. Hiermee biedt dit onderzoek ons een waardevol inzicht in de heersende publieke opinie, wat cruciaal is voor het behoud van legitimiteit bij de burger en het versterken van de democratie door inclusieve beleidsvorming.

… zonder vrees voor electoraal verlies

Verder onthult dit onderzoek volgende bevinding: de politieke oriëntatie en ideologische attitudes van burgers blijken tijdens de COVID-19 crisis slechts een beperkte rol te spelen. In feite kunnen politieke partijen zonder al te veel zorgen voor electoraal verlies een grotere rol voor experten in overweging nemen in soortgelijke crisissituaties. Er is echter één uitzondering: de steun voor sociale experten (zoals psychologen en sociologen) blijkt afhankelijk te zijn van de politieke overtuiging en ideologische attitudes van burgers. Dit inzicht biedt waardevolle richtlijnen voor beleidsmakers bij het ontwikkelen van effectieve beleidscommunicatie. Ten aanzien van linkse burgers en burgers die laag scoren op de ‘Sociale Dominance Orientation’ (SDO) wordt specifiek aanbevolen om de adviezen van sociale experten te benadrukken. Aangezien deze aanbevelingen beter aansluiten bij de opvattingen van deze groepen, kan dit een positieve invloed hebben op de steun voor beleidsmaatregelen onder deze burgers.

Deze resultaten bieden beleidsmakers inzicht in welke groepen meer of minder geneigd zijn om specifieke maatregelen te steunen, wat de effectiviteit van beleidsmaatregelen kan verhogen. Het identificeren van de factoren die de steun voor experten beïnvloeden, stelt beleidsmakers in staat strategieën te ontwikkelen om een breder draagvlak te creëren voor maatregelen die gebaseerd zijn op wetenschappelijke expertise. Dit kan bijgevolg een cruciale rol spelen in het beheren van toekomstige crisissituaties en het waarborgen van een inclusief beleidsvormingsproces.

Technocratie in de praktijk: de COVID-19 test

Hoewel de COVID-19 crisis aanvankelijk als een medische noodsituatie werd beschouwd, onthult dit onderzoek een opvallende verschuiving in de perceptie van burgers. Zo blijkt dat Vlaamse burgers sterk de nadruk leggen op een multidisciplinaire benadering. De bevindingen wijzen er verder op dat politieke overtuigingen en ideologische attitudes van burgers slechts een beperkte rol spelen, in tegenstelling tot eerdere bevindingen in soortgelijke situaties. De vraag stelt zich tot slot wat we nu kunnen meenemen uit deze bevindingen naar toekomstige crisissen?

De weg vooruit: naar een inclusieve democratische toekomst

Deze inzichten strekken zich echter verder uit dan alleen de COVID-19 pandemie. Ze werpen een interessante vraag op over hoe beleidsmakers omgaan met crisissen in het algemeen. De roep om een multidisciplinaire benadering en het relatieve gebrek aan invloed van politieke oriëntaties en ideologische attitudes suggereren dat in tijden van crisis het belangrijk is om te vertrouwen op een breed scala aan expertise en deze toegankelijk te maken voor alle burgers ongeacht hun politieke overtuigingen. Dit kan een waardevolle les zijn voor de toekomstige crisisbeheersing en het bevorderen van inclusief beleid op andere gebieden.

In een tijd waarin de traditionele democratieën heroverwogen worden, werpt de technocratie een boeiend alternatief op. Het is nu aan beleidsmakers om de juiste balans te vinden tussen expertise en politieke vertegenwoordiging, zodat we een inclusieve en effectieve democratie kunnen smeden die bestand is tegen de uitdagingen van de 21e eeuw.