Een handdruk met het verleden

Naast de kracht van de verbeelding verwijst de befaamde historicus Johan Huizinga naar wat hij noemt de historische sensatie. “Een of ander historisch detail uit een schilderij, een prent of zelfs een fragment uit een geschreven bron, kan plots, zegt hij, een gevoel van onmiddellijk contact met het verleden geven, een sensatie even diep als het zuiverste kunstgenot, een (lach niet) bijna extatische gewaarwording van niet meer mijzelf te wezen, van over te vloeien in de wereld buiten mij, de aanraking met het wezen der dingen, het beleven der Waarheid door de Historie”.

Bij mijn eerste stappen in het leven van Arthur Wauters had deze sensatie mij al te pakken. Het was 1 augustus 2001. Meer dan een vensterloos kamertje van 3 op 4 meter met één tafeltje en een stoel die tussen donkergroene versleten kastjes neergezet waren, was er niet nodig om me in een “Arthur Wauters-roes” te brengen. Toch wel, het was de combinatie van de verkleurde geboorteakte van Arthur Wauters met de geur en het aanzicht van de overdreven hoeveelheid oud papier die uit de kastjes puilde, die het hem deden.

Die ochtend in augustus 2001 had het startsein kunnen geven voor een bezeten strijd om Arthur Wauters een plaats te gunnen in de geschiedschrijving en op die manier in het collectieve geheugen van de Belgische bevolking. Zijn er –behalve de inmiddels overleden socialistische minister Edmond Leburton die zelf uit Waremme afkomstig was- socialistische prominenten die in hun toespraken uit de jaren 1960-1990 verwezen hebben naar het werk van (één van) de Wauters’? Het zou me verwonderen want het retorische effect van een dergelijke verwijzing zou quasi nihil zijn. Joseph Wauters doet hoogstens nog bij een handvol professionele historici een belletje rinkelen en Arthur Wauters… tja, die lijkt naar de eeuwige velden der voetnoten verdwenen te zijn, waar hij als abstracte figuur af en toe zijn ongenuanceerde zegje mag doen.

Deze biografie is niet in de eerste plaats geschreven om de herinnering aan Arthur Wauters terug op te roepen. Naast Arthur Wauters zijn er talloze forgotten others die recht hebben op een plaats in de geschiedenisboekjes. Een meer rationele reden die aan de basis ligt van deze biografie, is mijn aspiratie om een deel van het verleden te reconstrueren aan de hand van één hoofdpersonage. Natuurlijk koester ik de hoop dat deze verhandeling van het personage Arthur Wauters een mens maakt in al zijn veelvormigheid waardoor hij beter in het geheugen van de lezers zal blijven kleven; het hoofdmotief voor deze verhandeling is echter een blik werpen op 70 jaar Belgische, socialistische en internationale geschiedenis. Ten tweede wil ik de verhouding bestuderen tussen een individu en het politieke systeem.

Met de studie over het leven van Arthur Wauters helpen we het onderzoek naar de geschiedenis van de socialistische arbeidersbeweging een stapje vooruit omdat de rol van Arthur Wauters in de Belgische Werkliedenpartij gepreciseerd wordt: als theoreticus, economist en specialist op agrarisch gebied, als koloniaal deskundige, minister, parlementariër en krantendirecteur. Wauters loopt echter verloren in een zuiver politieke benadering, vandaar de keuze voor een eerder psychologische dan politieke invalshoek. Een belangrijke rol is weggelegd voor Wauters’ oudste broer, Joseph Wauters. Tot aan zijn dood in 1929 verzorgde deze socialistische voorman de opleiding en integratie van zijn jongste broer binnen de Belgische arbeidersbeweging. De focus ligt op vragen als: in welke mate heeft de socialistische voorman Joseph Wauters rechtstreeks een rol gespeeld door bijvoorbeeld Arthur in 1918 aan te nemen als kabinetschef van zijn ministerie? En onrechtstreeks kan de herinnering die men in de BWP aan Joseph Wauters overhield de socialisten ertoe aangezet hebben om in Arthur een “kopie” van zijn bekende en 15 jaar oudere broer Joseph Wauters te zien, waardoor ze hem karaktertrekken en ideeën toekenden die niet noodzakelijk de zijne waren.

Ook op de vervlechting tussen pers en politiek gaan we dieper in; tijdens de jaren 1930 was Arthur Wauters tegelijkertijd minister, parlementariër én directeur van het socialistische dagblad Le Peuple. Wat is de impact geweest van Joseph en Arthur Wauters op Le Peuple, die tussen 1912 en 1940 aan de leiding van het dagblad stonden? Wat was de invloed van Arthur Wauters’ krant op de politiek en op welke wijze probeerde de politieke wereld Le Peuple in z’n macht te krijgen? Waarom is uitgerekend Arthur Wauters de eerste minister van Nationale Inlichting geworden in september 1939, een departement dat de kranten moest censureren en dat in januari 1940 reeds opgedoekt werd? Heeft Wauters bepaalde dingen die hem nauw aan het hart lagen, moeten opgeven voor zijn carrière? Wat moeten we denken van Collette Gerris, de mysterieuze echtgenote van Arthur Wauters? En wat lag er aan de basis van de heel koele verhouding tussen Arthur Wauters en Koning Leopold III?

We treden in Wauters’ voetsporen tijdens de Tweede Wereldoorlog en volgen hem naar Londen om te onderzoeken of er een verband bestaat tussen zijn activiteiten uit het interbellum en zijn samenwerking met de Britse Geheime Dienst (SOE) tussen 1940 en 1944. De periode 1945-1960 staat in het teken van één centrale vraag: waarom heeft Wauters zijn politieke carrière -schijnbaar plots- achter zich gelaten om zich aan een diplomatieke loopbaan te wagen in Polen en Rusland, in het midden van de Koude Oorlog?

Niet de nationale politiek maar de internationale lijn die als een rode draad Wauters’ leven geweven heeft, krijgt voorrang in deze biografie. Arthur Wauters is de as waarrond de wereld van deze verhandeling draait, maar onze blik plaatst internationale elementen in het spotlicht en overschaduwt nationale elementen. Als Afgevaardigde van de Belgische Regering volgen we Wauters doorheen verschillende landen en instellingen. Door onder andere Amerika, Kongo, Rusland, Polen, Groot-Brittannië, Frankrijk en China trok hij rond, als journalist, Ambassadeur of nog als vertegenwoordiger van internationale organisaties verbonden aan de Verenigde Naties (F.A.O., ILO).