Van freak tot patiënt: de relatie tussen freakshows en geneeskunde

Freakshows en geneeskunde: vrienden of vijanden?

In 1884 stroomt het publiek massaal toe naar een freakshow nabij het Londense ziekenhuis. Daar is Joseph Merrick, beter bekend als ‘The Elephant Man’, te bezichtigen. Hij wordt er opgevoerd als ‘born freak’, iemand die met lichamelijke afwijkingen geboren is. Onder de massa bevindt zich ook dr. Frederick Treves. Net als vele geneeskundigen is ook hij geïnteresseerd in born freaks. Twee jaar later belandt Merrick in datzelfde Londense ziekenhuis. Hij wordt er als geneeskundig studieobject behandeld. In 1890 sterft hij op 27-jarige leeftijd, maar ook na zijn dood is de belangstelling niet geweken: tot enkele jaren later wordt zijn buste publiekelijk vertoond. Hoe komt het dat deze exploitatie gerechtvaardigd was in de negentiende eeuw? Wanneer en waarom veranderen deze praktijken? En wat is net de rol van de geneeskunde in dat hele plaatje?

We kijken allemaal wel eens naar die vreemde kerel op de bus of de dame met de brandwonden. Staren naar iemand die we als ‘anders’ beschouwen is een alledaags fenomeen. Dat was niet anders in de negentiende eeuw. Terwijl dat staren nu not done is, was het toen een algemeen aanvaarde praktijk. Mensen die er net iets anders uitzagen werden al gauw als ‘freak’ bestempeld en werden vervolgens tentoongesteld aan een massa belangstellenden. Zo’n freakshow was razend populair en bracht bijgevolg enorm veel winst op. In de twintigste eeuw veranderde dit alles: de freakshow verloor aan populariteit en stierf zo goed als uit. Een grote oorzaak van zowel de bloei als de ondergang van de freakshow kunnen we vinden bij de geneeskunde. De scriptie Van freak tot patiënt: de relatie tussen freakshows en geneeskunde onderzoekt de invloed van de geneeskunde op de status en populariteit van freakshows.

Freakshows en geneeskunde: de vriendschap

De freakshow ontstond omstreeks 1840 in een sterk evoluerende maatschappij: steden groeiden en werden door migratiestromen gevuld met verschillende nationaliteiten en klassen. Mensen kwamen terecht in een nieuwe cultuur of moesten plots in een fabriek aan de slag. In deze maatschappelijke chaos was afleiding welkom. Die moest komen van nieuwe commerciële instituties als circussen, pretparken en freakshows. In die entertainmentindustrie werd educatie van het publiek aan de kant geschoven, behalve in de freakshow. Daar vloeide educatie en entertainment in elkaar.

De abnormale lichamen die in een freakshow werden getoond, werden in de zestiende eeuw nog aanzien als wonderen. Ze waren het product van de goddelijke wil en riepen verbazing op. Die opvatting evolueerde in de negentiende eeuw: mensen met een lichamelijke afwijking werden niet meer geassocieerd met God. Ze evolueerden tot een wetenschappelijk studieobject en werden aanzien als zieke mensen.

De wetenschap raakte dus zeer geïnteresseerd in deze mensen, iets waar de freakshow dan ook graag op inspeelde. Dat de show waarin The Elephant Man werd opgevoerd vlakbij het ziekenhuis werd geplaatst, was geen toeval. Bovendien waren er in de shows referenties naar de wetenschap te vinden. Zo bevatten promotiepamfletten naast uitleg en een foto ook vaak een medische verklaring. Daarnaast kregen freakshows namen als ‘Congress of Human Wonders’, werden de presentatoren ‘dokters’ genoemd en traden freaks soms op als ‘anatomische wonderen’. Daardoor kreeg de freakshow een pseudowetenschappelijk karakter en werd het voor het publiek gerechtvaardigd om een bezoek te brengen. Het was namelijk meer dan entertainment: de shows waren ook educatief.

De wetenschappers hadden zelf baat bij deze praktijk. In de loop van de eeuwen raakte de geneeskunde steeds meer in de ban van abnormale lichamen. Dokters haalden hun kennis van deze ‘monsters’, de geneeskundige term voor mensen met een aangeboren lichamelijke afwijking, bij de freakshow. Op die manier konden ze ziekten bestuderen. Daarnaast waren veel wetenschappers amateurs en stonden nieuwe geneeskundige takken nog maar in hun kinderschoenen. De teratologie, de studie van die ‘monsters’, had nog een lange weg te gaan. Door op te treden als specialisten van lichamelijke afwijkingen kregen ze meer autoriteit toegemeten.

Freakshows en geneeskunde: een koude oorlog

Aan die vriendschap komt in de twintigste eeuw al gauw een einde. In het begin van de eeuw zorgden enkele wetenschappelijke en geneeskundige ontdekkingen voor nieuwe opvattingen omtrent lichamelijke afwijkingen. Onder meer röntgenstraling en de ontdekking van het endocriene systeem zorgden ervoor dat afwijkingen vaak verklaard konden worden. De teratologie evolueerde verder en het traditionele ‘monster’ werd verder gemedicaliseerd. Het idee van de freak als zieke persoon verspreidde zich onder het grote publiek. De samenleving maakte stilaan een morele ontwikkeling door: die zieke mensen wekten voortaan medelijden op. Wetenschappelijke artikels bekritiseerden de freakshow en de grote massa haakte af. De freakshow werd met uitsterven bedreigd.

Hoewel de geneeskunde een belangrijke rol krijgt toebedeeld, mag ook de invloed van andere factoren niet verwaarloosd worden. Zo dragen ook de opkomst van de (horror)film, de impact van oorlogsslachtoffers uit de Eerste Wereldoorlog en de opkomst van de disability rights movement bij aan de nieuwe sociale opvattingen omtrent mensen met een handicap.

Hedendaagse monsters en freakshows

Het traditionele monster is intussen in de moderne theorie terechtgekomen. Daar wordt het een abstract concept en verschijnt het vaak in de vorm van de Andere. Dat monster mag dus niet meer worden gelijkgesteld met de zogenaamde ‘freak’. Die freak treedt vandaag nog steeds op. De freakshow is niet uitgestorven, maar heeft zijn oorspronkelijke status nooit teruggewonnen. Mensen met een handicap zijn intussen sterk geëmancipeerd en kunnen niet zomaar worden tentoongesteld. Enkel als er ook een kritisch aspect aan te pas komt, wordt dit aanvaard. Toch staren we nog steeds naar die mensen die we als ‘anders’ beschouwen, al is dat met een andere blik dan die in de negentiende eeuw.

De relatie freakshow-geneeskunde evolueerde dus van een bloeiende vriendschap naar een koude oorlog. De negentiende-eeuwse geneeskunde legitimeerde de freakshow en zorgde mede voor de bloei van deze tentoonstellingen. De twintigste-eeuwse geneeskunde veroordeelde de freakshow en speelde dan weer een rol in de ondergang ervan.  Moest The Elephant Man morgen over straat lopen, zouden we hem wellicht nog steeds aanstaren. Moest hij morgen publiek tentoongesteld worden, zouden we dit hoogstwaarschijnlijk niet slikken. Die vorm van staren is inmiddels voorbijgestreefd.