Drempels in het omgaan met zinbeleving bij patiënten Over eerstelijns spirituele zorg door verpleegkundigen

                                                                                  (afbeelding 1[2])

“Waarom moet mij dit overkomen, ik heb toch altijd gezond geleefd?” Veel verpleegkundigen worden geconfronteerd met een dergelijke ‘waaromvraag’ van patiënten. Een (ernstige) chronische ziekte of een acute, zelfs kleine ingreep kan er immers toe leiden dat patiënten de zin van het leven en/of hun geloof of levensbeschouwing in vraag stellen[1]. Op zo’n moment hebben de meeste zorgvragers nood aan ondersteuning van diegenen die het dichtst bij hen (en hun bed) staan. Uit onderzoek blijkt echter dat veel verpleegkundigen moeite ervaren om patiënten op momenten van zinsverlies bij te staan[3]. De vraag is dan ook: hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen bij ‘eerstelijns spirituele zorg’[4]?

De vinger op de wonde…

Om dit te achterhalen moeten we uiteraard eerst begrijpen welke moeilijkheden verpleegkundigen precies ervaren bij het verlenen van ‘eerstelijns spirituele zorg’. Laat ons dus even de ‘vinger op de wonde leggen’.

Uit de analyse van verschillende internationale studies blijkt dat verpleegkundigen vaak een grote onwennigheid ervaren wanneer patiënten expressie geven aan hun onmacht of over hun zoektocht naar zin willen spreken. Niet alleen onwennigheid, maar ook tegenzin om hierop in te gaan, speelt een rol. Een overgroot deel van de verpleegkundigen geeft bovendien aan dat ze veel te weinig tijd hebben om naar patiënten te luisteren, maar ook dat ze hier vanuit hun opleiding amper op voorbereid zijn. Hierdoor geven ze blijk van een gebrek aan kennis en vaardigheden op het gebied van eerstelijns spirituele zorg.

Al deze drempels kunnen we beschouwen als symptomen van een westerse en seculiere cultuur. De drang naar ‘oplossingen’ en ‘controle’ zit immers diep geworteld in ons westers DNA[5]. We leven momenteel in een cultuur die religie en spiritualiteit naar de privésfeer wil terugdringen. Vanuit deze sterk oplossingsgerichte en seculiere context wordt dan ook weinig aandacht besteed aan spiritualiteit en religie binnen het geheel van de gezondheidszorg, maar ook binnen opleidingen (en vormingen op de werkvloer)[6]. Bovendien leggen deze hinderpalen de vinger op de wonde van de gezondheidssector. Deze is onmiskenbaar, soms tegen wil en dank, onderworpen aan een zekere economische wetmatigheid. Dit verklaart dan ook waarom verpleegkundigen worstelen met tijdsgebrek én als gevolg hiervan met “moral distress”[7].

Drie sporen om drempels binnen eerstelijns spirituele zorg te overbruggen…

De vraag is uiteraard: hoe kunnen we verpleegkundigen ondersteunen om (onder andere) bovenstaande barrières die ze binnen dit zorgterrein ervaren te overwinnen? Hiertoe tekende ik drie sporen uit. Drie sporen die docenten RZL, maar ook docenten verpleegkunde en spiritueel zorgverleners kunnen bewandelen om (toekomstige) verpleegkundigen hierin te begeleiden.

Als eerste tekende ik een competentiegericht spoor uit. Het verlenen van eerstelijns spirituele zorg vraagt immers een aantal competenties van verpleegkundigen. Maar welke precies? Het competentieprofiel van van Leeuwen en Cusveller biedt een helder antwoord op deze vraag[8]. Toch formuleerde ik vijf aanvullende competenties om verpleegkundigen extra houvast te bieden om specifieke barrières te overbruggen. Zo wordt onder andere voorgesteld om het gebrek aan kennis op te vangen met behulp van een aantal kennisgerichte competenties. Ook een tijd-gerelateerde competentie, die verpleegkundigen in staat zou moeten stellen om eerstelijns spirituele zorg te verlenen ondanks een drukbezette context, krijgt idealiter een plaats binnen dit profiel. Tenslotte wordt gewezen op het belang van het kunnen aanvaarden van de eigen onmacht, om zo om te kunnen gaan met de onmacht van patiënten.  

Als tweede speel ik in op dé barrière bij uitstek, namelijk een gebrek aan vorming. Centraal stond de vraag: welke elementen zijn wezenlijk binnen een vorming opdat verpleegkundigen eerstelijns spirituele zorg zouden kunnen verlenen? En wat bleek? Werken vanuit realistische casussen en een rollenspel, reflecteren over het begrip/de eigen ‘spiritualiteit’, werken vanuit een tool waarmee verpleegkundigen aan de slag kunnen in het contact met hun patiënten én reminders na de vorming… vormen een sleutel tot succes!

Tenslotte zoomde ik in op de verpleegkundige praktijk die als een derde spoor gevolgd kan worden op weg naar goede eerstelijns spirituele zorg. Met hun unieke verpleegkundige activiteiten kunnen zij namelijk een wereld van verschil maken voor de zinbeleving van de patiënt.

Door het regelmatig contact met de patiënt, bevinden zij zich immers in een unieke positie om een steunende zorgrelatie op te bouwen met hem/haar. Door die verbondenheid kan de patiënt misschien opnieuw wat zin en betekenis in het leven beleven, zonder dat het gesprek over zin/geloof uitdrukkelijk gevoerd hoeft te  worden.

Bovendien staan verpleegkundigen in voor de lichamelijke verzorging van patiënten. Door passende professionele aanrakingen (ook doorheen puur technische handelingen), raken we niet alleen het lichaam, maar ook de mens zelf (die misschien worstelt met het eigen lichaam) aan. Hierdoor voelt de patiënt zich opnieuw verbonden met het eigen lichaam en kan zin en betekenis herontdekt worden.   

                                                                             (afbeelding 2[9])

Conclusie

Dit artikel biedt vanuit literatuurstudie en praktijkervaring een beknopt overzicht van drie manieren om verpleegkundigen te ondersteunen bij het verlenen van eerstelijns spirituele zorg. Deze sporen die binnen mijn masterproef werden uitgewerkt, dienen nog verder getoetst te worden aan de praktijk. Verder onderzoek is dan ook aangewezen om te evalueren of de integratie van deze drie sporen binnen opleidingen en trainingen er ook werkelijk toe kan leiden dat drempels binnen eerstelijns spirituele zorg overbrugd kunnen worden.

[1] T. Giske & P. H. Cone, Discerning the Healing Path. How Nurses Assist Patient Spirituality in Diverse Health Care Settings, in Journal of Clinical Nursing 24 (2015) 2926-2935; A. Vandenhoeck, Voorzichtige stappen in spirituele screening, in Pastorale perspectieven 8/164 (2014) 10-15.

[2] Waarom moet mij dit overkomen, nieuwsclub.nl; https://www.google.com/url?sa=i&source=images&cd=&ved=2ahUKEwjX6dmwmoflAhXDJVAKHSY0ACkQjRx6BAgBEAQ&url=http%3A%2F%2Fwww.clubs.nl%2Fnieuws%2F78_waarom-moet-mij-dit-overkomen&psig=AOvVaw3JW2IfKkFfbpb5oJ6fl5Ow&ust=1570436602382834 (toegang 4.10.19).

[3] E. J. Taylor et al., Self-Reported Frequency of Nurse-Provided Spiritual Care, in Applied Nursing Research 35 (2017) 30-35.

[4] Binnen een integraal zorgperspectief op de mens is er aandacht vanuit alle zorgverleners voor de spirituele dimensie (waartoe vragen naar zin en betekenis in het leven behoren). Deze aandacht wordt in wetenschappelijke literatuur 'eerstelijns spirituele zorg' genoemd. Daarnaast is er ook 'tweedelijns spirituele zorg', een gespecialiseerde spirituele zorg door spiritueel zorgverleners zoals pastores en moreel consulenten.

[5] Kirsten TornØe et al., A Mobile Hospice Nurse Teaching Team’s Experience. Training Care Workers in Spiritual and Existential Care for the Dying. A Qualitative Study, in BMC Palliative Care 14/43 (2015) 1-9, p. 6.

[6] P. H Cone & T. Giske, Nurses’ Comfort Level with Spiritual Assessment, p. 3134.

[7] S. Kälvemark et al., Living with Conflicts-Ethical Dilemmas and Moral Distress in the Health Care System, in Social Science & Medicine 58 (2004) p. 1077. 

[8] R. van leeuwen & B. Cusveller, Verpleegkundige zorg en spiritualiteit. Professionele aandacht voor levensbeschouwing, religie en zingeving, Utrecht, Uitgeverij LEMMA, 2005; R. van leeuwen & B. Cusveller, Verpleegkundig competentieprofiel zorg voor spiritualiteit. Een verkennende literatuurstudie (2002); https://docplayer.nl/16088105-Verpleegkundig-competentieprofiel-zorg-voor-spiritualiteit.html (toegang 3.10.2019).

[9] Spiritual Care Matters - An Introductory Resource for All NHSScotland Staff, Image gallery about spiritual care (5 maart 2009); https://www.google.com/url?sa=i&source=images&cd=&ved=2ahUKEwjS7YOIm4flAhVDL1AKHf3JCFcQjRx6BAgBEAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.nes.scot.nhs.uk%2Feducation-and-training%2Fby-discipline%2Fspiritual-care%2Fabout-spiritual-care%2Fimage-gallery.aspx&psig=AOvVaw1OmDte4e_SvdVd1xI6E05_&ust=1570436780778668 (toegang 4.10.19).