Niet zomaar liefde, niet zomaar toerist - Over vrijwilligerstoerisme en jineterismo in Cuba

Als groepsleidster van vrijwilligerstoeristen in Ecuador kwam de Vlaamse antropologe Julie Rausenberger (25) in aanraking met ethische reisdilemma’s. “Het idee achter vrijwilligerstoerisme en vakantieliefde is echt niet zo onschuldig als het lijkt”, vertelt ze wanneer ze de resultaten van haar masterproef over deze fenomenen voorstelt. “Tijdens een reis naar het buitenland willen toeristen die aan vrijwilligerswerk doen in dichter contact komen met de lokale bevolking dan ‘gewone’ toeristen die naar all-inclusive hotels trekken. Het lijkt allemaal heel mooi: op vakantie gaan en terwijl een steentje bijdragen aan lokale bevolking, maar eigenlijk is het vaak toch te mooi om waar te zijn”. In Cuba bestudeerde ze de motivaties van zowel reizigers als de lokale bevolking bij het aangaan van relaties in een toeristische context.

ARM MAAR GELUKKIG

Waarom is vrijwilligerstoerisme tegenwoordig zo populair?

“Vaak zijn jongeren die op reis aan vrijwilligerswerk doen op zoek naar een vorm van authenticiteit in hun kapitalistische bestaan in onze Westerse consumptiemaatschappij. De schijnbare simpliciteit van de levenswijze in ontwikkelingslanden lijkt voor hen een droom. Daarom willen ze een diep sociaal contact opbouwen met bevolkingen ter plaatse en van hen de zogenaamde ‘poor-but-happy’ mentaliteit leren. Zulke interculturele ervaringen en vriendschappen komen wel vaker voor, maar de lokale inwoner heeft soms een andere agenda dan de toerist. Voor een Cubaan is een relatie met een toerist zo een manier om te ontkomen aan de alledaagse economische strijd onder het socialisme en de VS-blokkade”.

Het fenomeen is dus eigenlijk niet zo onschuldig als het lijkt.

“Vrijwilligerstoerisme speelt in op de beslommeringen van het dagelijkse leven in ontwikkelingslanden. Het lijkt allemaal heel altruïstisch om op vakantie te gaan en terwijl een steentje bij te dragen, maar waarom wil een toerist liever werken dan luilekkeren op reis? Eigenlijk is het erg politiek om solidariteit te uiten door middel van toerisme, zeker in Cuba waar de overheid al sinds de Revolutie vriendschapsbanden smeedt met andere landen in de strijd tegen het imperialisme.

Voor de toerist zelf is de motivator vaak persoonlijk: het is een gelegitimeerde manier om zichzelf te ontwikkelen en het gevoel te hebben de wereld te verbeteren, maar eigenlijk is het vooral in het voordeel van de toeristen zelf. Door de (werk)ervaringen in het buitenland hebben ze iets om op hun CV te zetten, maar eens hun reis erop zit blijft men ter plaatse eerder achter met relatief weinig voordelen. Gemiddeld werken vrijwilligerstoeristen drie weken aan een project, maar hoeveel kan je helpen op zulke korte periode? Bitter weinig”.

Hoe gaan de Cubanen zelf daar dan mee om?

“In Cuba zie je hoe jineterismo door het toerisme aan populariteit wint. Het is een lokale term die je kan vergelijken met een soort van ritselaars, sjacheraars of zelfs prostituees. Het fenomeen is typisch in armere landen en resulteert uit de sociale, economische en culturele interacties tussen locals en toeristen. Cubanen zien hoe toeristen een luxueuze levensstijl met zich meebrengen en volop consumeren. Zij willen dat ook. Jineteros teren op de compassie die toeristen met hen hebben. Het vormt een bedreiging voor de morele waarden, en daarom wordt het toerisme zo streng gereguleerd door de Cubaanse overheid. Ze wilt haar ziel niet verkopen aan het kapitalisme, maar de realiteit dwingt het volk tot illegaliteit, zoals door het oplichten van toeristen. Dat kan ver gaan: van het verkopen van een valse sigaar tot een schijnhuwelijk.”

NEO-KOLONIALE NEIGINGEN

Wat maakt vrijwilligerstoerisme zo bijzonder in Cuba?

“Je kan Cuba moeilijk vergelijken met andere landen omwille van haar unieke socialistische politieke structuur waarin de revolutionaire ideologie van Fidel Castro tot op vandaag erg leven in de samenleving. Solidariteit – en dus ook vrijwilligerswerk – maken daar deel van uit. Voor de Cubanen behoort vrijwilligerswerk zelfs niet tot het domein van de economie maar is het een politiek project om het socialisme te promoten in de vorm van werkbrigades. Daarin leren buitenlanders gedurende enkele weken de Cubaanse realiteit kennen en gaan ze wonen en werken op een kamp zoals de doorsnee Cubaan. Maar ook dat is relatief want het hele gebeuren is nogal geënsceneerd door de overheid en kan als staatspropaganda worden gezien.”

Zijn er ook tendensen die globaal geobserveerd kunnen worden?

“Een belangrijke motivatie voor vrijwilligerstoeristen is dat zij hun steentje willen bijdragen en iets terug willen geven aan armere landen. Dit komt voort vanuit een onderliggend schuldbewustzijn over hun kapitalistische levensstijl. In de literatuur spreekt men zelfs over ‘neo-kolonialisten’ die de wereld denken te kunnen verbeteren door humanitaire hulp en de strijd voor rechtvaardigheid. Je mag die hiërarchische ongelijkheid, verschillen en onderliggende machtsdynamieken niet onderschatten.”

Je schrijft dat reizen altijd al gevoed is geweest door een romantisering van volkeren en plaatsen.

“Meer zelfs: de vriendschappen die reizigers hebben met locals worden belangrijker geacht dan het vrijwilligerswerk zelf. Het feit dat de toerist een local en zijn omgeving romantiseert als een authentieke plaats waar men misschien wel arm maar gelukkig is, ligt daarbij aan de basis. Op vakantie word je sneller eens onbezonnen verliefd, maar men negeert daarbij grote verschillen op sociaal, cultureel en economisch vlak. Dat kan leiden tot een ontnuchtering bij de toerist eens die terug thuis is en de relatie niet meer ziet zitten en een teleurstelling bij local die zich op lange termijn gebruikt kan gaan voelen als vakantieliefje, terwijl die tegelijkertijd vaak zelf een verborgen agenda heeft om vooruit te komen”.

ZINT EER GIJ BEGINT

De gevolgen van zulke relaties tussen toeristen en locals zijn dus enorm.

“Zowel bij vrijwilligerstoerisme als bij romantische affaires in het buitenland zien we dat de toerist en de local vaak proberen om een wereld van eenheid te creëren. Het gevaar hierin is dat zulke focus op ontwikkeling van intieme relaties structurele ongelijkheden en machtsdynamieken overschaduwt of onderbelicht”.

Julie hoopt met haar masterproef meer bewustwording te creëren bij jongeren over hun levensstijl, zowel op reis als thuis. “Jongeren doen nog te weinig vrijwilligerswerk in eigen land en denken niet altijd na over de gevolgen van een relatie die ze aangaan met een local op reis”.