Zambiaanse Grotbewonende Vleermzuizen

Zambiaanse grotbewonende vleermuizen

Dracula heeft me gebeten! Ik, Pieter Blondé, vertrok onmiddellijk na mijn examens van het voorlaatste jaar naar Afrika om er  vleermuizen in grotten te zoeken. Deze zoektocht kaderde in het door mezelf voorgestelde onderwerp voor mijn eindwerk: Zambiaanse grotbewonende vleermuizen.  Dit eindwerk vormde het kroonstuk tot het behalen van mijn diploma gegradueerde in de chemie, optie milieuzorg. 

Als actief lid van de Vleermuizenwerkgroep van Natuurpunt v.z.w. wil ik mijn bijdrage leveren om vleermuizen beter te beschermen. Hiervoor moeten we weten hoeveel, waar en in welk soort grotten er nog vleermuizen voorkomen. Ik onderzocht ook welke geluiden door iedere vleermuizensoort worden gemaakt. Bijna elke soort vleermuis maakt een ander geluid.  Door het geluid van de vleermuizen te kennen, kunnen we gemakkelijker bepalen welke soort vleermuis er rond vliegt.

Belang van vleermuizen

Vleermuizen zijn in de tropen zowel economisch als ecologisch zeer belangrijk.  Ze zorgen er voor een enorme biodiversiteit.  Met ongeveer een duizendtal soorten vormen ze 1/4 van alle zoogdieren. 

In Zambia komen er meer dan 70 soorten vleermuizen voor.  Een groot aantal organismen  is voor overleving afhankelijk van vleermuizen.  Zelfs veel soorten bloemen worden enkel bestoven door vleermuizen.  In sommige gebieden wordt tot 80% van de zaden van bomen door vleermuizen verspreid. Vele economisch belangrijke hardhoutboomsoorten en grote bomen zoals de baobab of apenbroodboom zouden er zonder vleermuizen niet zijn.  Wereldwijd zijn de vleermuizen de belangrijkste nachtelijke jagers op vliegende insecten.  Per nacht eten ze tot de helft van hun lichaamsgewicht aan muggen, vliegen, motten, kevers, sprinkhanen,...  Het zijn juist deze insecten die ziekte en andere problemen veroorzaken bij landbouwgewassen, dieren alsook bij de mens.  

Het onderzoek

Gedurende juli en augustus 2001 deed ik mijn veldwerk. Het onderzoek voerde ik voor een gedeelte uit samen met bioloog Paul Van Daele.  Hij is de promotor van mijn eindwerk.  Als ik niet in zijn gezelschap was, werkte ik soms samen met Zambiaanse en Italiaanse geologen en speleologen.  Dikwijls werkte ik enkel samen met de plaatselijke bevolking.

Grotten vinden in Zambia is al een hele klus op zich. Nadat ik met de bus, al liftend en te voet eindelijk bij een grot was aangekomen, was het niet altijd zo simpel om er in te geraken.  Gelukkig bood het klimtouw hulp.  Eens afgedaald, werden de grotten verkend, in kaart gebracht en werd de temperatuur, luchtvochtigheid, windrichting en lichtinval genoteerd.  De vleermuizen werden op naam gebracht en geteld.  Om ze te determineren moest ik de dieren dikwijls in de hand hebben.  Soms kon ik een slapende vleermuis zo van het plafond plukken.  Helaas vlogen ze meestal weg bij het minste licht van mijn zaklamp, waardoor de vleermuizen met allerlei netten gevangen moesten worden.

Om de ultrasone vleermuizengeluiden hoorbaar te maken, gebruikte ik een batdetector.  Dit toestel maakt de voor ons onhoorbare geluiden die de vleermuizen gebruiken voor hun echolocatie-systeem, hoorbaar.  De hoorbaar gemaakte geluiden werden digitaal opgenomen en later op de computer verwerkt.

Bedreigingen

Tijdens mijn onderzoek moest ik helaas vaststellen dat Zambiaanse vleermuizen, vooral de grotbewonende, vele gevaren boven het hoofd hangen.  Zo was een kraamkolonie met meer dan tweeduizend vijfhonderd baby-fruitvleermuizen sterk bedreigd door een toeristische promotie van de streek.  Men wou de grot vanbinnen volledig verlichten.  Zo zouden de vleermuizen beter zichtbaar zijn.  Men wist niet dat er door dat licht en door de verstoring geen enkele vleermuis nog zou blijven.  Ook werden en worden er nieuwe licenties uitgereikt voor het opdelven van de guano.  De guano is er vooral gevormd door vleermuizenuitwerpselen.  In tuinen, fruitboomgaarden,... wordt deze extreem goede bodemverbeteraar maar al te graag gebruikt.  De toegepaste ontginningstechnieken veroorzaken echter een bijna volledige verdrijving van de vleermuizen.  Verder vinden de dieren steeds minder te eten, omdat er steeds meer mensen zijn.  Bij overmaat van ramp eten sommigen van deze mensen ook wel graag eens een vleermuis.

Fruitvleermuizen

In de grootste Zambiaanse grotten leeft de Rousettus aegyptiaca, een soort fruitvleermuis.  Deze vormt kolonies van wel duizenden dieren.  Om hun weg in de donkere grotten te vinden, gebruiken deze fruitvleermuizen echolocatiegeluiden die ze maken door met hun tong te klikken.  Eens ze buiten de grot zijn gebruiken ze enkel en alleen nog hun grote ogen om de weg en hun voedsel te vinden.  Wat moeten die beesten goed kunnen zien om 's nachts feilloos door de bomen te kunnen vliegen!

Insectenetende vleermuizen

In de grotten slapen er ook verschillende soorten insectenetende vleermuizen.  Sommigen, zoals Miniopterus schreibersii slapen met honderden dicht tegen elkaar zodat je geen millimeter meer van het plafond ziet.  Anderen hangen totaal verspreid in de grot.  Onze  Miniopterus schreibersii zal zijn weg vinden door (echolocatie) geluiden te roepen uit de bek.  Maar andere soorten zoals Rhinolophus hildebrandtii, een hoefijzerneusvleermuis hebben dan weer speciale neusaanhangsels om hun geluiden te produceren.  Elke soort gebruikt zo zijn eigen frequenties.  Eens je weet welke frequentie één van die soorten gebruikt, weet je later aan de hand van het geluid gemakkelijk over welke soort het gaat.  Helaas zijn er van die beesten die niet allemaal of niet altijd dezelfde frequentie gebruiken.  Zo vond ik al vier Nycteris-soorten, spleetneusvleermuizen,  die allen hetzelfde geluid kunnen maken.

Het identificeren van vleermuizen op basis van het geluid maakt veldwerk gemakkelijk omdat de vleermuizen niet meer moeten gevangen worden.  Maar zolang nog niet alle geluiden van alle soorten vleermuizen gekend zijn is het niet mogelijk om enkel  op basis van de geluiden vleermuizen op naam te brengen.

Enkele aantallen

Door dit eindwerk werden voor de eerste keer in Zambia vleermuizengeluiden opgenomen. Voor het eerst werden in Zambia veermuizen geteld en werd er onderzocht welk type grotten door welke vleermuizen worden bewoond. Ik onderzocht in totaal elf grotten en tientallen menselijke bouwwerken die door de vleermuizen als grot konden worden aanzien, voornamelijk daken van huizen en afwateringsbuizen. Tijdens het onderzoek werden er in totaal zestien vleermuizensoorten bestudeerd. 

Slechts één keer heeft een Dracula mij gebeten!