Balanceren op een verloren verleden

Het geheugen van architectuur en de zoektocht naar een eigen culturele identiteit

Van kinds af aan krijgen we geschiedenis op een zilveren blaadje gepresenteerd. In klaslokalen worden uren gespendeerd aan de levens van onze voorgangers en ook de media bieden dagelijks een ‘gezonde portie’ geschiedenis aan. We worden tegenwoordig overspoeld met historische feiten en weten niet langer wat belangrijk genoeg is om ingeblikt te worden voor de volgende generatie. Met behulp van zoekmachines op het internet worden historische feiten uit verschillende tijden met één muisklik aan elkaar gelinkt en op smaak gebracht van het individu. Ook sociale netwerksites zoals Facebook en Twitter zorgen ervoor dat iedereen in staat is elkaars persoonlijke ‘tijdlijn’ gedetailleerd te volgen. Er ontstaat een onoverzichtelijk netwerk van aan elkaar gelinkte herinneringen waarbinnen het persoonlijke geheugen overheerst.

De scriptie ‘Balanceren op een verloren verleden’ handelt over het gevoelsaspect van architecturale restauratie- en herbestemmingsprojecten. Veel herinneringen zijn immers architectuur- en plaatsgebonden. Het is vaak ontzettend zwaar om plaatsen als het ouderlijke huis, de kerk, het dorpscafé of het stadhuis los te laten en aan evolutie een kans te geven. Het is dan ook mede de taak van architecten om een evenwichtige overgang van verleden naar heden mogelijk te maken.

Niet aanraken alstublieft!
De grens tussen wat belangrijk en onbelangrijk is, vervaagt en dat brengt in de architectuurwereld een tegenstrijdig probleem met zich mee. Enerzijds zet de huidige maatschappij met zijn mediagerichte feitencultuur massaal aan tot vergeten. Onze samenleving moet vooruit en veegt, onder het mom van vernieuwing en globalisering, bestaande architectuur van de kaart. Anderzijds betreurt een uitgebreid erfgoedregime deze tendens tot vergeten en zet, voornamelijk uit angst voor het onbekende, aan tot meer geheugenwerk. Als gevolg hiervan wordt een massief verleden zorgvuldig op afstand geplaatst en bewaard. Maar door het verleden binnen het afgezonderd domein van erfgoed te respecteren, wordt het in het dagelijkse leven des te meer genegeerd. Zo wordt intussen meer dan 12% van onze planeet zorgvuldig beschermd als Unesco werelderfgoed. België alleen telt meer als 10 werelderfgoedsites en talloze monumenten. Een stad of dorp zonder materieel erfgoed is nagenoeg onvindbaar.

‘If we have to prepare to inhabit a wrenching condition that combines radical change and radical stasis […] [the question is] not what to keep, but what to give up (Rem Koolhaas – OMA).’

‘The current moment has almost no idea how to negotiate the coexistence of radical change and radical stasis that is our future (Rem Koolhaas – OMA).’

Het is exact dit geëscaleerd dualisme waarvoor de Duitse filosoof Friedrich Nietzsche, aan de voet van het modernisme in de helft van de 19de eeuw, reeds waarschuwde. Ook de Hongaarse historicus Hans Sedlmayer ondervond vlak na de tweede wereldoorlog dat de moderne mens de balans tussen heden en verleden was kwijtgeraakt. Voordien loste dit probleem zichzelf op. Diverse revoluties en oorlogen zorgden steevast voor een tabula rasa, voor nieuwe kansen om een eigen identiteit te ontwikkelen. Maar sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog draait de westerse wereld in overdrive verder, zonder concrete oplossing voor het intussen ‘hypermoderne’ non-evenwicht tussen heden en verleden.

Nietzsches geschiedenisfilosofie haalt echter drie culturele attitudes aan die in staat zijn om het heden en het verleden in balans te houden en waarmee een eigen culturele identiteit ontwikkeld kan worden. Deze drie attitudes – de monumentale- , de antiquarische- en de kritische attitude – staan direct met elkaar in verbinding. De ene houding leidt automatisch naar de volgende en samen houden ze elkaar in evenwicht. Bijgevolg zouden wij, hypermoderne mensen, ons opkomende kritische karakter moeten gebruiken om samen hedendaagse grootsheid te creëren in harmonie met het verleden. Deze kritische natuur kan ons verlossen van de massamediale overheersing en tevens helpen in het zoeken naar een nieuwe, eigen culturele identiteit.

Toekomst voor het verleden
Grondig onderzoek wijst uit dat Nietzsches cultuurattitudes al dan niet evenwichtig aanwezig zijn in vrijwel alle architecturale restauratie- en herbestemmingsprojecten. Het architectenbureau noA slaagde er bijvoorbeeld in om het 16de eeuwse molencomplex ‘s Hertogenmolens te Aarschot, één van de belangrijkste Vlaamse en zelfs Europese industrieel-archeologische sites, te laten heropleven. Aarschot als stad werd zich mede dankzij dit project opnieuw bewust van een eigen collectieve en culturele identiteit. NoA’s architecturale oplossing voor het molencomplex getuigt bovendien van een gevoelsmatige en evenwichtige herbestemmingsaanpak die zowel in België als in Europa veel waardering heeft gekregen. NoA sleepte met dit project in 2010 en 2011 quasi alle Belgische architectuurprijzen in de wacht. Zo mocht het bureau onder andere de prijs van Patrimonium voor de toekomst (2011) en de European Union Prize for Cultural Heritage (2011) op zijn naam schrijven.

De zoektocht naar architectuur die de tijd kan trotseren en waarin het creatief monumentale, het antiquarisch emotionele en het kritisch rationele evenwichtig aanwezig zijn, is een continu bewegen.

De aansluiting op recente architectuurontwikkelingen zal dan ook eerder zitten in de gelaagdheid van elk project. Er bestaan geen generaliseerbare ontwerpprincipes voor een ‘succesvol’ restauratie- of herbestemmingsproject. Elk project is immers verschillend. De achterliggende gedachtegang en een sterk kritisch maatschappelijk onderzoek zullen doorslaggevend zijn om een evenwichtige keuze te kunnen maken tussen het wel of niet bewaren. Nietzsches culturele geschiedenisattitudes maken, al dan niet bewust, steeds deel uit van die gedachtegang.

‘We should not live in a bright shining new future, any more than we should hide in a comfortable pastiche of the past. We must inhabit an ever-evolving present, motivated by the possibilities of change, restricted by the baggage of memory and experience (David Chipperfield).’