De gemeentelijke begraafplaats aan de Gasthuisstraat te Temse

Vissen naar de dood: de begraafplaats van Temse

Niet minder dan 86 grafmonumenten op de begraafplaats van Temse heeft kunsthistoricus Ann Depestel onderzocht voor haar thesis. Maar veel veldwerk en grasduinen in vergeten archieven hebben duidelijk hun vruchten afgeworpen: beetje bij beetje kwam een verborgen historische schat bloot te liggen en daarmee het rijke verleden van Temse en haar inwoners.

Met toegeknepen neus

Net als in andere streken, was er ook in Temse een evolutie van kerkhof naar begraafplaats. Tot het einde van de achttiende eeuw vonden vooral de rijken een laatste rustplaats in het kerkgebouw zelf. Dat leverde echter problemen op: Er zijn meldingen terug te vinden van een penetrante lijklucht die het gebouw leek uit te wasemen. Vooral ’s ochtends, na een nacht met gesloten deuren, was de stank vaak nauwelijks te harden. Minder bemiddelde Temsenaren werden rondom het kerkgebouw begraven, wat na verloop van tijd tot een nijpend plaatstekort leidde. Het gebrek aan hygiëne en plaats gaf aanleiding tot de oprichting van een nieuwe begraafplaats buiten de dorpskom. De verhuizing kreeg enkele wettelijke duwtjes in de rug door decreten die Jozef II en Napoleon achtereenvolgens uitvaardigden. De gemeente ontruimde het oude kerkhof en in 1820 werd de nieuwe begraafplaats in de Gasthuisstraat ingewijd.

Tot op vandaag blijft de site, in tegenstelling tot haar bewoners, in beweging: ze werd ommuurd, meerdere keren uitgebreid en van de nodige accommodatie voorzien. De aangelegde beplanting zorgt vandaag de dag voor een schilderachtige uitstraling die bijna intiem te noemen is.

Doden met grootheidswaanzin en spiegels van het leven

Uit het onderzoek van Ann Depestel blijkt dat heel wat namen op de geselecteerde grafmonumenten vroeger een vooraanstaande positie bekleedden in het politieke, industriële of socio-economische leven van Temse en soms ver daarbuiten. Het standenverschil, toen veel duidelijker uitgetekend dan nu, eindige echter niet met de dood. Vooral de opper- en middenklasse lieten imposante grafmonumenten oprichten, het liefst in de meest duurzame materialen, om de toeschouwer te herinneren aan de status die zij bij leven bezaten. De rijksten onder hen trokken hun eigen pralerige grafkapel op en omzeilden zo het verbod om in de kerk begraven te worden.

Maar enkel een minderheid kon zich een duur grafmonument veroorloven. Het overgrote deel van de geselecteerde graven bezitten eerder een vrij sober karakter. Hiervoor zijn twee redenen: de minder kapitaalkrachtigen hadden gewoonweg het geld niet voor dergelijke grootheidswaanzin. Andere families hadden wel genoeg kapitaal, maar vonden het onnodig dit te besteden aan hun laatste rustplaats. Dat de biografieën vooral berichten over vrome, katholieke families is hier wellicht niet vreemd aan.

De christelijke symboliek heeft dan ook duidelijk de bovenhand op de begraafplaats van Temse. Daarnaast houden symbolische elementen of attributen vaak verband met de mentaliteit, levenswandel of ideologie van de overledenen. En niet zelden ook met hun beroep. Een mooi voorbeeld hiervan is het graf van de familie Wilford. Het grafperceel, opgericht door stamvader William, lijkt wel een verhaal te vertellen. William Wilford was een uit Groot-Brittannië uitgeweken industrieel, die met andere notoire Temsenaren een scheepvaartdienst verzorgde tussen Antwerpen en Temse. Het middenlichaam van het monument bevat een jongeman, afgebeeld met anker en tandwiel, beiden verwijzingen naar het mechanische karakter van de scheepvaart. Onder zijn benen ontwaart de aandachtige bezoeker een papieren rol, verwijzend naar het vaartuigontwerp. Enkele planten staan dan weer symbool voor de zeildoekenweverij van de Wilfords.

Gewapend met een oplettende blik valt dus meer af te lezen van de grafstenen dan we vaak denken. Bepaalde thema’s worden in verschillende stijlen, op de meest diverse materialen en in een andere vormgeving telkens opnieuw uitgebeeld.

Toen, nu en alles daartussen

De grafmonumenten in Temse zijn op elk denkbaar punt ongelooflijk uiteenlopend. Het hele negentiende- en begin twintigste eeuwse vormenalfabet is er vertegenwoordigd. Van kapel over muurplaat tot sarcofaag, allen hebben er hun plaatsje uitgezocht en gevonden. Een opvallende voorkeur voor de stèle en het kruisbeeld illustreert echter opnieuw de religieuze ingesteldheid van de oud-Temsenaren.

Maar ook op stilistisch vlak ontdekken we een allegaartje uit de historische kunstrichtingen: de klassieke, romaanse, christelijk-gotische, renaissance en barokke stijl staan er zij aan zij tentoongesteld. Ook de eclectische stijlvermenging is er rijkelijk vertegenwoordigd. Rond de eeuwwisseling geraakte art nouveau in zwang, gevolgd door de art déco die meteen het einde van een rijke, funeraire traditie inluidde.

Af en toe deed Ann Depestel zelfs een opmerkelijke ontdekking. Op de begraafplaats van Temse vond ze een graf terug dat een exacte kopie is van een gedenkteken op het roemruchte Père Lachaise in Parijs. Niet zelden haalde men inspiratie uit platenboeken of kerkhofwandelingen. Inspiratieloze of gekopieerde graven wisselen elkaar echter zonder probleem af met fantastische creaties, ontsproten aan de ontwerpers en opgekruid met de smaak en extravaganza van de opdrachtgevers.

Afbrokkelen en wegwezen?

De begraafplaats van Temse vormt een representatief beeld van onze rijke dodencultus in de negentiende en begin twintigste eeuw. Het zou letterlijk doodzonde zijn moest dit alles verloren gaan. Nu al bevinden sommige grafmonumenten zich in slechte staat, maken ze een afgetakelde indruk of zijn delen ervan afgebrokkeld.

Vandaag de dag hebben we andere opvattingen over dood, begrafenis en alles daarrond. Dit mag ons echter niet tegenhouden het verleden verder te onderzoeken en te bewaren wat er ons nog rest. Graven en tombes, ouder dan 50 jaar, dreigen te worden afgebroken om plaats te maken voor nieuwe graven.

Voor de 86 onderzochte grafmonumenten hoopt het gemeentebestuur op een erkenning als monument of landschap. Op die manier kunnen de graven met subsidies hersteld en onderhouden worden. Dankzij haar thesis gidst Ann Depestel momenteel een reeks kerkhofwandelingen voor geïnteresseerden en inwoners van Temse. Het stadsbestuur heeft haar bovendien gevraagd een boek samen te stellen over haar bevindingen.

Ann Depestel