De leeslestabel: een hulp bij het ontwerpen van lessen begrijpend lezen

“Tijdens mijn stage in het vijfde leerjaar heb ik gemerkt dat kinderen vaak moeite hebben om een tekst degelijk te begrijpen. Ik had de indruk dat ze onvoldoende bagage hadden om zelfstandig door een tekst te gaan. Maar ook de motivatie was zoek. Enkelen zuchtten diep wanneer ze hoorden dat begrijpend lezen op de dagplanning stond. Een tekst lezen om daarna een aantal vragen op te lossen, daar zagen ze écht tegenop.”

Deze stage-ervaring was meteen herkenbaar bij een aantal medestudenten uit de lerarenopleiding. En wellicht ook bij heel wat leraren in het basisonderwijs. De feiten zijn glashelder: verschillende onderzoeken geven aan dat het niveau van begrijpend lezen in de Vlaamse basisscholen erop achteruit gaat . Leerlingen doorgronden een tekst moeilijk en komen zo onvoldoende tot tekstbegrip.

Kunnen wij kinderen beter leren lezen? De nood aan een effectieve didactiek van begrijpend lezen dringt zich op. Momenteel zijn er een hele resem aanpakken ontwikkeld die het leesbegrip bij leerlingen moeten bevorderen. Jammer genoeg zijn deze aanpakken niet gebundeld en blijven de dagdagelijkse leeslessen complexe aangelegenheden. Wij verdiepten ons in onderzoeksrapporten over wat werkt en niet werkt. De vijf didactische sleutels van de Vlaamse Onderwijsraad, namen we mee als handvatten. Vanuit deze oplijsting zochten we naar een didactisch kader als houvast om lessen begrijpend lezen in de klaspraktijk beter te ontwerpen.

Het resultaat werd een tool - een “leeslestabel” - een instrument om kwaliteitsvolle leeslessen te garanderen. Hoe ziet die tabel eruit? In vier stappen denk je vooraf na over: de tekst, het leesdoel, de leesstrategieën en de geschikte didactische aanpak. We testten de leeslestabel uit tijdens onze ingroeistages. Hoewel de testcontext eerder beperkt was, stelden we toch vast dat leerlingen spontaan adequate leesstrategieën leerden gebruiken. Bovendien gaven ze aan het leuk te vinden om intensief met teksten bezig te zijn. Een effect op begrijpen én motivatie. 

Wat werkt om tot beter leesbegrip te komen?

We ervaarden dat het belangrijk is om de inhoud van de tekst centraal te stellen. Het doel van begrijpend lezen is de tekst begrijpen. Toch wordt te vaak een ander doel centraal gesteld zoals bijvoorbeeld een leesstrategie aanleren.

Hoe stel je nu de tekst centraal? Dat begint al bij de keuze van de tekst: selecteer teksten met een boeiende inhoud. Bovendien dient de tekst taalrijk te zijn. Het is niet aangewezen om een tekst van complexiteit te ontdoen. Vaak verliest de tekst daardoor authenticiteit en structuur, bijvoorbeeld omdat signaalwoorden ontbreken.  

Teksten zijn kale dingen, er is veel dat een tekst niet zegt. En de lezer voegt kennis toe aan teksten om tot tekstbegrip te komen. Het kan misgaan als de lezer te weinig voorkennis heeft om de tekst te lezen.

Bovendien lees je verschillende tekstsoorten vanuit verschillende leesdoelen. Het moet duidelijk zijn wat je wil bereiken met het lezen van een tekst. Zo lees je bijvoorbeeld een recept om te weten hoe je een bepaalde maaltijd klaarmaakt.

Om door een tekst te kunnen gaan, is een gepaste leesstrategie inzetten noodzakelijk. In een recept zal je op zoek gaan naar de tekststructuur om te weten welke stappen je achtereenvolgens moet zetten om je gerecht te bereiden.

Al te vaak worden leesstrategieën als geïsoleerd aangeboden. Een les gaat dan bijvoorbeeld over het zoeken naar signaalwoorden. Leesstrategieën zijn slechts een middel om de tekstinhoud te begrijpen. Een goede lezer beheerst deze leesstrategieën en zet ze spontaan in. Aan een beginner moet je ze aanleren, maar dus niet als doel op zich. Dat is het paradoxale. Een doelbewuste keuze van een tekst kan ervoor zorgen dat een bepaalde strategie bijna spontaan naar voren komt.

En dit brengt ons bij didactische noden. Hoe leer je dit dan aan?

Leerlingen kunnen een strategie pas onder de knie krijgen nadat ze gezien hebben hoe ze werkt. Onvermijdelijk zal je bij beginnende lezers moeten modelen. Gradueel tot zelfstandig leesgedrag komen, wordt mooi samengevat in het GRRIM-model, een instructiemodel dat geleidelijk gaat van “ik doe het (voor)” naar “ik doe het alleen”.

Begrijpend lezen vraagt een actieve leeshouding waarbij de lezer zich voortdurend vragen stelt. ‘Vragen stellen’ kan je opnieuw gradueel oefenen: je doet het voor, je gaat in interactie met en over de tekst, leerlingen komen ertoe om zélf tekstgerichte vragen te bedenken. We gebruikten bij de ordening van soorten vragen de taxonomie van Bloom.

Ons onderzoek

Leeslestabel

We werkten met vier studenten aan dit onderzoek. Eline Boone ontwikkelde vanuit de inventarisatie van wat werkt en niet werkt, een reeks van elf leeslestabellen. Ze testte haar aanpak uit in december 2020. In een vervolgonderzoek verfijnden en beperkten wij, Fien Vandenbussche, Quinten De Baets en Dolores Devoldere, de tabellen. We kwamen tot een digitale tool met één tabel. In onze ingroeistage in mei 2021 ontwierpen we hiermee onze lessen begrijpend lezen, maar zetten we de tabel ook in bij het leren lezen van vraagstukken of andere kleine teksten.

Het doorlopen van alle stappen uit de leeslestabel levert een lesontwerp op. Een voorbeeld vind je hieronder:

Digitale tool

Om de leeslestabel gebruiksvriendelijk te maken, werkten wij een digitale tool uit. Wij ontwierpen een website met daarop de verschillende stappen uit de leeslestabel. De website leidt de leraar doorheen de denkstappen om zo tot een lesontwerp te komen.

Ook de verschillende didactische aanpakken kregen een plaats op de website, onder de vorm van fiches. Verder bieden we good practices aan in de vorm van lesvoorbereidingen.

Je vindt de link naar onze tool hier: https://doloresdevoldere1.wixsite.com/leesbegrip

Effecten

Wij stelden vast dat leerlingen spontaan leesstrategieën leerden gebruiken en de tekstinhoud beter begrepen. In de derde graad hadden de leerlingen snel een eigen inbreng. We leerden nadenken over de inhoud van de tekst. En bij sommige lessen slaagden ze erin om zélf tekstgerichte vragen te bedenken. Bovendien merkten we ook een effect op motivatie.

De Taalraad riep in 2019 op om de aanbevelingen tot effectieve leesdidactiek te implementeren in de lespraktijk. Wij deden een poging om hieraan tegemoet te komen. Met een blik op de toekomst van leerlingen en de toekomst van leerkrachten, hebben wij de leeslestabel tot stand laten komen.