De robot en de geëmancipeerde vrouw, een liefdesverhaal

Oscar Wilde mag dan wel stellen dat “life imitates art”, in sommige gevallen werkt het toch in de tegengestelde richting. Feminisme en artificiële intelligentie (kortweg AI) hebben op het eerste gezicht weinig gemeen, maar niets is minder waar. Doorheen de geschiedenis kunnen vier verschillende feministische golven waargenomen worden, waarbij een specifieke vorm van emancipatie van de vrouw elke golf kenmerkt. Het voorkomen van vrouwelijke AI in films en andere kunstvormen weerspiegelen hun tijdsgeest doeltreffend.

De vrouw uit haar schaduw

Een waardige plek in de samenleving voor de vrouw, is voornamelijk de focus van de eerste golf.  Tegen het einde van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw waren het vooralsnog de mannen die naar school konden gaan, en hun wildste dromen mochten waarmaken. Ondertussen was de vrouw vaak voorbestemd de man te dienen; haar rol bleef beperkt binnen de vier muren van het huishouden. Deze maatschappelijke situatie kan tussen de regels worden gelezen in Mary Shelley’s roman Frankenstein (1818). Het verhaal van een gekke wetenschapper die een mannelijk monster tot leven wekt, past op het eerste gezicht niet binnen het punt dat hier gemaakt wil worden. Er is echter kortstondig ook sprake van een vrouwelijk monster. De wetenschapper, Victor Frankenstein, creëerde op vraag van het mannelijk monster een vrouwelijke tegenhanger louter voor zijn plezier. Uit schrik van Frankenstein voor een vrouwelijk monster dat zelfstandigheid zou kunnen kweken en zichzelf mogelijks zou kunnen voortplanten, besluit hij haar te vermoorden. De subtext die hier te lezen valt is dat het leven van de vrouw volledig in handen van de man ligt en dat de vrouw daarbovenop enkel bestaat om de man te dienen.

De seksuele vrouw

We spoelen een eeuw vooruit en belanden in de jaren 1960 en 1970. Een tijd gekenmerkt door genderongelijkheid op vlak van loon, huiselijk geweld en ontoegankelijke anticonceptie. Ook een periode waarin de vrouw tracht los te breken van haar preutse imago. De emancipatie die in de eerste golf werd opgestart, wordt nu verder doorgedreven — tegen de zin van de mannen.

Ira Levins roman (1972) en Bryan Forbes’ film (1975) The Stepford Wives vertalen die tijdsgeest naar respectievelijk papier en het grote scherm. Het verhaal gaat over een dorp in Amerika waar gezinnen een paradijselijk leven leiden, de vrouwen bloedmooi zijn en de mannen gelukkig zijn. Achter gesloten deuren speelt er echter een gruwelijk complot tegen de vrouw. De mannen vermoorden namelijk hun vrouw en verplaatsen haar door een perfecte, robotversie van haarzelf. Deze AI-versies zijn geprogrammeerd om hun man te dienen en vooral geen eigen ambities in het leven te hebben. Dat laatste wordt extra in de verf gezet door het hoofdpersonage Joanna Eberhard, een fotografe met een succesvolle carrière die dreigt vervangen te worden door een onderdanige robotkopie van zichzelf. Levins verhaal was een duidelijke kritiek op hoe de maatschappij de vrouw klein houdt. Daarbovenop werd ook kritiek geuit op de seksualisering van de vrouw. De vrouwen in Stepford zijn lustobjecten voor hun man, geschapen naar hun ideaalbeeld. Het is niet hun intellect dat telt, maar hun cup grootte. Daar tracht de vrouw zich in de jaren 60 en 70 tegen te verzetten.

Afscheid van het binair denken

Gedurende de derde golf in de jaren 90, wordt verder gebouwd op het succes van de tweede golf twintig jaar eerder. Het doel is nog steeds om komaf te maken met de patriarchale orde. Anders dit keer is hoe er steeds meer afstand wordt genomen van het binair denken dat stelt dat “man” en “vrouw” de enige twee gendermogelijkheden zijn. Ter illustratie verlaten we de westerse wereld en komen we terecht in Japan waar in 1995 de anime Ghost in the Shell het levenslicht zag. Het verhaal van een AI die werkt voor de Japanse politie en misdaad bestrijdt, illustreert mooi de derde golf. Het betreft Major die, afgaande op haar uiterlijk, vrouwelijk is. Zelf wil ze met die stempel komaf maken. Voor haar is het niet haar gender of uiterlijk die haar levenspad bepalen, maar zijn het haar herinneringen en gedachten die beslissen wie zij is.

Ook gendergelijkheid kenmerkt Ghost in the Shell. Major mag dan wel de vorm van een vrouw aannemen, dat speelt geen rol in de rangorde waarin zij binnen het politiekorps actief is. Zij behoort tot de beste agenten, wat voor jonge Japanse meisjes zeldzaam was om een vrouw in die positie gerepresenteerd te zien op televisie.

De vrije vrouw

De vierde golf is nu gaande. Gender komt steeds meer op wankelere pootjes te staan en mensen zijn steeds vrijer om zich te identificeren op een manier die hen het comfortabelst is. Het hokjesdenken waar we zo lang aan vasthielden, is passé. De individu staat centraal in plaats van “de man” en “de vrouw”. Iedereen heeft zijn eigen individuele levenspad die die bewandelt.

Zangeres Janelle Monáe bracht twee jaar geleden haar derde album Dirty Computer uit. De titel verwijst naar zij die afwijken van de witte, heteronorm die voor eeuwen de maatschappij dicteerde. Volgens Monáe zijn we allemaal “computers” en wie niet conform de norm is, is “dirty”, en moet gereinigd worden. Pynk was een van de singles van het album. Het lied bezingt de glorie van de vrouw in al haar vormen. Zo is er in de clip een scène waarin de zangeres samen met danseressen in de befaamde “vaginabroeken” danst. Wie nauwlettend naar de broeken kijkt, ziet dat elke broek verschillend is en dat er ook sommigen zonder broek dansen. Een inclusieve verwijzing naar dat elke vagina anders is en dat ook sommige vrouwen geen vagina hebben, namelijk transvrouwen die ervoor kozen om (nog) geen vaginaplastiek te laten uitvoeren.

Het feminisme, artificiële intelligentie en de media lopen al enkele eeuwen hand in hand, elkaar beïnvloedend. Een prachtige kruisbestuiving tussen technologie, de kunsten en de samenleving waar we allemaal deel vanuit maken. De weg die vrouwen aflegden om hun zitje aan de tafel te verzekeren is impressionant en werd stap voor stap, mede door artificiële intelligentie, vastgelegd op papier, het witte doek en het kleine scherm.