Ecocide: nieuw recht, recht in de roos
Stel je een wereld voor waar grote industriële vervuilers niet meer door de mazen van het net glippen. Een idyllische plek waar verantwoording moet worden afgelegd voor het vernietigen van prachtige ecosystemen zoals het Amazonewoud. Het kan onze toekomst zijn.
De hete adem van de teloorgang
De natuurlijke wereld en haar ecosystemen zijn er slecht aan toe. De toegenomen druk op de natuur brengt ook het menselijk bestaan in gevaar. De eerste slachtoffers zijn er al: klimaatvluchtelingen[1] afkomstig van zinkende eilandstaten. Ook inheemse stammen in het Braziliaans regenwoud moeten plaats ruimen voor vuurvlammen en sojateelt. De nefaste gevolgen voor het natuurlijk kapitaal door de Deepwater Horizon-ramp of de kernramp in Fukushima zijn enorm en staan niet in verhouding tot wat de verantwoordelijken hebben moeten betalen. Al deze problemen situeren zich in de internationale gemeenschap en overschrijden nationale grenzen. Zijn er hiervoor geen internationale rechtsregels beschikbaar? Kan de vernietiging van onze biosfeer rustig zijn gang gaan?
Mileurecht: een doekje voor het bloeden
Internationaal milieurecht wordt gekarakteriseerd door haar enorme groei de laatste vijftig jaar. Een veelvoud aan protocols, conventies, verdragen en verschillende nieuwe actoren, verschenen ten tonele. Samen vormen ze een incoherent geheel en handelen ze elk over een specifiek milieuprobleem. Het recente klimaatakkoord (van Parijs) is daarentegen wel gericht op een meer omvattend milieuprobleem. De vermindering van de broeikasgassenuitstoot van staten is bedoeld om een te sterke opwarming van de aarde tegen te gaan. Ecosystemen worden echter niet rechtstreeks beschermd door een afname in uitstoot. Vervuilers kunnen hun gang gaan met de natuur, al zullen ze het wat ‘groener’ moeten doen.
Het is niet allemaal kommer en kwel, er zijn zeker juridische successen te vieren: we hebben met het Montrealprotocol het gat in de ozonlaag gedicht, en zonder (internationaal) milieurecht stonden we wellicht helemaal nergens. Anderzijds valt niet te ontkennen dat het slechter dan ooit is gesteld met de ecologische systemen op onze planeet.
Stop ecocide
Ecocide[2] is – in zijn meest eenvoudige formulering- de grootschalige aantasting van ecosystemen. Vele externe factoren kunnen ecocide veroorzaken. Een force majeure zoals een orkaan, vloedgolf of een andere natuurlijke ramp kunnen verstrekkende gevolgen hebben. Anderzijds kan het ook een gevolg zijn van directe menselijke activiteiten. Deze menselijke bronnen van ecocide kunnen we een halt toeroepen.
Misdaad tegen de vrede
Dit vereist een bijzondere, doch realistische, aanpak. Ecocide vormt, net zoals klimaatsverandering, een bedreiging voor de veiligheid van de planeet. Het vormt een bedreiging voor het menselijk en niet-menselijk leven op aarde. Dit verantwoordt een navenante juridische stok achter de deur. Er bestaat al een internationaal rechtsinstituut dat bijzonder ernstige misdrijven kan vervolgen, namelijk het Internationaal Strafhof in Den Haag. Het Hof vervolgt misdaden tegen de vrede (genocide, misdaden tegen de mensheid, oorlogsmisdaden en daden van agressie). Deze misdaden zijn verricht door en tegen mensen en hebben zulk zwaarwichtig karakter dat ze vervolging op internationaal niveau vereisen.
Het Statuut van Rome bepaalt de werking van het Strafhof. Hierin staan eveneens de misdaden vermeld die het Hof kan vervolgen. Dit verdrag kan worden aangepast. Elke Staat die Partij is bij het verdrag kan een aanpassing aan het verdrag indienen. Op een volgende algemene vergadering van de staten partijen wordt dan gestemd over een mogelijk voorstel. Zo kan ecocide als misdaad worden opgenomen in het Statuut, waardoor het Internationaal Strafhof dit kan vervolgen.
De zorgplicht: ‘wie niet horen wil, moet voelen’
Het strafrechtelijk vervolgen van ecocide creëert een internationale zorgplicht in hoofde van (private en publieke) actoren om (het risico op) grootschalige milieuschade te vermijden. Dit geldt zowel voor CEOs, investeerders, als voor staatshoofden, ministers van milieu, etc. Indien er toch sprake zou zijn van ecocide moet de schade worden hersteld door de overtreder. Dit is uiteraard complementair aan een strafrechtelijke vervolging (met een gevangenisstraf als sluitstuk).
Extra gewicht in de balans
Het strafrechtelijk stellen van ecocide is een stap in de juiste richting. Het is geen radicale expansie van het Westers recht, maar een natuurlijke progressie gebaseerd op een groeiend ecologisch bewustzijn.
In eerste instantie kan het een tegengewicht bieden aan de vooralsnog ongelimiteerde wijze waarop de ecologische limieten van onze planeet worden getest. Het stelt een duidelijke barrière voorop. De nu heersende straffeloosheid voor mensen die verantwoordelijk zijn voor grootschalige aantasting van ecosystemen wordt doorbroken.
Het kent nog een ander, belangrijk, doel: het beschermen van inheemse groepen wiens levenswijze verschilt van onze westerse stijl. Ecologische destructie leidt tot het vernietigen van culturen verbonden aan ecosystemen. Via deze weg zouden ook inheemse groepen een internationale bescherming krijgen en kan er een halt worden geroepen aan moderne vormen van kolonisatie.
Het is een kwestie van politieke wil. Gewoon doen !
[1] Er wordt in principe beter gesproken over klimaatontheemden. Een ‘vluchteling’ is een zeer specifiek begrip binnen het recht en wijkt af van de gevulgariseerde term. Een klimaatvluchteling kan volgens het Vluchtelingenverdrag van 1951 niet bestaan. Vluchten omwille van klimaatsverandering staat niet in het verdrag als mogelijke vluchtreden.
[2] Het neologisme ‘ecocide’ komt van het Griekse οἶκος, dat ‘huis’ of ‘woning’ betekent, en van het Latijnse occidere, dat ‘doden’ betekent. Letter betekent het dus ‘het huis doden’.
