Gaza©Jordan: Introduction and exploration of a spatial frame for Gaza camp, its community and context

DESIGN IN EEN PALESTIJNS VLUCHTELINGENKAMP?
 

We zien het allemaal dagelijks in de media: verwoeste woningen, vernielde steden, doodsbange vluchtelingen, … De laatste maanden laait het Israëlisch-Palestijnse conflict weer in alle felheid op. Een angstaanjagende déjà-vu die de wereld shockeert. Weldra echter, zal ook dit weer oud nieuws zijn en gaat het leven gewoon verder. Helaas, voor de 300.000 nieuwe Palestijnse vluchtelingen is dit geen optie. 

De problematiek van vluchtelingen, gedwongen hun thuis te verlaten voor een kamp, is er één van alle tijden, op alle continenten. Wat wij vaak niet weten is dat die kampen soms decennialang blijven bestaan. In het geval van de Palestijnse vluchtelingenkampen is dat reeds 66 jaar. Van generatie op generatie zijn deze, verspreid over het Midden-Oosten, uitgegroeid tot dichtbevolkte vluchtelingensteden. Helaas zijn deze kamp-steden verre van ontwikkeld en worden ze gekenmerkt door erbarmelijke levensomstandigheden. 

Architectuur voor vluchtelingen
UNRWA, een dochterorganisatie van de VN, verleent vooral humanitaire hulp aan de vluchtelingen, wat bijvoorbeeld voedselpakketten en onderwijs omvat. Het belang van de leefomgeving en infrastructuur van het kamp was tot voor kort geen prioriteit. Daar begint nu verandering in te komen. Het Camp Improvement Program van de organisatie wil nu ook architecten en urbanisten inzetten in de kampen. Hiervoor wordt al sinds enkele jaren een samenwerking aangegaan met de KULeuven die masterstudenten Burgerlijk Ingenieur Architect ter plaatse stuurt om kampen te analyseren en ontwerpen voor te stellen.

Dit is echter geen vanzelfsprekende opgave, want hoe ontwerp je voor een plek waar men niet wil blijven? Welke architectuur past in het kader van armoede en politieke strijd? Design, is het überhaupt gerechtvaardigd in een vluchtelingenkamp?

Kamp zonder tenten
Deze scriptie spitst zich specifiek toe op Gaza Camp, een vluchtelingenkamp in Jordanië. Hoewel het land 13 kampen telt, is dit kamp in vele opzichten uniek. 

Allereerst krijgen deze vluchtelingen niet het Jordaanse burgerschap omdat zij als enigen uit de Gazastrook afkomstig zijn. Geen recht op grondbezit, geen studietoelagen, beperkte gezondheidszorg en weinig werkgelegenheid zijn slechts enkele consequenties van hun apart statuut. 

Sinds 1968 hebben de vluchtelingen beetje bij beetje hun woningen en hun kamp opgebouwd, van eenvoudig tentenkamp tot stedelijk weefsel. Echter, zonder de volwaardige steun van de Jordaanse regering is deze kamp-stad verre van een gewone stad. Tot voor kort lagen rioleringen open in de straten, vele woningen zijn niet bereikbaar voor hulpdiensten en er zijn geen veilige plaatsen voor kinderen om te spelen. Zo raakte een jongetje van 9 onlangs nog zwaargewond door een val in een diepe put in de weg. 

Daarbovenop blijft Gaza Camp aan een hoog tempo verdichten omdat het niet toegestaan is buiten de officiële grenzen van het kamp te bouwen. Het resultaat: onveilige woningen met meerdere verdiepingen en een tekort aan licht, verluchting en hygiëne.

Dit alles maakt van Gaza Camp het meest problematische kamp in Jordanië. Desalniettemin bruist het kamp van het leven. Winkeltjes, beenhouwers en meubelmakers domineren het straatbeeld. Er heerst een drukte aan luidruchtige verkopers, bussen, vrouwen met boodschappen, en spelende kinderen. Van ver komt men naar het befaamde kamp voor de voordelige producten en uitstekende service. In dat opzicht heeft Gaza Camp troeven als geen ander. 

Right of Return
Hoe bruisend ook, een vluchtelingenkamp is en blijft een tijdelijke thuis. De Right of Return –de hoop op een terugkeer naar Palestina- wordt door jong en oud levendig gehouden. Valiezen staan letterlijk aan de deur klaar. “We moesten maar eens morgen kunnen vertrekken”, aldus een

kampbewoner. Hoewel men beter wil leven in het kamp, staat men ook kritisch tegenover nieuwe projecten. Elk nieuw huis, elke verbetering maakt dat de levensomstandigheden verbeteren en hierdoor vermindert ook de druk op de Right of Return. Als men goed leeft, waarom zou de rest van de wereld dan nog ingrijpen? Het is dus een uiterst delicate zaak, ontwerpen in een vluchtelingenkamp.

Een unieke studie 
Voor het eerst in 50 jaar wordt met deze scriptie een uitgebreide studie gemaakt over Gaza Camp. Naast de historiek van het kamp worden ook ligging, wegen en bereikbaarheid van scholen, ziekenboegen en moskee’s onderzocht. Verder worden ook marktplaatsen, buurten, bouwblokken en woningen en de verdichting en uitbreiding van het kamp onder de loop genomen. Bij deze studie was het van cruciaal belang te begrijpen hoe mannen en vrouwen, ouderen en kinderen deze private en publieke plekken anders gebruiken.

Aan de hand van wandelingen, interviews, focusgroepen en enquêtes werd het hele kamp gedurende 8 weken in kaart gebracht. Een eerste fase in de samenwerking met UNRWA. 

De tweede fase, een ruimere interpretatie van de gegevens, bracht meer verbanden aan het licht. Enkele voorbeelden van verbanden zijn: de invloed van het landschap op de groei van Gaza Camp, het belang van nabije bossen en open plekken aan de kampgrens en de cruciale rol van de hoofdweg als economisch centrum en connectie met de buitenwereld. Dit leidde tot een toekomststrategie voor Gaza Camp.

Deze strategie omvat 4 kaders genaamd Hoofdweg, Heuvelrug, Grenscondities en Weefsel. Het zijn grotere visies, algemene richtlijnen waarbinnen kleinere projecten -zoals een nieuwe markt- zullen passen. Zij werden opgesteld samen met UNRWA en de vluchtelingen-gemeenschap enzullen een leidraad vormen voor toekomstige projecten. 

Out-of-the-box
Uiteindelijk werden binnen die kaders drie conceptuele ontwerpen voorgesteld. Wat was daarbij van cruciaal belang? Het out-of-the-box denken. In kampen wordt maar al te vaak binnen de lijntjes gekleurd. Een school, nieuwe woningen, … UNRWA heeft vaak moeite haar traditie te doorbreken. Veel vluchtelingenkampen zijn vandaag de dag meer dan gewoon kampen en hebben daarom nood aan innovatieve ideeën die verder durven kijken dan de officiële grenzen. De problematiek van de Right of Return recht in de ogen durven kijken en naar oplossingen op maat van de vluchtelingen zoeken, is wat Gaza Camp nodig heeft.

Vergeet dus het idee dat design enkel over de allernieuwste wolkenkrabber gaat. Architectuurontwerp is cruciaal in elke leefomgeving. Vluchtelingenkampen jong of oud, hebben dringend nood aan architecten en urbanisten die op maat van elk kamp de levensomstandigheden helpen verbeteren, zonder afbreuk te doen aan de Right of Return.