Grens, snelweg en landschap: veranderende houdingen ten opzichte van het landschap langs de snelweg tussen Tourcoing en Kortrijk

Wanneer grenzen vervagen. Het grenslandschap tussen Tourcoing en Kortrijk.

E17, tussen Kortrijk en Tourcoing. Het grenslandschap dat ons omringt, ontwaren we hier en daar tussen de beplantingen op de snelwegbermen. Een verkaveling, een veld, enkele huizenrijen, bedrijven. Het einde van het land. Borden op de snelweg kondigen de aanwezigheid van de grens aan. We flitsen de plek voorbij waar automobilisten vroeger met een bang hart stonden aan te schuiven om de grens over te steken, onder het strenge toezicht van douaniers. Zelfs de gebouwen van de grenspost zijn er vandaag niet langer. Eens Frankrijk binnengereden, merken we weinig verschil rondom ons. Een verkaveling, een veld, enkele huizenrijen, bedrijven. Op dezelfde onordelijke manier versnipperd over het landschap, met een ietwat troosteloos karakter – we zijn nog steeds op de rand van een land.

In dit grenslandschap, langs de autosnelweg tussen Tourcoing en Kortrijk, speelt mijn masterproef zich af. Ik bestudeerde de veranderende houdingen die door initiatiefnemers en ontwerpers aangenomen worden ten opzichte van dit grenslandschap. Tot voor de aanleg van de snelweg was dit gebied nooit het onderwerp van grootse plannen. In de laatste decennia van de vorige eeuw werden echter verschillende landschappelijke ontwerpen opgemaakt voor dit grensgebied. Tot op vandaag denken verschillende instanties na over de aanblik van dit gebied. Door de vervaging van de grenzen veranderde de betekenis van dit grensland. Het gebied ligt plots centraal in de grensoverschrijdende Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai. De huidige aanblik van het grensland geeft echter nog steeds het gevoel dat je op het einde van een land bent, in een gebied dat zich jarenlang aan alle aandacht onttrokken heeft. In mijn scriptie bestudeer ik hoe ontwerpers ingrijpen op dit landschap, en op welke manier zij daarbij omgaan met de specificiteit van het bestaande grenslandschap.

Context en planvorming

Een eerste belangrijke ingreep op dit grenslandschap was de bouw van de snelweg, in het begin van de jaren ’70 van de vorige eeuw. Op de grens in Rekkem werd een grenspost gebouwd. In de loop van de jaren zijn de samenwerkingsverbanden tussen beide landen in de regio sterker geworden. In 1991 startten de eerste reflecties rond de vorming van de Eurometropool Lille-Kortrijk-Tournai. In deze context werden verschillende landschappelijke ontwerpen gemaakt voor het landschap langs de snelweg tussen Tourcoing en Kortrijk, op initiatief van een Frans-Belgische stuurgroep. In deze plannen onderzoeken verschillende ontwerpers de reconversie van de grenspost, de landschapsaanleg langsheen de autosnelweg en het idee voor een park in dit gebied. Deze initiatieven bleven echter steken op het niveau van het ontwerp, op het terrein is er tot op vandaag weinig veranderd. Momenteel worden er onder initiatief van andere instanties opnieuw ideeën uitgewerkt rond dit gebied, maar niet meer binnen een grensoverschrijdend kader. Aan Franse kant is men sinds enkele jaren bezig met het ontwerp van een park aan de grens, het ‘Parc du Ferrain’. In Vlaanderen denkt men opnieuw na over een reconversie van de grenspost.

Veranderende houdingen

In de verschillende plannen wordt duidelijk hoe de houding ten opzichte van dit grenslandschap verandert. Een eerste thematiek die ik naar de voorgrond breng, is de veranderde houding ten opzichte van de grens zelf. Bij de aanleg van de snelweg was de grens nog relatief sterk aanwezig. Op de grens werd een douanecomplex aangelegd, zodat gecontroleerd kon worden wie en wat de grens op die plek overstak. Wanneer je op de snelweg reed, was het oversteken van de grens dus een duidelijk punt van transitie. In de plannen die opgemaakt werden in de jaren ’90 is de grens veel minder aanwezig. Voor het eerst in dit gebied wordt één ruimtelijk plan opgemaakt voor beide zijden van de grens, waarvoor men ook gemeenschappelijk de intenties bepaald heeft. De grenspost gaat in deze plannen tegen de vlakte; op de grens willen de initiatiefnemers immers de verbondenheid en samenwerking tussen beide landen verbeelden. Rond de site van de grenspost zou ook een grensoverschrijdend park gerealiseerd worden, waar de inwoners van de Eurometropool zouden kunnen wandelen en fietsen. Paul Deroose, een Belgische landschapsarchitect, werkte hiervoor een ontwerp uit. Door het gebied als één geheel vorm te geven, worden de verschillen tussen de Belgische en Franse zijde van de grens weggewerkt, waardoor de grens niet meer onderscheidbaar is in het landschap.

Een tweede thematiek die in verschillende ontwerpen naar voor komt, is wat je als automobilist ziet vanop de snelweg. Het gros van de mensen doorkruist deze regio immers vanop de snelweg, en krijgt van daaruit ook een beeld van het gebied. Bij het ontwerp van de snelweg werd weinig rekening gehouden met wat automobilisten zien van het omliggende landschap. In latere plannen willen de ontwerpers echter een representatief beeld geven van de regio. Door op uitgekiende plaatsen beplanting aan te brengen op de bermen van de snelweg, kunnen bepaalde zichten vanop de snelweg uit het landschapsbeeld gefilterd worden. Op die manier laten ontwerpers een ander landschap zien dan het werkelijke landschap. Vanop de snelweg zien we in deze ontwerpen geen chaotisch grenslandschap, maar een gestructureerd landschap middenin de ambitieuze Eurometropool.

Een derde thematiek is de betekenis van het grenslandschap. Vanaf de jaren ’90 tot op vandaag leeft het idee om een park te realiseren in dit grensgebied. Doordat het gebied eeuwenlang in een uithoek gelegen was, is er nog relatief veel open ruimte. Verschillende ontwerpen geven deze open ruimte een nieuwe betekenis als park. Het grensland is niet langer een onbestemd en vergeten gebied, maar wordt afgebakend met toegangspoorten en krijgt een naam: ‘Het park voor de Metropool’, ‘Le Parc du Ferrain’.

De verschillende ontwerpen tonen aan dat het grensland opnieuw geïnterpreteerd kan worden binnen de veranderende context. Misschien zou bij deze herinterpretatie echter meer ingespeeld kunnen worden op de karakteristieken van het bestaande grenslandschap. Zo zouden niet enkel de eenheid en gemeenschappelijkheid in deze regio verbeeld kunnen worden, maar ook de verschillen die deze grensregio net interessant maken. Ook het samenspel van einde en begin, van representatie en alledaagse werkelijkheid, zou op de voorgrond kunnen komen. Zo zou u bij het voorbijrijden op de snelweg de veelvormigheid van dit grenslandschap kunnen ontwaren.